Элжернонга аталган гуллар

Элжернонга аталган гуллар
Дэниел Киз

Чарли Гордон ўзининг ақлли эмаслигини билади. Ёши 32 да, новвойхонада пол артувчи бўлиб ишлаб, арзимаган пул топади. Ҳафтада 3 марта оқшом пайти ақлий ривожланишдан ортда қолган катталар учун очилган марказда дарс олади. Аммо энди буларнинг бари ўзгариш бўсағасида турибди. Шифокорлар нозик бир тажриба ўтказмоқчи. Улар Чарлининг миясини операция қилмоқчи. Улар операция ва махсус дори Чарлининг интеллектини оширишига умид қилади, чунки бу тажриба лаборатория сичқончаси Элжернон билан ўтказилганда ижобий натижа берди. Шу аснода Чарли ҳар куни нима ҳис қилаётганини кундаликка ёзиб боради. Бу унинг мияси ва ҳаётида содир бўлган ҳайратланарли ўзгаришлар битилган таъсирли қайдларга айланади. “Элжернонга аталган гуллар” дастлаб ҳикоя тарзида нашр қилинган, аммо тез орада кўпчиликнинг олқишига сазовор бўлган.

Дэниел Киз

Элжернонга аталган гуллар

ТАҲРИРИЯТДАН ЭСЛАТМА!

Дэниел Кизнинг “Элжернонга аталган гуллар” асари АҚШда адабиёт бўйича мактаб дастурига киритилган китоблардан биридир. Асар 1966 йилнинг энг зўр романи деб топилган, “Небула” ва «Ҳюго» мукофотини олган.

Дэниел Киз асарни 14 йил мобайнида ҳаётида рўй берган воқеалар билан бойитиб борган. Асарнинг бир неча қисми ақли заиф инсон тилидан сўзланган бўлиб, таржимон қаҳрамон тилини борича – имловий ва услубий жиҳатдан сақлашга ҳаракат қилган. Асар матнидаги айрим ғайриодатий, ғалати жумлалар имловий ёки услубий хатолар эмас.

ЭЛЖЕРНОНГА АТАЛГАН ГУЛЛАР

Онамга ва отам хотирасига

1 ҳисобот 3 марит

Духтр Штраус бугун нмани билсам ва ўйласам ва нма эсмда бўлса ҳаммасини ёзишм кереклигини айтти. Нмага кереклигини билмиман лекин уни айтишича уларга тоғри келаманми йўқми билш учин мухимакан. Уларга мос келаман деп умид қламан чунки Кинниан хоним мени ақилли қилшларини айтти. Мен ақилли бўлшди жуда хохлаяппан. Мени исмим Чарли Гордон. Мен Доннер новвойҳонасида ишлеман мистр Доннер хар хафта менга 11 доллар маош тўледи ва нон йоки пирашка беради егим кеганда. Мен 32 кирганман ва 1 ойдан кейин мени туғлган кунм. Духтр Шраусга мен яхши ёзолмиман десам хечқиси йўқ ёзавер деди. Кинниан хонимни дарсларида қанде иншо ёзсам шунде ёзишм керек экан. Кинниан хоним мен борадиган Бекман омилар мактапида ўқтувчи уерга мен кечпайт хафтада 3 кун борман. Духтр Штраус нмани уйласен нмани кўрсен хаммасини ёз деди лекин мен ортқ ўйлолмаяппан шунга бугун ёзшти тўхтатаман. Хурмат блан Чарли Гордон.

2 ҳисобот – 4 марит

Бугун мени текшршти. Менимча уларга тўгри кемиман. Танафусталигмда прафеср Немур олдига боришими айтишти. Уни олдига борсам мени уни котибаси салом деп кутб олди ва эшикти тепасига писихалогия деп ёзлган жойга олип келди уерда катта зал бор эди ва кўп ситол ва ситуллар хам бор эди. Ва битта хонада битта роса йоқимли киши бор экан. У кишининг олдида сийох тўкилип кетган кўпкина оқ қоғослар бор эди. Хуш келипсан Чарли ўтир тинчлан деди у. У оқ халат кийип оган экан лекин менмча у духтрмас чунки менга Чарли оғзини оч а де демади. Уни пақат оқ вароқлари бориди ҳолос. Уни исми Барт экан. У памилиясиням айтканди лекин мен эсмдан чиқарип қўйдим чунки хотирам яхшимас. Уни нма қилишини хиччам тополмадим шунга худди тиш духтрида қанде ситулни қаттқ ушаб ўтирвосам шунде ўтирдим уерда хам лекн Барт тинчлан деди менга ва мен қўрқип кеттим чунки доим кимдур тичлан деса қандедур йомон нарса бўлади.

Барт бу қоғоста нма кўряпсан Чарли деп сўради. Тўкилип кетган сийох кўрдим мен лекин чўнтагимда қуйонни панжаси бўлсаям қўрқип кеттим чунки кичкиналигмда мен доим сийохти тўкворардим. Бартга қоғоска тўкилип кеткан сийох кўряппан деп айттим. Барт ха деди ва кулип қўйди ва мен ўзими озгина яхши хис килшти бошладим. У бошқа қоғосларди кўрсатишти бошлади ва мен кимдур қоғосларга қизл ва қора сийох тўкворганини айттим. Мен бу нарса осонро бўлади деп тасавур килодим лекин дарс тугади деп чиқип кетятсам Барт ўтир Чарли хали ишимис тугамади деди. Қоғосларди хамасини тугатмаппиз. Мен чунмадим лекин духтр Штраус агар бироннарсага чунмасен нма дийишса атканин кил чунки бу тест деган гапларини эсладим.

Барт нма деганлари хаммасини яхши эслап қолмадм чунки мени хотирам яхшимас лекин Барт сийохларда нма борилигини айтшими кўп сўради. Мен хичтима кўроматм лекин Барт уерда қанақадур расимлар бор деди. Мен хичқанақа расим кўрмадим уерда. Раса харакат қилдим лекин. Бир яқнлаштирип бир узақлаштирип кўрдим. Кейн балки кўзайнай тақсам яхшироқ расм кўраман дедм чунки доим уйда тиливизр кўрсам йоки кинода бўсам кўзайнай тақаман. Кўзайнайни тақип гаров ўйнемизми мен хозир расим топаоламан дедим. Раса харакат килсам хам битта хам расим топаолма-дим факат тўкилип кеткан сийох кўрардим. Менга янги кўзайнай керек деп Бартдан сўрадим. У нмаларнидур қоғосига ёзди мен қўрқип кеттим тесттан ўтолмадим деп. Қоғос чекасида нуқта нуқтали чиройли расим бор десам у калласини қимиллатиб қўйди ва мен яна нма бўлганини чунмадим. Бошқа одамла сийохта биронта расим кўрадми деп сўрасам улар хар хил расимлади тасавур қилишади деди. Расимлардеги сийох сийох дох дийилади деди у.

Барт раса яхши одамакан ва оми одамлар мактапидеги ўқтувчим Кинниан хоним секн гапиргандақа секн гапиради. У менга хозирги машикларимис тест деб чунтрди. Одамлар сийохларда хархил расимлар куради деп айтти. Менга кўрсат деп ундан сўрадим. У хичнма кўрсатмади ТААСАВУР ҚИЛ деди халос. Сенга бу нмани эслатяпти ва бироннарса ўйлап топ. Мен кўзими юмиб пуфактеги сийох оққоғоска тўкилятканини кўрганими айттим. Ўша пайит уни қалами синип қолди ва у чиқип кетти.

Мен тестни ўтмагандейман чамамда.

3-ҳисобот

Духтр Штраус ва прафеср Немур қоғостеги сийохларда хичнма кўролмаганим катта хатомас дийишти. Мен сийохти тўкмаган бўлсам уни тагида нма борлигни каеттан биламан дедм уларга. Уларди айтшича мен уларга мос келишм мумкин экан. Духтр Штрауска Кинниан хоним менга хичқачан тест бермаганини айттим менга ёзш ва ўқш берганини айттим. Бутин умирим ақилли бўлшти орзу қиганимни унга айттим онам хам доим харакат қил ва ўқи дерди ва Кинниан хоним ақилли бўлиш унча қийнмас дейди лекин мен дарста бироннма ўргансам бирзумда эсмдан чиқарип қўяман.

Духтр Штраус даптарига нманидур ёзип қўйдм прафеср Немур бўса мен билан раса жидди гаплашти. Чарли биласами бу таржиба одамлага қанде таср қилишини билмимиз чунки биз бу таржибани фақат хайфонлада қиганмиз деди прафеср Немар. Мен айттим менга Кинниан хоним айтткан деп биронжойим оғрисаям майли чунки мен кучлиман ва мен харакат қиламан дедим.

Агар уларга менга рухсат беришса мен акилли бўламан. Улар ойламдан рухсат олиши кереклигини айтшти лекин менга ғамхўрли қиган тоғам ўлип қоган ва мен бошқа ойлами эслолмиман. Мен ўзимни онами ва дадами ва синим Нормани анчадан бери кўрмаганман. Балки ула хам ўлип қогандур. Духтр Штраус ула қаетта яшаган деб сўради. Менмча Бруклинда яшашканди. У балки уларди топишка уринип кўришларини айтти.

Қаниди шу ҳисоботлади камроқ ёссам чунки уларди йозишка раса кўп вақтм кетяпти ва мен ухлашка кеч ётяппан ва эрталап турсам чарчаган бўляппан. Печкага опкетяткан бир лист пишрқларди ерга тушрворганимга менга Жимпи раса бақрди. Пишрқлар кир бўлип кетти ва Жимпи уларни тозалаши керек бўлди. Ва кейин уларди печкага кўйди. Жимпи менга дойим бақиради лекин мен унга раса ёқаман чунки у мени яқн дўсим. Агар ақилли бўпкетсам унга раса кутлмаган янглик бўлатта.

Ҳисобот 4-6 мар

Бугун яна битта тест топшрдим. Уларга мос кесам топширишм керекакан. Худди ўшажойга бордим, фақат бошка хонага. Уетта ўтрган битта хоним уерди номи нмалигини айтти кейн мен унда қанде тўғри йозилишини сўраволдим ҳисоботмга ёзш учин. ТЕМАТИК АППЕРЦЕПТИК ТЕСТ. Бошидеги иккита сўзди билмиман лекн тест нмалигини биламан. Тестти яхши топшириш керек бўмаса ёмон бохо оласан.

Бирнчи тест осон деп ўйладим чунки яна қанақадир расимлар бор эди. Лекин бу сапар у аёл расимда нма кўрятканими сўрамади. Бошим чалкашиб кетти. Кеча Барт менга расимларда нма кўрятканми айтишм кереклигини айтканини айттим. Бу тест бошқа тест деди у. Сен расимдеги одамла хакида хикоялар тўқшинг керек деди у.

Танимаган одамларм хакида қанде қилип хикоя айтбераман деп сўрадим. Сен фарас қилип айт деди у кейн мен бунде қисам йолғон гапрган бўламан дедим. Мен хичқачан йолғон гапрмашими айттим чунки кичкиналигмда ёлғон гапрганимда мени раса уришарди. Хамйонимда Нормани ва мени ўлип қолишидан олдин новвойхонага жойлап қўйган тоғам Ҳерманни расми борлигини айттим ва улар хақида хикоя айтип берсам майлими деп сурадим чунки мен уларди яхши танийманда. Бу тест ва ўткан галги тест мени шахисими топиш учин кереклигини айтти у хоним. Мен кулип юбордим. Қоғоска тўкип юборилган сийох ва мен танимаган одамлади расимидан қанде қилип уни топса бўлади деп сўрадим. Уни жони чиқип кетти ва расимларини йиғиштиирип олди. Тупирдим уларди тестига.

Менмча бу тесттан хам ўтолмадим.

Кейн мен у хотинга расимлар чизип бердим лекин мен яхши чизишти билмиман. Кейин оқ халатта Барт келди уни тўлиқ исми Барт Селдон экан. У мени ўша Бекман университетини ўша 4-қаватидеги писихалогия лабараторияси деган хонага олипборди. Барт писихалогия мия дегани ва лабаратория таржиба ўткизадиган жой эканлигини менг чунтрди. Мен уни чайнедиган сақч деппан лекин кейин у менга хархил ўйинлар ва топшмоқдек туйулди чунки биз уларни ечишга уринип юрарди.

Мен бошқатирмани йечолмаяткандим чунки у кичкина кичкина бўлакларга бўлинип кетканди ва бўлклар тешикларга мос тушмасти. Битта ўйин вароқтаги хархил чизикли уйин эди уни бир тарафида СИТАРТ ва бир тарафида ФИНИШ турарди. Барт бу ўйинди номи ЛАБЕРЕНТ деб айтти мен СИТАРТТАН бошлаб ФИНИШКА чизқлардан чиқмастан қалам билан юргизип боришм керекиди.

Мен чунмадим ва биз кўпкина вароқларди пачағини чиқардик. Сўнг Барт юр лабараторида сенга биннарса кўрсатам балки чунип коларсан деди. Биз 5-қаватга чиктик ва уерда кўпкина хайвонлар ва қапаслар бор битта хонага кирдик. Уерда маймунлар ва чичконла бориди. Хонада ғалати хит келарди ҳудди ахлатхонадақа ва уерда хайвонлар билан ўйнайдигон кўпкина оқхалатли одамлар юрарди мен бирнчи уер дўкон деп ўйлаппан лекин улар хич ҳаридорларга ўхшамарди. Барт қапастан оқ чичқон чиқарип менга кўрсатти. Чичқонни исми Элжернон экан ва лаберент ўйинига зўр ўйнеди экан. Мен унда менгаям кўрсатчи деп сўрадим.

Барт Элжернонни кўпкина бурилишлари ва деворлари ва қоғосдегидек СТАРТ ва ФИНИШ бўлган катта қутига қўйип юборди. Барт қўл саотини чиқарип Элжернон эшигини очип қани олға Элжернон деди. Чичқон 2 йоки 3 марта мўйловлари билан нманидур хидлап югиришни бошлади. Бирнчи у тўғрига қарап югирди лекин кейн қараса югиролмаяпти кейин яна орқага қайтип мўйловлари билан нманидур хидлаб бошқа тарапка қарап югурип кетти. Барт мени худди шунде қилиб қоғосдеги лаберенттан чиқишими хохлаганди. Чичқон буни қилолмеди деп ўйлаганимдан кулип юбордим. Лекин Элжернон тўғри югурарди чунки у ФИНИШка карап югурарди ва бирдан чийилаган овоз чиқарип юборди. Барт чичқон хамасини тўғри қиганидан хурсан бўлятканини менга айтти.

Ха аййор чичқонча деб ўйлап қўйдим мен.

Элжернон билан пойга ўйнагин келяптими деп мендан сўради. Мен албата дедим ва у ўзида илектир қалами билан бошқа тахтада чизилган янги лаберент борлигини айтти. Элжернонни лаберентини меникига ўхшаб ўзгартирип қўйишини айтти.

У Элжернон лаберентидеги деворлар жойларини алмаштирди уларни алмаштирса бўларкан. Кейин у менга илектир қаламни берип уни қанде қилип лаберент бўй-лап юргизиш кереклигини чунтирди. Илектир қаламди тахтадан қўтармаслик керекакан. Бўлмаса озгина тўк уриши мумкинакан. Мен унга камроқ қарашка харакат қилдим ва раса қўрқдим.

У олға деганда мен турган жойимда туравердм чунки қаекка юришти билмадим. Кейин Элжернонни чийилаганини эштип қолдим у қаеккадур югурип кетятканди. Мен қаламди юргизишти бошладим лекин дойим ўртада тўхтап қолдим ва СИТАРТка қайтишка мажбур бўлдим лекин бошқа йўл билан юрсам хам яна СИТАРТка қайтишка тўғри келди ва мен илектир қаламдан урган тўктан қалтирап кеттим. Барт бу оғриқ бермеди фақат нотуғри юрганини кўрсатади деп айтти. Энди лаберентни ўртасига йетганимда худди мени пойгада ютип қўйганига хурсан бўляткандей чийилаяткан Элжерноннинг овозини эшиттим.

У яна 10 матта мени ютип қўйди чунки мен хичқачон ФИНИШка тўғри йўл тополмадим. Мен ўзими ёмон хис кимадим чунки Элжернонга қарап узоқ вақтда бўлсаям қанде қилиб ФИНИШка келишни ўрганип олдим.

Чичқонлар бунчали ақиллилигини билмагандим.

5 ҳисобот 6 мар

Улар онам билан Бруклинда бирга яшаяткан синим Нормани истап топишибти ва улар аперасияга руҳсат беришипти. Ҳаяжоним шуқадар балантки зўрға ёзяппан. Лекин боштда духтр Штраус ва прафеср Немур бироз баҳислашшти. Прафеср Немурни хонасида ўтирсам духтр Штраус ва Барт Селдон кирип келдилар. Прафеср Немур нмагадир мендан хавотир олятканди лекин духтр Штраус айтишича мен улар кўрганлар ичида энг яхши холатта эканман. Бартни айтишича Кинниан хоним мактапта ўқитадигон хамма ўқувчиларини ичида мени тафсия килипти. Мен хам у мактапта ўқиман.

Духтр Штраус менда қанақадур жудаям яхши нарса бор деди. Менда мативассия боракан. Менда у нарса борлиги етти ухлап тушимга хам кирмаганди. Уни айтишича айкюси 68 бўган одамларни хамасидаям бу мативассия йўқ экан. Бунда раса хурсан бўлдим. Мен бу нмалигини билмиман ва қаердан пайдо бўлишиниям билмиман лекин Элжернонда хам мативассия бораканмиш чичқонча уни пишлоқ бўлагидан олади деди духтр Штраус. Лекин мативассия менмча фақат пишлоқдан пайдо бўлмеди чунки мен ўткан ҳафта хичқанақа пишлоқ емадим.

Прафеср Немур мени пас айкюм раса балант бўлип кетишидан хавотирда эди ва у мени бундан касал бўлип қолади деп қўрқди. Духтр Штраус унга бирнмалар деди лекин мен уларни гапларини чунмадим. Улар гаплашятканда мен дафтаримга бази сўзларни ёзип қўйдим кейин уларни ҳисоботмда ёздим.

Ҳаролд мен чунип туриппан Чарли биринчи етук онг эгаси бўлишка унча тўғри келмайди деп ўйлаяпсиз деди духтр Штраус. Прафеср Немурни исми Ҳаролд экан.

Лекин бунде онги ривожланмаган одамларди кўпчилигида дойим душманли руҳи бўлади ва улар хамкорли қилишга рози бўлмайди чунки улар ақилсиз ва қандедур хафсаласис одамлар. Чарли эса унде эмас уни характири яхши ва қизиқишиям бор ва дойим ҳизматка таййор туради.

Бундан кейин прафеср Немур духтр Штрауска эсиздан чиқармен Чарли тарихда биринчи матта онги хирургик йўл билан ривожлантирилган одам бўлади деди. Духтр Штраус жуда тўғри яна каердан бунчали ўқишка хохиши ва мативассияси бўлган омини топамиз деди. Қарен ўзини даражаси учин ўқиш ва ёзишни жуда яхши ўрганган деп қўшип қўйди яна.

Уларни кўп гапларини чунмадим чунки улар жуда тез гапиришятканди лекин менмча духтр Штраус мен тараф прафеср Немур бўлса менга қаршиди.

Барт Алиса Киннианни айтишича унда ўқишка иштиёқ бор деди. У биздан ўзига ёрдам беришимизи ёлворип сурарди. Барт тўппа-тўғри айтди мен ростан хам ақилли бўлгим келятканди. Духтр Штраус озгина уяқдан буяққа юрдида бизга айнан Чарли керек деди. Прафеср Немур пешанасини қашлап бурнини артип ха балки сиз тўғри айтяткандурсиз деп духтр Штраус гапига рози бўлди. Лекин Чарлига таржибани йомон тарафлариням чунтиришимиз керек.

У бу гапларди айткандан кейин мен шунде хурсан булип кеттмки менга бунчали яхшилик қиляткани учун бориб уни қучоқлап олдим. У мени харакатлармдан бироз қўқиб кетти шекили.

Чарли биз буни устида кўп ишладик лекин фақат хайвонларда синап кўрганмис масалан чичқон Элжернонда деди прафеср Немур. Таржиба соғлиғинга йомон тасир қилмаслигидан ишончимиз комил лекин қолгани хақида бир нма деяолмиман. Таржибамиз мувафақятли бўлмаслиги эхтимоли борлигини билишингниям истардим бунде бўлса хичнма бўмеди. Йоки тасир вақтинчали бўлиши мумкин ва кейин холатинг хозиргидан хам ёмонлашип кетиши мумкин. Нма деятканими чуняпсанми. Балки сени Уорренни уйига жунатворишимизга тўғри келар.

Менга фарқи йўқ чунки мен хичнмадан қўрқмиман дедим. Мен жудаям кучлиман ва дойим яхши нарсалар қиламан бундан ташқари менда оматли қуйон панжаси бор ва мен хичқачон ойнек синдрмаганман. Бирматта товоқ қўлимдан тушип кеткан лекин бу хисопмас.

Чарли агар хичнма ўхшамасаям сен илм фан ривожланишига катта ҳисса қўшяпсан деди духтр Штраус. Бу тачрибани кўпмартта хайвонлар билан ўткиздик лекин сен тачрибада иштирок эткан биринчи одам бўласан. Рахмат духтр Штраус Кинниан хоним айтканидей менга имконият берганиздан афсусланмес дедим. Тўғриси. Аперасиядан кейин ақилли бўлишка харакат қиламан. Қаттиқ харакат қиламан.