Муора арыытыгар олох
Семен Андреевич Попов
Эһиги хаһан эмэ хотугу муора арыытыгар сылдьыбыккыт дуо? Арктика ураты кыылларын – мууска олорсон иһэр үрүҥ эһэлэри, хаарга ыраахтан харааран көстөр түлүөннэри, оҕомсох уонна уйан дууһалаах моржалары – илэ хараххытынан көрбүккүт? Ыттарынан көлүллүбүт сыыдам сыарҕаҕа олорсон Сэмэнчик уолу кытта дьикти дойдуга айанныах!
Были ли вы когда-нибудь на далёком арктическом острове, покрытом льдом и снегом? Видели воочию необычных обитателей Севера – плывущих на льдине белых медведей, кувыркающихся на снегу тюленей, общительных и шумных моржей? Так сядем на сани и помчимся на собачьих упряжках с мальчиком Сэмэнчиком на этот чудесный остров!
Сэмэн Тумат
Муора арыытыгар олох
Бастакы кинигэм туһунан
(Ааҕааччыга этэр тылым)
Бастакы кинигэбин – «Муора арыытыгар олох» диэн сэһэммин күндүтүк саныыбын, бу сэһэним айар үлэм аартыгын аспыта.
Ону суруйарбар өй-санаа укпут киһинэн саха норуодунай суруйааччыта Владимир Михайлович Новиков-Күннүк Уурастыырап буолар. Ол түгэн маннык этэ.
Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун дьаһалынан хаһыа да буоламмыт Мэҥэ Хаҥалас улууһугар (оччолорго оройуон дэнэрэ) тахсар буолбуппут. Олор ортолоругар Владимир Михайлович баара. Нэһилиэнньэлиин көрсүһүүлэргэ Күннүк Уурастыырап аатыгар тартаран дьон-сэргэ харыыта суох култуура дьиэлэригэр мустара, сэттэ нэһилиэк былаһын тухары оннук этэ.
Владимир Михайлович олус үчүгэй кэпсээннээх-ипсээннээх киһи этэ. Олус диэн табыллан сырыыга-айаҥҥа сылдьыбыппыт. Биир киэһэ ытык кырдьаҕаспыт тыл көтөхтө:
– Дьэ, доҕоттор, сэттэ киэһэни быһа кэпсээтим-сэһэргээтим. Эт киһи элэйдим, сыа киһи сылайдым… Сынньана түһүөх этим… Бу киэһэ, аргыс дьонум, эһиги сэһэргээҥ, аралдьытыҥ, – диэтэ уонна кэтэх тардыстан оронугар сытынан кэбистэ.
Дьэ кыһалҕа улахана манна буолла ээ, доҕоттоор. Ким даҕаны айах атан кэпсиир-ипсиир баҕатын биллэрбэтэ. Дьоммун кэтэһэ сатаан баран мин тыл көтөхтүм:
– Владимир Михайлович, 1941 сыллаахха Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэрин ааттарыттан астаах-үөллээх, суруктаах-бичиктээх, хаһыаттаах Арҕааҥҥы фроҥҥа баартыйа обкомун дэлэгээссийэтин састаабыгар киирэн барсыбытыҥ туһунан Улуу Кыайыы 30 сылын бэлиэтээһиҥҥэ суруйбут ыстатыйаҕын ааҕан турардаахпын. Хор, онно Иркутскайынан Москваҕа көтөөрү туран «…бу хаар аннынан хаас-кус киирэн эрдэҕэ…» дии санаабыккынан буоллаҕына, хааһы-куһу бултуу түспүт быһыылааххын ээ, Владимир Михайлович, – диэтим.
– Ээ, оннук. Хааһы-куһу бултаабыт ахан киһибин.
– Владимир Михайлович, туундара кырсатын даҕаны көрдөҕүҥ дии.
– Көрөн…
– Хаас сымыытын даҕаны көрдөҕүҥ дии?..
– Көрөн…
– Ити дьоҕускаан туундара кырсатын айаҕар төһө хаас сымыытын уктара буолуой ээ?
– Хаас сымыыта улахан бөҕө буоллаҕа дии, ити дьоҕускаан кырса айаҕар биир эмэ сымыыт батара дуу, суоҕа дуу… көрөн турбут суох, – диэтэ Владимир Михайлович саха киһитин сиэринэн.
– Владимир Михайлович, туундара кырсата ити дьоҕускаан айаҕар биэс хаас сымыытын ылар ээ…
– Ол хайдах биэс хаас сымыыты айаҕар батарыай?! – диэбитинэн Владимир Михайлович оронугар олоро түспүтэ.
Итиччэ кэрэхсэппит киһи салгыы маннык ис хоһоонноон кэпсээтим. Туундара кырсата ити дьоҕускаан бэйэтэ уонтан тахса үнүгэһи төрөтөр. Олор улааталларын саҕана битэмииннэрэ тиийбэккэ мары-маадьаҕар буолар кутталга киирэллэр. Ону тохтотор-өрүһүйэр туһуттан ийэ кырса барахсан хаас сымыытынан үнүгэстэрин (оҕолорун) аһатарга күһэллэр, оччоҕо эрэ атахтара көнөр.
Кырса муҥнаах уйалаах хаастары булан, олору уһун күнү быһа кэтиир. Хаастар киэһэлик элгээҥҥэ аһыы киирэллэрин кытары, ону эрэ кэтэһэн сытар кырса хаастар уйаларыгар ойон тиийэр да, бастакы сымыытын куртаҕын төрдүгэр диэри ыйыстан кэбиһэр, иккиһи – тылын аннынааҕы оҥхойугар баттыыр, үһүс уонна төрдүс сымыыттарын уҥа-хаҥас омурдугар уктар, бэһис сымыытын ытыран баран буут биэрэр.
Ол үрдүнэн хаастар уйаларыгар түөрт сымыыт ордон хаалар. Оччотугар хаас көтөр кэскилэ быстыбатын, туундара сокуона кэһиллибэтин туһунан кэпсиир киһи буолан биэрдим.
– Сэмэн, ити миэхэ кэпсээбитиҥ курдук суруйан кэбис, – диэн Владимир Михайлович өй укта.
Күннүк Уурастыырап ити сүбэ биэриитэ миигин хотугу эйгэ олоҕун түгэннэриттэн суруйуохпун сөп эбит ээ диэн соргулаах санааҕа аҕалбыта.
Норуодунай бэйиэт Күннүк Уурастыырап ити эппитин толорбутум – Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар (билиҥҥи С.А. Новгородов аатынан «Айар» национальнай кыһа) 1986 сыллаахха 15 тыһыынча ахсаанынан «Муора арыытыгар олох» диэн тупсаҕай ойуулардаах – иннигэр икки хаастаах, кэннигэр алта хаастаах бастакы кинигэм арылыйан тахсан айар үлэм аартыгын аспыта.
Саха сирин бары уһугар бу кинигэбин билэллэр, мин кинилиин 40-ча сыл аргыстаһан, олоҕум 80-с хаарыгар үктэнним. Оскуолаларга оҕолор рефераттары, устудьуоннар курсовой, дипломнай үлэлэри суруйдулар, учуонайдар бу кинигэ үчүгэй өрүттэрин бэлиэтээтилэр. Бу кинигэбин Владимир Федоров диэн норуодунай суруйааччы нууччалыы тылбаастаан, кинигэ таһаартаран («Остров в белом океане») 1993 сыллаахха Арассыыйа Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнинэн ылылллыбытым.
Бастакы «Муора арыытыгар олох» диэн кинигэбэр махтанабын, махтанар хаһан даҕаны хойут буолбат. Ону бэлиэтээн бу хоһоону суруйбутум:
Бастакы кинигэ арылыйар —
Өҥүн хаһан да сүтэрбэт.
Өрүү өйгүн өйүүр, кэхтибэт.
Кини мэлдьи бастакы буолар —
Кимсиилээх олоххор аргыстаһар.
Үчүгэй да буол, куһаҕан да буол,
Үөҕүллэр, самнар да күннэргэр
Бастакы кинигэҥ адьас дуол
Барытын эр хааннаахтык көрсөр.
Бастакы кинигэтэ суох
Эн хардыылаабаккын.
Бастакы кинигэтэ суох Эн
Олоххун түмүктээбэккин.
Күндү доҕоттор! Суруйар-айар киһи бастакы кинигэтэ бастакы хардыытын хараҥаччыта буоларын ааһан, олоҕун аартыгын араҥаччылыыр сүдү оруоллаах. Ону өйдүүр уонна ылынар буоламмын, маанылаан бастакы кинигэбин олоҕум бэлиэ кэмигэр туспа кинигэнэн таһаарарга быһаарынным, ону ааҕааччыларым даҕаны өйдүөхтэрэ.
Сэмэн Тумат,
саха норуодунай суруйааччыта
Муора арыытыгар олох
Аҕам Андрей Фомич Попов сырдык кэриэһигэр аныыбын.
Ааптар
Муораҕа айан
Туундараҕа саас иһэр. Бөһүөлэк дьонун кэпсэлэ наар сааскы булка ким хайдах бэлэмнэнэн эрэрин, ким быйыл хас хаас мончуугун саҥардан оҥостубутун, ким Кындака, Бааччах, Араҥастаах боротуохаларын устун сааһыы барыахтааҕын, барбытын, кэлээри турар булт хайдах буолуохтааҕын тула эргийэр. Быйылгы үөрэх дьыла бүтэн, аҕам миигин сайылыыр сирбитигэр – Куба арыыта диэн муора арыытыгар илдьээри кэллэ. Онно ийэм, бырааттарым ахтан ахан эрдэхтэрэ. Аҕам маҕаһыынтан быйыл миигин булка үөрэтиэм диэн биир уостаах доруоп сааны атыыласта. Үөрүү-көтүү, өрөгөй улаатта. Саа сабыс-саҥа луоһун, тимирин сотору-сотору имэрийэн көрөбүн.
Үөрүүбүн чугас ыалбар, доҕорбор, Гриша Романовка кэпсии ыстанаары турдахпына аҕам: «Тоойуом, Сэмэнчик, наһаа киэһэримэ, эрдэ соҕус кэлээр. Гришаҥ бэлэмнэннин, эрдэ кэллиннэр. Күн-дьыл туруга бүгүҥҥүттэн уларыйбатаҕына, сарсын сарсыарда айаҥҥа турунуохпут», – диэтэ, ыттарын киэһээҥҥи аһылыктарын, силимнэһэ хам тоҥон хаалбыт балыктарын ириэрээри, тимир ohox холумтаныгар тарҕата уурталыы туран.
* * *
Түбүк-түрүлүөн бөҕөнөн, хойутаан, күнүскү чэй кэнниттэн айаҥҥа турунар буоллубут. Аҕыс ылахтаах сыарҕаны тула мустубут, сынньанан бугуһуйбут ыттар миигин билэн, эйэргээн өрүтэ ыстаҥалаан, чуут охторо сыстылар. Аҕам Гриша биһигини сыарҕа кэлин өттүгэр кэккэлэһиннэри олорто, ол кэннэ түргэн айаҥҥа охтубатыннар диэн сылаас таба сукуй нөҥүө ньиэрпэ тириититтэн тэлиллибит өтүү быанан эрийэ охсон ылан, сыарҕа ойоҕоһунааҕы ураҕас маска туомтуу баайда. Атаарааччылар ыттары көлүйэргэ көмөлөстүлэр. Гриша ийэтэ хардары-таары иккиэммитин сыллаталаан ылла, харахпыт эрэ көстөр гына саҕынньахпыт саҕатын туруору тардан баран халыҥ саал былаатынан туомтуу тарта. Аҕам тимир төбөлөөх тарыыр маһын сыарҕа инники ылаҕын аннынан олуйа хаарга дириҥник батары аста, атаарааччылары кытта быраһаайдаһа таарыйа күнү-дьылы чинчилии дьоһумсуйан олорон табахтаан бусхатта.
Гриша ийэтэ ийэбэр сурук, кэһии ыытта. Хаһан эрэ хоҥнобут диэн көһүтэ сатыы олорор дьон санаабытыгар балай да өр буолан баран аҕам дьэ кырса истээх үтүлүгүн кэттэ, көхсүн этиттэ, ол кэннэ сыарҕаны нэһиилэ тутан турар тарыыр маһы эрчимнээхтик төлө тарта. Бугуһуйбут ыттар ыйылаабытынан түһүнэн кэбистилэр. Тула баар дьиэ-уот соҕотохто элэгэлдьийдэ, дьэргэйэ түстэ. Ыраас хаар өрүкүйбүт будулҕана сирэйгэ типтэ. Бөһүөлэк дьиэлэрэ көрүөх бэтэрээ өттүгэр, ытыс иһигэр кумуйа туппут курдук, ыраатан кыччаан көһүннүлэр. Туундара киэҥ иэнэ харах ыларын тухары үрүҥ кырса уорҕата сааскы күҥҥэ кылаана оонньуурун саната, иннибитигэр көөчүктэнэн, ыраах caҕaxxa угуйа нэлэһийэ түстэ. Биһиги дьэ өрө тыынныбыт, үөрүүбүтүттэн куустуһан ыллыбыт. Ону сэрэйбит курдук аҕам:
