Hekayələr
İvan Bunin
Hekayə ustaları
İvan Buninin bu kitabda toplanan yığcam, koloritli hekayələri kənd həyatından, nakam məhəbbətdən, azadfikirli insanların xeyirxah əməyindən bəhs edir.
İvan Bunin
Seçmə hekayələr
MİTYANIN MƏHƏBBƏTİ
I
Moskvada Mityanın axırıncı sevincli günü martın doqquzu idi. Hər halda, ona belə gəlirdi.
Onlar Katya ilə birlikdə səhər saat on ikiyə işləyəndə Tverskoy bulvarla yuxarı qalxırdılar. Qışı birdən-birə bahar əvəz etmişdi, günəş yeri, demək olar, qızdırırdı. Elə bil ki, doğrudan da, torağaylar uçub gəlmiş, özləri ilə isti hava, sevinc gətirmişdilər. Hər şey islanmışdı, hər şey əriyirdi, evlərdən su damırdı, dalandarlar səkilərin buzunu sındırıb qazıyır, yumşalmış qarı damlardan yerə atırdılar; hər yer adamla dolu, qələbəlik idi. Yüksəkdəki buludlar seyrək ağ tüstü kimi dağılaraq mavimtraq səmaya qarışırdı. Uzaqda fikrə dalmış xoşsimalı Puşkin ucalırdı; Strastnoy monastır parlayırdı. Lakin hər şeydən yaxşı bu idi ki, həmin gün xüsusilə məlahətli olan Katya bütünlüklə sadəqəlblik və səmimiyyət mücəssəməsi idi, tez-tez uşaqcasına sadəlövhlüklə Mityanın qoluna girir, aşağıdan onun üzünə, xoşbəxt, hətta elə bil azca təkəbbür ifadə edən çöhrəsinə baxırdı. Mitya elə iri addımlarla yeriyirdi ki, Katya onunla zorla ayaqlaşırdı.
Puşkinin yanında Katya birdən dedi:
− Sən necə də məzəlisən, güləndə yekə ağzın uşaqcasına bacarıqsız, məlahətlə açılır. Sən incimə, mən səni elə bu təbəssümünə görə sevirəm. Bir də sənin Bizans gözlərinə görə…
Həm mübhəm məmnuniyyətini, həm də yüngülvarı narazılığını zorla gizlədərək gülümsəməməyə səy edən Mitya indi artıq qarşısında yüksələn abidəyə baxa-baxa dostcasına cavab verdi:
− Uşaqlığa qalanda, deyəsən, bu cəhətdən biz bir-birimizdən o qədər də uzaqlaşmamışıq. O ki qaldı bənzəməyə, sən Çin imperatriçəsinə bənzədiyin kimi, mən də bizanslıya bənzəyirəm. Bu Bizanslar, İntibahlar sizin hamınızın ağlını çaşdırıb… Mən sənin ananın hərəkətlərini başa düşə bilmirəm!
Katya soruşdu:
− Yaxşı, bəs sən onun yerində olsaydın, məni balaxanaya salıb qapısını kilidləyərdin?
Mitya özünü sakit və dostcasına laqeyd saxlamaq cəhdini davam etdirərək cavab verdi:
− Balaxanaya salmazdım, amma bütün o, guya ki artistlər bohemasını, studiyalardan və konservatoriyalardan, teatr məktəblərindən peyda olan bütün bu gələcək şöhrət sahiblərini evin astanasına da yaxın buraxmazdım. Axı sən özün mənə deyirdin ki, Bukovetski səni Strelnaya şama dəvət edirdi, Yeqorov sənin nəsə ölməkdə olan dəniz dalğası şəklində lüt bədəninin gildən heykəlini yapmaq istəyirdi, sən də ki bu cür şərəfə nail olmaqdan məmnun qalmışdın.
Katya dedi:
− Mən, fərqi yoxdur, hətta sənin xatirinə də incəsənətdən imtina etmərəm. Ola bilsin, sənin tez-tez dediyin kimi, mən murdarın biriyəm, − deyə əlavə etdi. Halbuki Mitya ona heç vaxt belə söz deməmişdi. − Ola bilsin, mən pozğun adamam, lakin sən məni necə varam, elə qəbul et. Gəl savaşmayaq, heç olmasa indi, bu cür gözəl gündə sən məni qısqanmaqdan əl çək! − Katya onun gözünün içinə bu dəfə süni işvəkarlıqla baxaraq yavaşdan və israrla: − Axı necə başa düşmürsən ki, mənim üçün sən, hər halda, hamıdan yaxşı, yeganə insansan? − deyərək dalğın halda, aram-aram ifadəli tərzdə oxudu:
Bizim aramızda mürgülü bir sirr,
Ürək ürəyinə üzük veribdir.
Bu son sözlər, bu şeir Mityaya artıq çox bərk toxundu. Ümumiyyətlə, hətta elə həmin gün də bir çox şey iyrənc və iztirablı idi. Uşaqcasına bacarıqsızlıq haqqındakı zarafat onu dilxor etmişdi: bu cür zarafatları Katyadan o, birinci dəfə eşitmirdi, həm də bunlar təsadüfi deyildi. Katyanın gah bu, gah da digər bir məsələdə özünü ondan yaxşı hesab etməsi nadir hal deyildi, dəfələrlə, həm də qeyri-iradi (yəni tamamilə təbii olaraq) özünün ondan üstün olmasını nümayiş etdirirdi. Mitya da bunu Katyanın nəsə əsrarəngiz eyibli təcrübəliliyinin əlaməti kimi iztirabla qəbul edirdi. “Hər halda” ifadəsi xoşuna gəlmirdi (“sən, hər halda, mənim üçün hamıdan yaxşısan”), bir də xoşuna gəlməyən o idi ki, bu sözləri deyəndə səsini nə üçünsə qəflətən yavaşıtmışdı, xüsusilə xoşuna gəlməyən isə şeirin ifadə ilə oxunması idi. Buna baxmayaraq hətta şeirə və onun oxunmasına, yəni Katyanı Mityanın əlindən alan mühiti ona hər şeydən artıq xatırladan, onun nifrətini və qısqanclığını kəskin şəkildə coşduran əlamətlərə bu sevincli doqquz mart günü o, nisbətən asanlıqla dözdü, sonralar Mityaya çox zaman elə gəlirdi ki, Moskvada keçirdiyi həmin gün onun sonuncu sevincli günüdür.
Həmin gün Kuznetsk körpüsündən geri qayıdanda Katya Simmermanın mağazasından Skryabinin bir neçə əsərini aldı; Katya, sözarası, onun, Mityanın anası haqqında danışmağa başladı, özü də gülə-gülə dedi:
− Mənim irəlicədən ondan necə qorxduğumu sən təsəvvür edə bilməzsən!
Sevişdikləri bütün müddət ərzində nə üçünsə bir dəfə də olsun onlar gələcək məsələsinə, sevgilərinin nəylə qurtaracağı məsələsinə toxunmamışdılar. İndi birdən Katya onun anası haqqında danışmağa başladı, özü də elə başladı ki, sanki Mityanın anasının onun gələcək qayınanası olması onsuz da aydın idi.
II
Sonra hər şey sanki əvvəlki kimi davam edirdi. Mitya Katyanı Bədaye Teatrının studiyasına, konsertlərə, ədəbi axşamlara müşayiət edir, yaxud onun Kislovkadakı otağında əyləşir və Katyanın anasının qızına verdiyi əcaib azadlıqdan istifadə edərək gecə saat ikiyə qədər otururdu; Katyanın anası həmişə ənlik-kirşanlı olan, həmişə papiros çəkən, tünd-qırmızı saçları olan məlahətli, mehriban bir qadın idi (o, çoxdan ərindən ayrı yaşayırdı, əri ikinci dəfə ailə qurmuşdu). Katya da Mityanın yanına, onun Molçanovkadakı tələbə nömrələrinə gəlirdi; həm də onlar, əvvəlki kimi, bütün görüş vaxtını öpüşlərlə keçirir, demək olar, daim məst olunca, taqətdən düşüncə öpüşürdülər. Lakin Mityaya elə gəlirdi ki, qəflətən nəsə dəhşətli bir şey başlanmışdır, nəsə dəyişmişdir; Katyanın hərəkətlərində dəyişiklik əmələ gəlmişdir.
O unudulmaz könülaçan günlər, onların təzəcə görüşdükləri, yenicə tanış olaraq birdən, ancaq bir-biri ilə (lap səhərdən axşama qədər də) söhbət etməyin hər şeydən maraqlı olduğunu duyduqları xoş günlər tez keçib-getdi, – o vaxtlar idi ki, Mitya heç gözləmədən, uşaqlıqdan, yeniyetmə yaşlarından gizlincə intizarını çəkdiyi əfsanəvi məhəbbət aləminə qədəm basmışdı. Belə bir vaxt dekabr ayı idi, – şaxtalı, açıq havalı, gündən-günə Moskvanı qalın qırovla bəzəyən və alçaqda dayanan tutqun-qırmızı günəşin zinətləndirdiyi dekabr. Yanvar, fevral Mityanın fasiləsiz səadət bəxş edən məhəbbətini sanki qasırğalı bir təlatümə salmışdı, onun məhəbbəti sanki kamına çatırdı, yaxud da, hər halda, elə indicə kama çatmağa hazır idi. Lakin məhz elə bu vaxt onun bu səadətini nəsə (getdikcə də daha tez-tez) təşvişə salmağa, zəhərləməyə başlamışdı. Elə o zaman çox vaxt ona elə gəlirdi ki, sanki iki Katya mövcuddur: biri o Katya idi ki, Mitya onunla tanışlığının ilk dəqiqəsindən inadkarlıqla arzu etməyə başlamışdı, digəri isə birinci ilə iztirab dərəcəsində uyğun gəlməyən həqiqi, adi Katya idi. Buna baxmayaraq Mitya o zaman indiki duyğusuna bənzəyən bir şey hiss etmirdi.
Hər şeyi izah etmək olardı. Bahar fəslində qarşıya çıxan qadın qayğıları, şey-şüy almaq, sifariş vermək, gah bu, gah da başqa bir şeyi fasiləsiz olaraq düzəltmək, dəyişdirmək əhvalatı başlanmışdı; ona görə də Katya, doğrudan da, çox vaxt anası ilə birlikdə dərzilərin yanına getməli olurdu; bundan başqa, Katya təhsil aldığı xüsusi teatr məktəbində imtahana hazırlaşmalı idi. Buna görə də onun təşvişi, dalğınlığı tamamilə təbii ola bilərdi. Beləliklə də, Mitya dəqiqəbaşı özünə təsəlli verirdi. Lakin təsəllilər kömək etmirdi – onlara rəğmən vəsvəsəli qəlbin dediyi daha güclü idi və daha aydın təsdiq olunurdu. Katyanın ona qarşı daxili diqqətsizliyi getdikcə artırdı, bununla birlikdə, Mityanın bədgümanlığı, qısqanclığı da artırdı. Teatr məktəbinin direktoru öz tərifləri ilə Katyanın başını gicəlləndirirdi, ona görə də Katya özünü saxlaya bilmir, bu tərifləri Mityaya söyləyirdi. Direktor ona demişdi: “Sən mənim məktəbimin iftixarısan”, − o özünün bütün şagirdlərinə sən deyə müraciət edirdi, − həm də ümumi məşğələlərlə yanaşı, Katyanın imtahanlarda xüsusilə güclü təsir bağışlaması üçün dərslərdən sonra ayrıca məşğul olurdu. Axı məlum idi ki, o, qız şagirdlərinin əxlaqını pozur, hər yay mövsümündə onlardan birini özü ilə Qafqaza, Finlandiyaya, xarici ölkəyə aparırdı. Ona görə Mityanın ağlına belə fikir gəlirdi ki, indi direktor Katyanı nəzərdə tutur; bu işdə Katya təqsirkar olmasa da, amma hər halda, yəqin, bunu hiss edir, başa düşür, ona görə də onunla birlikdə, bir növ, murdar, cinayətkar əlaqədədir. Bu fikir Mityaya daha artıq ona görə əzab verirdi ki, Katyanın ona qarşı diqqətinin azalması həddən artıq aşkar idi.
Ona elə gəlirdi ki, ümumiyyətlə, Katyanı ondan nəsə yayındırmağa başlamışdır. Mitya direktor haqqında sakit düşünə bilmirdi. Lakin direktor hələ bir tərəfə! Ona elə gəlirdi ki, ümumiyyətlə, Katyanın məhəbbətinə nəsə başqa maraqlar üstün gəlməkdədir. Kimə, nəyə olan maraqlar? Mitya bunu bilmirdi; o, Katyanı hər şeyə, hamıya, başlıca olaraq onun təsəvvür etdiyi haman ümumi şeyə, guya ki ondan gizli olaraq Katyanın artıq yaşamağa başladığı şəxsə qısqanırdı. Ona elə gəlirdi ki, nəsə Katyanı ondan böyük bir qüvvətlə çəkib uzaqlaşdırır, həm də, ola bilsin, elə bir şeyə tərəf çəkir ki, onun barəsində düşünmək də adamı dəhşətə gətirir.
Bir dəfə Katya anasının yanında yarızarafat ona dedi:
− Mitya, siz qadınlar haqqında Domostroy[1 - “Domostroy” – XVI əsrə aid rus yazılı abidəsinin adı] təriqi mühakimə yürüdürsünüz. Sizdən kamil bir Otello çıxardı. Onda mən sizə heç vaxt vurulmaz və sizə ərə getməzdim!
Anası etiraz etdi:
− Mən isə qısqanclıqsız məhəbbəti təsəvvür edə bilmirəm. Kim qısqanmırsa, məncə, o sevmir.
Başqalarının sözlərini təkrar etməyə daim meyil və həvəs göstərən Katya dedi:
− Yox, ana, qısqanclıq sevdiyin adama qarşı hörmətsizlikdir. − O, qəsdən Mityaya baxmadan dedi: − Bir halda ki mənə inanmırlar, demək, məni sevmirlər.
Anası etiraz etdi:
− Məncə, qısqanclıq, əslində, sevgi deməkdir. Mən bunu hətta haradasa oxumuşam. Orada bu çox yaxşı sübut edilib, hətta Allahın özünün qısqanc və intiqamçı adlandırıldığı Tövratdan gətirilən misallarla isbat edilirdi…
O ki qaldı Mityanın məhəbbətinə, o, indi, demək olar, bütünlüklə ancaq qısqanclıqdan ibarət idi. Həm də bu qısqanclıq sadə deyildi, ona elə gəlirdi ki, nəsə xüsusi bir qısqanclıq idi. Katya ilə Mitya tək qaldıqları saatlarda həddən artıq şeylərə yol vermələrinə baxmayaraq, son yaxınlıq xəttini hələ ki addamamışdılar. İndi, həmin saatlar, Katya əvvəlkindən daha ehtiraslı olurdu. Lakin indi bu da ona şübhəli görünürdü, bəzən nəsə dəhşətli duyğular oyadırdı. Onun qısqanclığını təşkil edən bütün duyğular dəhşətli idi; lakin onların arasında hamısından daha dəhşətli olan bir duyğu var idi ki, Mitya onu nə müəyyən edə, nə də hətta başa düşə bilirdi, bunu heç cür bacarmırdı. Bu ondan ibarət idi ki, son dərəcə ləzzətli və şirin olan, onlar üçün, Mitya ilə Katya üçün dünyada hər şeydən yüksək və gözəl olan həmin ehtiraslar təzahürü, − Mitya Katya ilə başqa bir kişi haqqında düşünəndə, − misilsiz dərəcədə iyrənc şəkil alır və hətta nəsə qeyri-təbii görünürdü. Belə halda Katya onun qəlbində kəskin nifrət duyğusu yaradırdı. Katya ilə üz-üzə özü nə edirdisə, hamısı Mitya üçün tam məftunedici, məlahətli və məsum idi. Lakin öz yerinə başqa birisini təsəvvürünə gətirən kimi ani olaraq hər şey dəyişirdi, hər şey nəsə abırsızlığa çevrilir, Katyanı boğub öldürmək və hər şeydən əvvəl, xəyalına gətirdiyi rəqibi deyil, məhz onu boğub öldürmək arzusu oyadırdı.
III
Nəhayət, Katyanın imtahan günü (pəhrizin altıncı həftəsi) çatanda Mityanın iztirab çəkməkdə bütünlüklə haqlı olması sanki qəsdən düz çıxdı.
Bu günlər Katya onu heç görmür, vecinə almırdı, tamam yadlaşmışdı, bütünlüklə camaata məxsus idi.
Böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. Gəlin kimi, başdan-ayağa ağ geyinmişdi, həm də keçirdiyi həyəcandan daha da məlahətli olmuş, gözəlləşmişdi. Onu yekdilliklə və coşqun alqışlayırdılar, həm də birinci cərgədə oturmuş direktor – baxışları laqeyd, gözləri kədərli olan özündən bədgüman aktyor – yalnız daha artıq təkəbbür xatirinə Katyaya bəzən rəyini bildirir, yavaşdan danışırdı, lakin mülahizəsini elə deyirdi ki, sözləri bütün zalda eşidilir və dözülməz səslənirdi.
Direktor qəti şəkildə, sakit halda:
− Qiraət az olmalıdır, − deyirdi, özü də bu sözləri elə hökmlə deyirdi ki, elə bil Katyanın tam sahibkarı idi. Sözləri fasilələrlə, aydın şəkildə: − Oynama, həyəcan keçir, − deyirdi.
Bu da dözülməz idi. Alqışlara səbəb olan qiraətin özü də dözülməz idi. Katyanın yanaqları qıpqırmızı olmuşdu, utanırdı, səsi bəzən tutulurdu, nəfəsi çatmırdı, həm də bu, həyəcanlandırıcı, füsunkaranə idi. Lakin Katya elə bir bayağı lətafətlə, qəlpliklə və hər bir səsdə sarsaqcasına nidalarla oxuyurdu ki, bu əlamətlərin hamısı Mitya üçün mənfur olan bir mühitdə yüksək qiraət sənətkarlığı, məharəti hesab edilirdi. Katya artıq bütün varlığı ilə bu mühit içərisində yaşayırdı: o danışmırdı, amma daim nəsə bezikdirici və üzüntülü ehtirasla, öz inadkarlığı ilə həddi-hüdudu olmayan, heç bir şeylə əsaslandırılmayan yalvarışla daim qışqırırdı, buna görə də Mitya onun əvəzinə xəcalətdən bilmirdi hara baxsın. Hər şeydən dəhşətlisi isə ondakı mələkcəsinə təmizliklə pozğunluğun qatışığı idi, bu onun pörtmüş çöhrəsindəki ifadədə, estradada qısa görünən ağ donunda, – ona görə ki zalda əyləşənlərin hamısı Katyaya aşağıdan yuxarıya baxırdı, – onun ağ tuflilərində və ağ ipək corabların tarım çəkildiyi qıçlarında təzahür edirdi, – Katya guya ki nəsə mələkcəsinə məsum bir qız haqqında hədsiz süni sadəlövhlüklə oxuyurdu: “Qız kilsə xorunda oxuyurdu”. Mitya da Katyaya qarşı həm kəskin yaxınlıq duyurdu, – sevdiyin bir adama izdiham içərisində həmişə duyduğun bir yaxınlıq kimi, – həm də kinli ədavət, ona görə həm qürur hiss edirdi, – dərk edirdi ki, axı Katya, hər halda, onundur, – eyni zamanda qəlbi parçalayan ağrı duyurdu: yox, indi daha onun deyildi!
İmtahandan sonra yenə səadətli günlər başlandı. Lakin Mitya daha bu günlərə əvvəlki kimi asanlıqla inanmırdı. Katya imtahanı xatırlayaraq deyirdi:
− Sən necə də sarsaqsan! Məgər sən hiss etmirdinmi ki, mən ancaq sənin üçün elə yaxşı oxuyurdum!
Lakin Mitya imtahanda nə hiss etdiyini unuda bilmirdi, etiraf edə bilmirdi ki, bu hislər onu indi də tərk etməmişdir. Onun mübhəm hislərini Katya da duyurdu, bir dəfə gileylənəndə dedi:
− Bir halda ki, sənin fikrincə, mən hər cəhətdən pisəm, onda başa düşə bilmirəm, sən məni nəyə görə sevirsən!
Lakin Katyanı nəyə görə sevdiyini o özü də başa düşmürdü, amma hiss edirdi ki, sevgisi nəinki azalmır, əksinə, Katyaya görə, bu sevgiyə görə, onun gərginləşən qüvvəsinə görə, getdikcə artan tələbkarlığına görə kiminləsə, nə iləsə apardığı qısqanccasına mübarizə ilə birlikdə daim artırdı.
