Дьэ, онон киһи буолабыт дуу, кии буолабыт дуу диэн ыйытыыга: ону саха бэйэтэ талар кэмэ тирээтэ, бэйэлээх бэйэтэ, кимиэхэ да сигэммэккэ.
Тэрис – айыылартан айдарыылаах, саха омук саргытын салайсар аналлаах киһи Орто дойдуга олох олорон ааста. Кини олоҕор көрсүбүт моһоллорун туоратан, араас тургутуулары ааһан, бэйэтин ис дьиҥин булан, билиэхтээҕин билэн, арыйыахтааҕын арыйан, тиэрдиэхтээҕин тиэрдэн, ситэриэхтээҕин ситэрэн – аналын толорон барда.
Айыы үөрэҕэ
Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ
Туттарыллан,
Салҕанан иһиэхтин,
Тэрис аата
Ааттана туруохтун,
Дом!
Ю.Г. Холмогорова,
үлэ бэтэрээнэ
Итэҕэлбитинэн омук быһыытынан сайдыахтаахпыт
Бүгүҥҥү «Итэҕэл» рубрикабытыгар Айыы дьиэтин үлэтин туһунан сырдатыахпыт. «Кут-сүр» үөрэҕин олоххо киллэрбит, филологическай наука кандидата Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис тус көрүүтүн маннык үллэстэр.
История быыһын сэгэтэн көрдөххө…
– Үтүө күнүнэн, Лазарь Андреевич! Дьэ, история быыһын сэгэтэн көрүөх эрэ. Эн «Кут-сүр» үөрэҕин бастакынан олоххо киллэрбит киһинэн биллэҕин. Ол туһунан сырдатыаҥ дуу…
– 1989 сыллаахха аан бастаан саха итэҕэлигэр «Кут-сүр» уопсастыба тэриллибитэ. Ол сиэринэн айыы итэҕэлэ, айыылар, иччилэр, кут-сүр, алгыс, туом, күн-дьыл бэлиэлэрэ, ытык сирдэр, оҕону иитии, этитии (медитация), түөргү (киһини кытта кэпсэтии кистэлэҥнэрэ) хайысхаларынан үлэбитин саҕалаабыппыт.
– Итэҕэлгэ олохтоохтук ылсан үлэлээбиккит номнуо ырааппыт эбит дии.
– Билигин 26-с сылбытын итэҕэлгэ үлэлии сылдьабыт. «Кут-сүр» хараамнаах (Айыы дьиэтэ), анал үлэһиттэрдээхпит. Бу сыллар усталарыгар итэҕэлгэ аналлаах 99 кинигэ бэлэмнэннэ, ол иһигэр бэчээккэ 40-ча итэҕэлгэ сыһыаннаах кинигэ таҕыста.
– Телевидениеҕэ эмиэ анал биэриилээх эбиккит. Үгүс дьон сэҥээрэ көрөр, истэр.
– Онно икки ханааллаахпыт. Ол курдук «Айыы оҕото» уонна «Итэҕэл» туһунан анал биэриилэр тиһигин быспакка тахса тураллар. Онтон араадьыйаҕа «Айыы алгыстара» биэриини Полина Перуашева ыытар.
– Айыы дьиэтин үлэтин сүрүнэ туохха сытарый?
– Билигин Айыы дьиэтигэр маннык үлэлэр ыытыллаллар. Ол курдук 300 туому оҥоруу, ыраастааһын, уруу, үбүлүөй алгыһын оҥоруу, араас ыарыылары эмтээһин уонна арыгыттан эмтэнии курдук киирэллэр.
– Ыраастаныы диэтиҥ, ону быһааран биэриэҥ дуу…
– Дьиэни-уоту, саҥа акылаат түһэр сирин ыраастаан биэрэбит. Саҥа эбэтэр сүүрэ сылдьыбыт массыынаны атыыластахтарына эмиэ ол сиэрин-туомун толоробут. Ону таһынан бохоруонаҕа сылдьыбыт дьон биһиэхэ кэлэн ыраастанан бараллар.
– Ханнык туомнары оҥороҕутуй?
– Оскуола оҕолоругар туом оҥоробут, онно сылга үстэ-түөртэ сылдьыахтарын наада. Устудьуоннарга анаан алгыс оҥоробут. Кэлбит дьоҥҥо сиэргэ-туомҥа сыһыаннаах сүбэлэри биэрэбит. Олохторугар ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьоҥҥо көмөлөһөбүт. Таҥха кэмигэр анаан, онно аналлаах тэрээһиннэр сылын аайы ыытыллаллар. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, ыраастаныы ханнык баҕарар көрүҥэ ыытыллар. Кэргэн тардыы, оҕо кутун иҥэрии, дьоҕуру арыйыы курдук туомнар эмиэ оҥоһуллаллар. Хара суоллары быһыы (түбэлтэни, түүлү), үлэ көрдөөһүн, үлэҕэ табыллыыга эмиэ көмөлөһөбүт. Олус элбэх туомнар оҥоһуллаллар, онон сүрүн туомнарын ити кылгастык билиһиннэрдим.
– Сыл аайы дьылынан, күнүнэн көрөн сиэр-туом ыытар анал сирдээх эбиккит дии.
– Биһиги сыл аайы эбэтэр хас да сылга биирдэ итинник анаан-минээн сиэр-туом оҥорор, сылдьар сирдэрдээхпит. Ол курдук куорат аннынан устар Өлүөнэ өрүс, соҕурууҥҥу Ытык Хайа, Чочур Мыраан, Хотугу Ытык Хайа, Хаҥаласка Эллэй бастаан тохтообут сиригэр Бахай хонуутугар баар анал таас, Кууллаты сэргэтэ, Сайсары күөл буолаллар.
– Биһиэхэ тоҕо итэҕэлгэ аналлаах дьиэбит тарбахха баттанар аҕыйаҕый?
– Арассыыйаҕа нуучча дэриэбинэлэрэ бары таҥара дьиэлээхтэр, Кавказтарга бары дэриэбинэлэр минареттаахтар. Онтон биһиги таспытыгар олорор бүрээттэр, калмыыктар эмиэ итэҕэлгэ тутуулара элбэх. Онтон саха 500 дэриэбинэлээх. Олорго үс гыммыт бииригэр эрэ саха дьиэтэ баар. Итэҕэл дьиэлэрэ уончаны да кыайбат. Ол аата сахалар итэҕэл өттүгэр сылтан сыл хаалыыбыт улаатан иһэр. Билигин киһи диэн итэҕэллээх киһи буолар. Онтон биһиги киһи буолар хаачыстыбабыт кыччаан иһэр. Хаалыы туохха көстөрүй? Киһилии сиэри туттарбыт кыччаан иһэр. Уоруу, кырбааһын, киһиэхэ кырыктаах сыһыан дэлэйдэ. Уулуссаларбытыгар билигин «чуумпу сэрии» бара турар. Итэҕэл тиэмэтин быыбарга ордук көтөҕүөхтээхпит. Биир ыйытык туруохтаах: «Эн саха итэҕэлигэр хайдах сыһыаннааххыный?» – диэн. Итэҕэли өйдүүр киһи айылҕаны алдьатыыны утарыа, дьоҥҥо эйэлээх буолуо, дьону өйдүүр майгыны тутуһуо. Онтон итэҕэли утарар киһи бэйэтин таҥара оҥосто сатыыр. Киһини барытын хам баттаан туран дьаһайа сатыа.
– Итэҕэл туохха үөрэтэрий уонна ис дьиҥэ туохха сытарый?
– Киһи сиэрдээхтик олоруохтаах. Айылҕаҕа уонна дьоҥҥо эйэлээх буолуохтаах. Бэйэ-бэйэтигэр көмөлөсүһүөхтээх. Бу буолар итэҕэл дьиҥнээх ис хоһооно. Ол иһин былыргылар этэр этилэр: алгыһы абааһы хоппута суох диэн. Үтүөнү оҥоруу – махталлаах. Оҕолоох саха киһитэ куһаҕаны оҥорортон куттанар – бу куһаҕаны оҥорбутум оҕобор тиийиэ диэн. Үтүөнү оҥорортон үөрэр – үчүгэйи оҥорбутум оҕобор тиийиэ диэн. Таҥара эмиэ итини ирдиир. Киһи сиэри тутуһуохтаах.
– Лазарь Андреевич, сылын аайы саас итэҕэл сугулаана ыытыллар. Бу туох сыаллаах-соруктаах ыытыллар тэрээһиний?
– 2014 сылтан сахаҕа сыһыаннаах итэҕэллэр холбостулар. Сыл аайы кулун тутар 21 күнүгэр итэҕэл сугулаана ыытыллар. Онно сыллааҕы сүрүн сорук быһаарыллар. Түмсүү 9 ытык дьонноох. Итэҕэли тута сылдьар 3 киһилээх. Сүрүн соруга – бырабыыталыстыба үлэтигэр кыттыһыы. Ол курдук судаарыстыбаҕа суолталаах туомнары ыытыы, кэмиттэн кэмигэр дьон өйө-санаата сайдан иһэригэр, ханнык духуобунай соруктар иннибитигэр туралларын туһунан этиилэр киириэхтээхтэр. Холобур, быйылгы сорук саха итэҕэлин ааҕыыларын күнүн оҥоруу буолар. Ол сиэринэн, ааҕыылар алтынньы, сэтинньи ыйдарга оҥоһуллуохтара. Айыы итэҕэлин тарҕатар дьон бэлэмнэнэн тураллар. Онтон улуустарга сахалыы моһуоннаах дьиэлэри, ураһалары тутуу салгыы ыытыллыахтаах. Ону таһынан бу дьиэлэргэ дьиҥ сахалыы туомнары оҥорор дьон үлэлиэхтээхтэр. Бу үлэни саха итэҕэлэ түмсүү, ордук айыы дьиэтэ сүрүннүүр кыахтаах. Билигин сир аайы олоҥхо дьиэтин тутуу бара турар. Итэҕэлэ суох олоҥхо диэн суох этэ. Онон Олоҥхо дьиэтин биир элимиэнэ итэҕэл буолуохтаах. Ол туһунан кэпсэтии бара турар.
– «Кут-сүр» үөрэх саха култууратыгар тирэҕирэн ыытыллар үөрэх буоллаҕа.
– Билигин итэҕэллэр элбэх бөлөхтөрө баар. Биһиги ити бөлөхтөрү саха култууратыгар төһө сыһыаннааҕар болҕомтобутун уурабыт. Саха култууратын билэр бөлөх саха итэҕэлин сайыннарар. «Кут-сүр» биир сүрүн бириинсиптээх. Норуот айбытын эрэ дьиҥнээх диибит. Билигин саха итэҕэлигэр 99 кинигэ оҥоһулунна. Ити кинигэлэр саха норуотун олоҕун үөрэппит дьонтон уонна архыыптан ылыллыбыта. Онон биһиги түмсүүбүт саха култууратыгар 100% тирэнэбит. Холобур, айыылары толкуйдааһыҥҥа Улуу Суорун аата эрэ мөккүөрдээх буолбута. Ол гынан баран ити ааты талан ыларбытыгар олоҥхону төрүт оҥостубуппут. Ордук мөһүлгэ тиэмэтэ ыарахан буолбута. Быстах-остох сибидиэнньэлэр эрэ бааллара. Олорго тирэнэн оҥорон көрүү диэн ньыманы туһаммыппыт. Итини нууччалыы «реконструкция» дииллэр. Оҥорон көрүү былыргыттан туһаныллар. Кини олохторо, тирэхтэрэ улахан суолталаах, бигэ буолуохтаахтар.
– Мэҥэ Хаҥалас ытык сирдэринэн сырыы туһунан тус санааҥ.
– Быйыл ураты улахан ситиһиилэннибит. Ытык сирдэр устун сахаҕа бастакы ытык сырыы буолла. Мэҥэ Хаҥалас улууһун устун сылдьан, Чүүйэ дэриэбинэтин таһыттан тоҕус ойбонноох сэргэни буллубут. Манна саха итэҕэлин ис дьиҥэ толору баар. Ол барыта үлэлии турар гына оҥоһуллубут. Онон бу сэргэни саха итэҕэлин сүрүн сэргэтин быһыытынан ылынныбыт. Бу сэргэ аны биһиэхэ Мекки курдук суолталанар. Сахабын диир киһи саатар үйэтигэр биирдэ бу сэргэҕэ тиийэн алгыс ылыахтаах. Биллэн турар, суола-ииһэ оҥоһуллуор диэри 3—5 сыл барара буолуо. Быйыл кэпсэтиитин ситэрэн баран ыҥырыы таһаарыахпыт. Сахабын диир киһи аһымал харчы биэриэхтээх. Ону таһынан кыахтаах дьон суолун, тутууларын ыытарга бэйэлэрин өттүттэн эмиэ көмөлөһөллөрө наада. Бу тутуу саха норуотун барытын түмэр тутуу буолуохтаах.
– Түмүккэр Айыы дьиэтэ хайдах үлэлиирин быһааран биэриэҥ дуу.
– Айыы дьиэтигэр эр киһи да, дьахтар да үлэлиир. Саха итэҕэлигэр эр киһи да, дьахтар да куттаах-сүрдээх, онон дьахтары баттааһын суох. Аны кэргэннээх киһи итэҕэли ыытара көҥүллэнэр. Айыы дьиэтигэр атын итэҕэллээх, атын омук сылдьара эмиэ көҥүллэнэр. Сахалыы сиэри эрэ тутуһуон наада. Бокуонньугу айыы дьиэтигэр киллэрбэппит. Күнүс эрэ үлэлиибит. Ол курдук балаҕан ыйыттан урукку бэрээдэкпитинэн үлэлиэхпит. Үлэлиир күммүт сэрэдэ, субуота, өрөбүл, сарсыарда 11 чаастан киэһэ 4 чааска диэри. Былыр төһө эрэ сыл буола-буола (биһиги ааҕарбытынан 4 сылга биирдэ) ойууннар мустуулара буолара. Аныгыскы ыытыллар итэҕэл сугулаана ити ойууннар мустууларыгар маарынныа. Манна саха муусукатын маллара тыаһыаҕа. Аныгы тылынан оркестр диэххэ сөп. Биһиги эмиэ тыаска-ууска улахан болҕомтобутун ууруохпут. Онон итэҕэлгэ үлэлэр тиһигин быспакка ыытылла тураллар.
Сардаана Багынанова
Киин куорат. – Атырдьах ыйын 27 күнэ. – 2015.
Ытык сирдэр – история тыыннаах кэрэһиттэрэ
(Экспедицияттан суоллааҕы бэлиэтээһиннэр)
«Хас биирдии саха киһитэ тыһыынча өбүгэтин билиитин илдьэ сылдьар».
Тэрис
Экспедициябыт бастакы күнүгэр, эбиэт иннинэ, Төхтүр сиригэр Уустаах Избеков олорбут Дьаҥхаада алааһыгар сылдьан баран, эбиэт кэнниттэн Томтор бөһүөлэгэр айаннаатыбыт.
Баай Пономарев алааһыгар сырыттыбыт
Сырылатан дьэ куйаас күннэр турдулар. Манна биһигини историк идэлээх, олоҥхоһут Петр Максимович Тихонов көрсөн, салгыы кини сирдээн, былыр Мэҥэ Хаҥалас улахан баайынан биллибит Уйбаан Пономарев-Чөкчөҥө кулуба Манчаарыттан саһан олорбут Туруйалаах томторо сайылыкка тиийэбит. Кини Степной Дума аҕа баһылыгынан олорбут. Оччолорго Саха сиригэр 1000-тан тахса сүөһүлээх буоллуҥ да, баай, кыахтаах киһи ахсааныгар киирсэр эбиккин. Оннук баайдаах киһи Саха сирин үрдүнэн 5—6 эрэ киһи баар буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ ыраахтааҕы былааһа баайдарга боломуочуйаны көҥүл биэрэн, кинилэр бэйэлэрин кэмнэригэр аатыран-сураҕыран, быыһыгар дьону баттаан олорбуттар. Ол аата билиҥҥинэн бэйэни салайыныыга тирэҕирэн үлэлии олорбут буолан тахсаллар. Баай Пономарев олорбут олоҕо, Томтор бөһүөлэгиттэн ырааҕа суох сиргэ турар эбит. Кини Манчаары саҕана олорбут улахан баай киһинэн биллэр. Баай киһи бардама ханна барыай, бэйэтин кэмигэр киһи бөҕөнү баттаабыта-атаҕастаабыта элбэҕэ буолуо эрээри, дьиҥ сахалыы май-гылаах киһи этэ дииллэр. Айаннаан иһэн көрдөххө, ыраахтан былыргы тутуулар, алаас ортотугар тимир сэргэ турара харахха тута быраҕыллар. Туһааннаах сирбитигэр тиийэн, сири-дойдуну көрөн-истэн, быыһыгар бу туох суолталаах сэргэ турарын ыйыталаспыппытыгар, Петр Максимович: «Баай Пономарев Манчаарыттан куттанан «сторожевой башняны» нэдиэлэ иһигэр туттарбыт, ол турбут миэстэтигэр бу тимир сэргэни өйдөбүнньүк курдук туруорбуттар», – диэн быһааран биэрдэ. Бу кэм тухары, кырдьык да, баайдарга-тойотторго Манчаарыттан ордук дьулааннаах киһи бука суоҕа буолуо. Ол иһин кини батталлаах баайдарга сылдьан, кыра-хара дьону көмүскэстэҕэ. Манчаары бу сиргэ кэлиитин кэлэ сылдьыбыт эрээри, уу улаханнык кэллэҕинэ иилии эргийэн, киһи кыайан туораабат сирэ буоларынан, ууттан хаайтаран кыайан киирбэккэ, ыраахтан көрөн төннүбүт үһү. Аттыбытыгар биир самнайбыт хороҕор ампаар турарын тиийэн көрөбүт, манна Уйбаан Пономарев олорбут буолуон сөп диэн сабаҕалааһын баар эбит. Тэрис этэринэн, кини бу алааска 64 сэргэни туруорбута биллэр. Саха сиригэр оччо элбэх сэргэни оҥорбут киһи суох эбит. Арай Аммаҕа 40 сэргэни оҥорбут киһи баара биллэр. Пономарев баай ол сэргэтиттэн манна биир да сэргэтэ хаалбатах. Ону Тэрис: «Саха былыргы үгэһин тутуһар, сахалыы куттаах-сүрдээх, сылгыны таптыыр киһи олоро сылдьыбыт эбит», – диэн тус көрүүтүн этэр. Онон бу сылдьыбыт сирбитигэр кулуба Пономарев олорбут алааһа буоларын Лааһар Андреевич тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. 1930-с сылларга холкуостааһын саҕана манна дэриэбинэ турбут. Ол курдук оскуола (1929—1930) дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбит. Онон аҕыйах да буоллар, кэрэ айылҕалаах алааска кыра мас тутуулар сэмнэхтэрэ ол кэм туоһута буолан тураахтыыллар.
Иккис күммүтүгэр ох курдук оҥостон, Чүүйэ бөһүөлэгэр тиийэн, олохтоох дьаһалта баһылыга Алексей Коркинович Васильевы кытта көрүстүбүт. Кини бэйэтинэн сирдээн, Чаапаҕана диэн ааттаах сиргэ айан суолун тутуһабыт. Бу сиргэ кэлэн Манчаары хаһаактартан саспыт сирин, ону сэргэ эмэгэт сэргэни көрдөөн булуохтаахпыт. Лиҥкир сис тыа иһинэн син балайда хаамабыт. Ото-маһа хойуута, киһи да мунуох курдук. Онон мин сэрэх муҥутаан, дьоммун хараҕым далыттан сүтэримээри, кэннилэриттэн оту-маһы тоҕо силэйэн харса суох батыһабын. Испэр «булуохтаахпыт» диэн эрэлим күүстээх. Биһигини кытта сири-уоту үчүгэйдик билэр олохтоох ыччат Михаил Михайлович Левин сирдьитинэн барсыбыт буолан, бары да санаабыт көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Сотору соҕус буолаат, Вильям Федорович «буллум» диэн хаһыыта иһилиннэ. Хата, бары бэйэ-бэйэбититтэн чугас сылдьар буоламмыт, түргэнник тиийэбит. Кини бэйэтэ бу Манчаары саспыт томторун 25 сыл анараа өттүгэр булан турардаах эбит. Тула өттө күрүөлэммит, анал тимир лиискэ суруллубут сири булан, бары даҕаны оччолорго ханнык да бэйэлээх баайы утары көрдөрбөтөх, модун санаатын булгуруппатах, батталы утары охсуһуутун уҕарыппатах киһи уобараһын көрөргө дылы буоллубут. Дьэ, дьикти, Манчаары оччолорго бу сиргэ икки атахтаах мээнэ үктэммэтэх сирин булан састаҕа буолуо эрэ диирбэр тиийэбин.
Манчаары саспыт томторун булан баран, аны салгыы сабаҕалааһын быһыытынан манна чугас эргин эмэгэт сэргэ баар буолуохтаах диэн, аны ону көрдүү бардыбыт. Өрүүтүн буоларын курдук, эмиэ Вильям Федорович бастакынан булан, сиргэ охтубут эмэгэт сэргэни өйөннөрө турарыгар, ууну тэпсэн, тоҕо анньан тиийэбит. Тэрис бу сэргэ туһунан маннык кэпсээтэ:
– Былыр киһини эмтииргэ маннык эмэгэт сэргэни туһаналлар эбит. Ыал буолуу, доруобуйа, үлэ-хамнас, түмсэн олоруу, билиини ылыы, уһуннук олоруу диэбит курдук, бу тоҕус ойбоммут бары анал ааттаахтар (ыйа-ыйа быһааран кэпсиир). Дьэ, ол билиилэрин туһанан бу тоҕус ойбонунан эмтииллэр. Сылгы түүтүн төкүнүтэн, алгыс этэн баран бу хайаҕастарга угаллар эбит (кырдьык көрбүтүм, сылгы түүтэ угуллубут этэ. – Ааптар). Аан бастаан бу эмэгэти Вильям Федорович хаартыскаҕа түһэрэн аҕалбыта. Онно биһиги көрүүбүтүнэн, бу туочукалар миэстэлэрэ оруобуна индиялар үөрэхтэригэр этиллэр чакраҕа сөп түбэһэр эбит. Онон сахаҕа чакра суох дииллэрэ оруна суоҕа көһүннэ. Сахаҕа, дьиҥинэн, сэттэ буолбатах, тоҕус ойбон баар. Бу алмаастааҕар да күндү булумньу буолар. Киһиэхэ алгыһы эттэххэ, бу ойбоннорунан киирэр. Онон итэҕэлбит саамай төрдө бу эмэгэт сэргэҕэ сытар. Маны суолталыахха наада. Бу эргин баай Попов олорбут буолуохтаах. Саха сиригэр маннык сэргэ суох. Манна суолун оҥорон, күрүөлээн кэбиһиэххэ баар эбит. Бу эмэгэт сэргэ итэҕэл ис хоһоонун барытын илдьэ сылдьар. Ол аата былыр манна революция иннинэ улахан алгысчыт, эмчит, ойуун олоро сылдьыбыт», – диэн түмүктээтэ. Бу сиртэн бүтэн бараары туран, Тэрис салайыытынан сахалыы туом оҥоһулунна.
Түмүк санаа
Бу сылдьыбыт ытык сирдэрбит кэнниттэн дьэ туох түмүк оҥоһулунна. Ол туһунан кылгастык… Быйыл саас Дьокуускайга итэҕэл мунньаҕа ыытыллыбыта. Онно Аан Алахчын сылыттан саҕалаан, Саха сирин улуустарын ытык сирдэригэр сүгүрүйүү (паломничество), айаннарга сылдьыы былаана ылыллыбыта. Ол былаан чэрчитинэн, ытык сирдэринэн экспедиция бастакы түһүмэҕэ Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан саҕаланна. Өбүгэлэрбит олорон ааспыт ытык сирдэригэр сылдьыбыт сырыыбыт табылынна диэн этиэххэ өссө эрдэ эбитэ буолуо эрээри, мин санаабар кыра түмүк санаа суруллара ордук. Ол курдук, Мэҥэ Хаҥалас улууһун култуураҕа управлениетын начальнига С.М. Холмогоровы кытта көрсүһүүгэ Л.А. Афанасьев-Тэрис, В.Ф. Яковлев бу сырыы түмүгүнэн тус санааларын этиннилэр. Ол курдук эдэр ыччат ытык сирдэргэ тирэхтээх буоларын, маннык сир тыыныгар иитиллэллэригэр кинилэри түмэр наадатын уонна бу ытык сирдэргэ хайаан да болҕомто ууруллуохтааҕын ыйдылар. Урукку сылларга Мэҥэ сиригэр-уотугар археологическай хаһыылар барбыт сирдэрэ баалларын, ол барыта ытык сирдэргэ киириэхтээҕин эттилэр. Тэрис «100 сылы өтө көрбүт Порядин курдук күнү-дьылы билгэлээн үөрэппит Мэҥэ Мооругуттан төрүттээх киһигитин өрө тутан, сэргэ курдук туох эрэ бэлиэ туруоруоххутун наада» диэн сүбэлээтэ. Салгыы кэпсэтии сүнньэ, бу булуллубут ытык сирдэргэ реставрация үлэтэ күүскэ ыытыллыан наадата ыйылынна. Холобура, баай Пономарев олорбут алааһын, дьиэтин-уотун реставрациялаан, туспа хаһаайыстыба курдук оҥордоххутуна бэйэтэ туристическай маршрут тахсыа этэ диэн ытык дьоммут сүбэлээтилэр. Турбут сириттэн көһөрөн аҕалыы сэттээх буолуон сөп. Онон турар миэстэтиттэн көһөрбөккө, бэйэтигэр ытык сир быһыытынан хаалара ордук буолуо этэ. Уустаах Избеков уһаайбатын эмиэ «Айылҕа музейа» оҥороргут буоллар диэн ыллыктаах тылларын тиэртилэр. Онон итэҕэлбит биир сүрүн хайысхатыгар ытык сирдэри харыстааһын, үйэтитии үлэтэ сөргүтүллэн, бастакы олук оҥоһулунна. Бу айаммытыгар күүс-көмө буолбут, транспорынан хааччыйбыт улуус дьаһалтатын баһылыгар Н.П. Старостиҥҥа, култуура управлениетын начальнигар С.М. Холмогоровка махталбытын тиэрдэбит.
