Тыын былдьа?ыгар
Егор Картузов
??тээн ???йээннэрэ
Кинигэ?э Саха сирин араас улуу?ун чулуу булчуттара уонна биллиилээх тустууктар Герман Контоев, Петр Бурцев, Владимир Кириллин уо.д.а. ?б?гэлэрбититтэн хаалбыт ?т?? ?гэ?и, сиэри-туому туту?ан, тулалыыр эйгэни харыстаан, айыл?а таайыллыбатах кистэлэ?ин, дьиктитин да к?рс?н, бы?ылааннаах, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэр, ойуур адьыр?аларын кытта ты?аа?ыннаах к??н к?рс??лэрэ, кии эбэтэр ки?и буолар кыл т?гэннэрэ, тыын былдьа?ыга сытыытык, арылхайдык ойууланна.
Егор Картузов
Тыын былдьа?ыгар
КИИРИИ ТЫЛ
Би?иги ?б?гэлэрбит былыр-былыргыттан ?т?? дьон эбит. Т?р??б?т-??скээбит аар айыл?аларын харахтарын харатын курдук харыстыыллара. Сиргэ-уокка сиэри-туому туту?аллара, бэйэ-бэйэлэригэр харыстабыллаахтык сы?ыанна?аллара. Сахалар ?рк?н ?йд??х, сылайбат сындаа?ыннаах дьон буолан, бу томороон тымныыга силис-мутук тардан, ??нэн-чэчирээн, сайдан-сириэдийэн олордохпут. Бы?ый атахтаах б?р?н? туут хайы?арынан ситэн бултуур сындалыйбат сындаа?ыннаах дьон эбиттэр. Оннук ситэн бултуулларын итэ?эйбэт этим да, Сунтаар сорсуннаах булчуттарын ту?унан кинигэ суруйа сылдьан б?р?н? сиппит Аппырыкаан Миитэрэйэби к?рс?н, атах тэпсэн олорон, кэпсэтэн итэ?эйбитим.
?б?гэлэрбит ?рк?н ?йд??х дьон буолан, ньуолбар сэрэх са?ылы айа кылыытын эстэрэн, маалтаар оно?о?унан с?ннь?н тосту т??эрэн, сымара таас курдук ?р? с?г?лл?б?т аакка киирбит суостаах-суодаллаах ардьай ана?астаах адьыр?аны а?аардас тайыынан ар?ахха киирэн бултууллара. Дьэ оннук хорсун санаалаах, эр с?рэхтээх дьон этэ.
Сахалар мындыр буолан айаны, тыатаа?ы сохсотун, тиргэни, чааркааны, кыра кыылларга сохсолору айдахтара уонна сатабыллаахтык ту?аннахтара. Дьэ ити сатабылбыт, сылайбат сындаа?ыммыт, ?рк?н ?йб?т, эр с?рэхпит барыта холбо?он, аан дойдуга биллэбит. Омук хайда?а аан дойду араас к?рэхтэ?иитигэр к?ст?р эбит. Тустууктарбыт ?б?гэлэриттэн бэриллибит булчут хааннаах буолан, сири сиксигинэн ар?аран, кыайыы-хотуу к?т?лл??х эргийэн кэлэллэр. Ол курдук, икки олимпиада уонна аан дойду ч?мп?й??ннэрдээхпит. Билигин норуоту ахсаанынан буолбакка, чулуу дьонунан сыаналыыллара биллэр.
Ол эрээри билигин о?олор айыл?аттан тэйэн м?лт?? бы?ыытыйдылар. К?мп??тэргэ, тэлэбиисэргэ хам хатанан олорор буоллулар. Кыра саастаах о?олорбут сатаан сахалыы са?арбакка, тэлэбиисэргэ к?ст?р дьон, кыыл са?атын ?т?ктэллэр. Дьиэ?э-уокка т?р?пп?ттэр сахалыы сайа?астык кэпсэппэккэ, о?олор ийэ тылларын, ийэ ?йд?р?н эмиэ с?тэрдилэр. Мин Б?л?? Л?к?ч??н?гэр сырыттахпына биир о?о, кыыллар са?аларын ?т?ктэ-?т?ктэ, нууччалыы са?ара сатаахтаабыта. Бу о?о нуучча диэни илэ к?рб?т?х, тэлэбиисэр о?ото. Хомойуох и?ин маннык о?о элбэх. Тыа?а да олорор дьон нууччалыы са?араллар. Тыл ?лл???нэ – норуот ?л?р.
Мин ити к?ст??н? утаран, улуустары кэрийэн, кырдьа?ас булчуттары к?рс?н, атах тэпсэн олорон, кинилэр сылдьыбыт бы?ылааннаах сырыыларын, тылларын-?ст?р?н уу?ун-уранын, булт сиэрин-туомун, ?гэстэрин хомуйан суруйан эрэбин. Булт тыла – саха тылын с??гэйэ-с?мэтэ.
Билигин тылбытын-?сп?т?н умнан мо?уогуруох курдук буоллубут. Аны уолаттарбыт эр ки?илии иитиллибэт буолан, кыыс курдук сара?наабыт, сыбыахайдаан хаамар уол элбээн и?эр. У?уйаантан са?алаан дьиэ?э, оскуола?а тиийэ дьахтар иитэр-??рэтэр. Уол о?ону хайдах дьи?нээх эр ки?и гына иитиэй? Дьахтар эр ки?и ?лэтин сатаабат, булду-алды билбэт. Кини кыыс о?ону к?н к?бэй ийэ буоларга бэлэмниир.
Кыыс о?о айыл?аттан к?рс??-сэмэй буолан кы?амньылаах, онон ??рэ?и ылла. Эр дьон тыа?а сопхуостар эстэннэр ?лэтэ суох хаалбыта. Онон сорох ыалга эр дьон дьыбаан киэргэлэ буолла, санаата т??эн а?ыы утахха убанна. Сорох дэриэбинэлэргэ сарсыардаа??ы сахсаан, киэ?ээ??и кэпсэл арыгы эрэ тула эргийэр буолла. Ким, ханна т???н? испитэ. Арыгы?ыты ?р? тутуунан, а?ыммыта, м?хп?тэ буолуунан к?н б?тэр. Сорох эр дьон у?уктаат, хантан арыгы булан и?эбит диэн сыаллаахтар-соруктаахтар. Куоракка да?аны итинник дьон а?ыйа?а суох.
Дьи?инэн, сахалар а?ыйах сыллаа?ыттан бэттэх, сопхуос буолан баран, арыгыны элбэхтик испиппит. Билигин тэрээ?ин барыта арыгылаах, а?ыы ута?ы испэтэххэ табыллыа суох курдукпут. А?ыйах сыл и?игэр дьон санаата уларыйар эбит. Аны билигин наркотик диэн адьарай а?а тиийэн кэллэ. Бу саха норуотун улаханнык эмсэ?элэтэр дьаат буулаата. Арыгыга, наркотикка эдэр ыччат убанар т?рд?н, т?р??т?н билиэххэ уонна туоратыахха. Эдэр дьон к???л босхо баран, олус иллэ? буолан, кытаанахтык ыга тутар а?а суох буолан, ку?а?ан дьаллыкка ылларда. Мин тус санаабар арыгыттан быы?анар суол ?лэ, спорт, айыл?а уонна булт буолар. О?о т?б?т?н и?игэр арыгы, наркотик диэн ?йд?б?л суох буолуохтаах. О?о кыратыттан булка, спорка убаныахтаах. Аар айыл?ата дьарыга суох сатаммат турукка киириэхтээх, к?н солото суох сылдьыахтаах. Ити мин этэр итэ?эстэрим баар кы?ал?а, ону билинэн к?нн?р?н??х тустаахпыт. Билигин эдэр ыччат ?ксэ спорка олус к?хт??х буолан и?эрэ биллэр. Спортивнай саалалар киэ? уора?айдарыгар сарсыардаа??ыттан киэ?ээ??э диэри ыччат толору мустан дьарыктанар. Арыгыны и?эр, таба?ы тардар ыччаттары омнуолуу к?р?лл?р.
Мин оскуола?а ??рэммит кылааспыттан ылан к?рд?хх?, улуу тириэньэрбит Миитэрэй Б?т?р??б?с Куоркун уонна тустуу к?м?т?нэн, чулуу дьон иитиллэн тахсыбыттара. Холобур: биир атаспыт бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан ?лэлээбитэ, ?с милииссийэ полковнига, ?т??лээх тутааччылар, ?т??лээх тириэньэрдэр бааллар. Дьэ бу спорт иитэр-??рэтэр ча?ылхай холобура буолбатах дуо? Б?т?р??б?с ?лэлииргэ ??рэппитэ.
Уол о?о уон т??рт саа?ыгар диэри сатабыл, эт-сиин, к??с-к?дэх, ?й-санаа ?тт?нэн саастаахтарыттан хаалсыа суохтаах. Тугу да?аны сатаабат, м?лт?х, унньу-санньы т?сп?т уолу о?олор ата?астыыллар. Уол о?ону а?ата кыра эрдэ?иттэн баты?ыннара сылдьан сиэргэ-туом?а, булт ?гэстэригэр ??рэтиэхтээх. Ол сорох ыалга кыаллыбат. Хомойуох и?ин а?аардас ийэлэр бааллар, ыал а?ата да барыта булка, сиргэ-уокка сылдьыбат. Онон бу кинигэбин уол о?о иитиитигэр к?м?л??х буоллун диэн суруйдум. Ба?ар биир эмэ уол аа?ан баран, дьи?нээх эр ки?и буолла?ына, кинигэм сыалын ситтэ дии саныам этэ.
Бу кинигэ?э уонтан лаппа тахса булчут араас мо?олу туораан, ?л?-?л? тиллэн, м?чч?-хаччы туттаран, эр санаалаах дьон буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аммыттара сурулунна. Аан дойду ааттаахтарын уонна тыа боростуой дьонун оло?у к?р??лэрэ, сиэрдэрэ-майгылара, уол о?о ыксаллаах, ?л?р-тиллэр м?кк??р?гэр хайдах бэйэ бодотун тардынан, ?л?р ?л??н? кытта туруула?ыахтаа?а ойууланна. Ха?ан ба?арар атах анныттан алдьархай ада?ыйыан с?п, онно бэлэм буолуохтаахпыт. Кураанах куолутаа?ар, тус мин санаабар, дьи? олохтон ылыллыбыт кэпсээннэр, о?о с?рэ?эр-быарыгар, ?й?гэр-санаатыгар тиийимтиэ буолаллар. Ыал а?ата эрэ барыта бултаабат, онон кинигэ?э баар умсул?аннаах кэпсээннэри аа?ан, уол о?ону к?лдь?н, ээл-дээл бы?ыыттан, арыгыттан тэйитэн ч?л олоххо сы?ыарда?ына, саха дьоно дьолбут буолуо этэ.
К?нд? аа?ааччы, сынньала??ар умсул?аннаах кэпсээннэри аа?аргар с?бэлиибин, дьоллоох-соргулаах буол!
Ааптар
Ма?найгы т???мэх
Олохпор ?йд??н хаалбыт т?гэннэрим
Ма?найгы булт
Ханнык да ки?иэхэ о?о саа?а ордук к?нд?, исти? буолар эбит. Кыра сырыттахха буолбут сырдык ча?ылхай т?гэн ?йг?р с???н хаалар. Миэхэ, саа?ыран эрэр ки?иэхэ, ойор-тэбэр о?о саа?ым дьикти т?гэннэрэ сотору-сотору харахпар к?ст?н кэлэллэр. ?йб?р одо?-додо? с???н хаалбыты сурукка ти?эргэ холоннум, онон э?иги исти?, мин кэпсиим.
Кыра сылдьан с?рдээх мэник-тэник, биир сиргэ т?птээн-таптаан олорбот о?о ???б?н. Т??ртээх-биэстээх бэдик ынах этэрбэстээх уонна Кочубей курдук бэргэ?элээх этим. Кочубей диэн киинэ?э к?ст?р ?р??нэри кытта сэриилэспит ?р?? папаахалаах кы?ыл хамандыыр. Онтон миэнэ ма?ан каракуль бэргэ?э этэ. Торбос тириитэ ботуо?калаа?ым, онно «бултуур тэрилбин»: арагаайканы уонна бадараанынан о?о?уллубут, о?оххо хатарыллыбыт буулдьаны уктарым. Маннык та?нан-симэнэн, хорсун кы?ыл хамандыырыныы сананан, тэлгэ?эм и?игэр мас аты миинэн с??р да с??р буоларым. Былыргы ынах этэрбэс барахсан, быата эрэ с?лл?бэтэр, с??рэргэ чэпчэкитэ с?рдээх буолара. Убайдарым мо?отойдуу баралларыгар куруук кыра диэн хааллараллара, онуоха ытыы-ытыы эккирэтэрим. Улаатан борбуйбун к?т?хп?т?м да кэннэ, ыраах бултуу баралларыгар хаалларар этилэр. Хаалар с?р?н сылта?ым: т??рт ки?и «ИЖ-56» диэн к?л??ск?т? суох матасыыкылга баппаппыт.
Арай биирдэ, биэс саастаахпар, киэ?э мас аппын миинэн тэлгэ?э и?игэр с??рэн элээрэ сырыттахпына, а?ам ы?ыран ылан: «Сарсын бултуу барыахпыт», – диэтэ.
Аны бэрээдэги кэстэхпинэ сарсын илдьиэхтэрэ суо?а диэн боччумурдум. Бэл, аны куота барыахтара диэн сээбэ?нээн утуйбатым.
Сарсыарда эрдэ эбэбин кытта тэ??э турдум. Торбо?ун этэттэрэригэр1 к?м?л?ст?м, о?кучахтан к??рчэх ??т?н та?аардым, илии-атах буоллум. ?лэ-хамнас, бэрээдэк б???т?б?н, «барсар инибин» диэн испэр эрэл санаалаахпын. Убайдарым ийэбитин кытта кирпииччэ ?кт??хтээхтэр, ол и?ин эдьиийбин Маайы?ы илдьэ барар буоллубут.
Б????лэктэн чугас, урут би?иги дьоммут олорбут Мээндийэ диэн сайылыктарыгар тирилэтэн тиийдибит. К??х сайын сатыылаан турар кэмэ буолан, Эбэбит барахсан тупсубут а?ай. Алаас была?ын тухары сибэкки, к?р??ххэ эриэккэс, кэрэмэн кэрэ. Халлаа??а к??рэгэй ыллаан дьирибиниир, с??рэр-к?т?р араа?а манна мустубут. А?аардас салгыныттан, отун-ма?ын сытыттан-сымарыттан туймаарыах курдукпун, тулам чап-ча?ылхай, сып-сырдык. Мин ыллыах-туойуох санаам кэлэр эрээри, а?абыттан саллан «мык» да диэбэппин.
Би?иги матасыыкылбытын сайылыкка хаалларан, ыллык устун тыа?а та?ыстыбыт. Оту-ма?ы то?уппакка са?ата суох ?р хаамтыбыт, мин умайар уот куйааска дэлби утаттым, тама?ым хатта уонна кумаар да сиэн кэ?эттэ. Кэлэр сырыыга илдьэ кэлиэ суо?а диэн а?абар кы?кыйдаабаппын. Дьэ кэмниэ кэнэ?эс, кэтэ?эн кэлтэгэй буолтум кэннэ, сэндэ?э тыа к???ннэ.
Бары д??дэ2 кытыытыгар б?кч?чч? туттан, тыа?а-уу?а суох ч?м-ч?м ?ктэнэн ??мэн киирдибит. Д??дэ ортотугар биир улахан кус хороллон олорор. А?ам ол эрэ куска кы?аммат. Мин ку?у к?рб?т диэн ыйан к?рд?рд?м, ки?им сапсыйан кэбистэ. Синньигэс билии н???? иккис д??дэ баар эбит, онно ??мэн суксуру?ан тиийдибит. А?ам тохтоон, д??дэ кутуругун халампаа?ынан кы?астаста.
Эмискэ к?р? т?сп?т?м: уу кытыытыгар улахан ньолбойбут т?б?л??х, таллайбыт кулгаахтаах кугас ынах сытар. ??нтэн-к?й??ртэн к?м?скэнэн даллайбыт кулгаа?ынан сапсынар.
А?абын са?ата суох ойо?оско астым уонна: «А?аа, ынах сытар», – диибин. «Бачча ыраах хайаларын ына?а кэллэ?эй, араа?а, ыалбыт Настааччыйа ына?а буолла?а дуу» дии саныыбын.
Онуоха а?ам сибигинэйэн: «Тайах, айдаарыма», – диэтэ уонна оройго о?уста.
Биир уостаах отут икки халыыбырдаах саатынан ?р со?ус ыксаабакка кы?аан баран ытан хабылыннарда, онтон тута с?р??н, икки?ин ытта. Кыылбыт б?д?р?йэ-б?д?р?йэ туран кэллэ.
Мин куотар буолла дии санаатым уонна: «Барда-а-а! Ыт-ыт!» – диэн ха?ыы б???т? т??эрдим.
Онуоха а?ам холку ба?айытык: «Ууга о?унна?ына, хайдах хостуохпутуй?» – диэтэ.
Мин икки д??дэ билиитинэн тайах диэки хатыс ууннаран туос б?т?р???нэн т???нэн кэбистим. Арай с??рэн элээрэн тиийбитим, кыылым ойуур быы?ынан миигин утары бу турар эбит. Хааннаах хара?ынан халыччы к?рб?т, дагдаллан улахана да с?рдээх, харах да харах, кулгаах да кулгаах, т?б? да т?б?. Мин к?рб?т?хп?н к?р?н, ??йбэтэхпэр т?бэ?эн, сарылаат, т?тт?р? с??рд?м. Эмискэ, ычык быы?ынан ыллык устун с??рэн марайан и?эн а?ам т????гэр кэтиллэ т?ст?м.
????н тайахха тиийбиппит – кыылбыт охтубут, а?ам сааны уунан баран: «Баай Байанай биэрдэ, сал?аан с??скэ ыт», – диэтэ.
Мин саа эстэригэр санныбын к??скэ анньыа диэн уонна тайахтан дьулайан, куттанан ыппатым. Онуоха эдьиийим сааны ылан ытан бур?ас гыннарда.
Ол сыл эдьиийим алын с????х оскуолатын б?тэрэн, Хатылыга ??рэнэ барбыта. Онно тиийбитигэр Дь?г??ссэ тайах бултаабыт кыы?а бэ?ис кылааска ??рэнэ кэлбит диэбиттэр. Ол курдук эдьиийим Маайыс са?а оскуола?а ма?най булчутунан биллэн, онтон дуобаттаан, о?олорго Арассыыйа хамаандатыгар киирэн, Сойууска тиийэ к?рэхтэ?э сылдьыбыта.
Ити ма?найгы булдум кэннэ оруобуна ?йэ а?аара ааста. Кы?ал?ата суох о?о саа?ым биир ча?ылхай т?гэнэ ?йб?р сотору-сотору эргийэн кэлэр, ол и?ин бу кэпсээни суруйдум. Би?иги ийэлээх а?абыт дьоллоох о?о саа?ы бэлэхтээбиттэрэ, онон махталым му?ура суох.
Куобахха ту?ахтаа?ын
Мин оскуола?а киирэ иликпинэ, убайдарбын кытта сарсыарда эрдэ турар этим. Кинилэр оскуола?а барбыттарын кэннэ, маспын, мууспун киллэрэн, ынахтарбын уулаты?ан, ?лэни-хамна?ы ?м?р?т??эн баран у?анарым.
Сэрии сэбин ту?унан халы? кинигэ баара, онтон ?т?ктэн бэстилиэт о?орорум. С?рэ?элдьээтэхпинэ, сылайдахпына эбэм оронугар олорон, кини хотонтон киирэрин кэтэ?э таарыйа, утуйан буккураан хааларым.
Соро?ор ыалларбытыгар аймахпыт уолга С?р??скэ?э, эбэтэ Даайа эмээхсин хото??о та?ыста?ына, до?ор буоларым. Оонньуу сылдьан сотору-сотору ойон кэлэн илин т?нн?г?нэн дьиэм о?о?ун буруотун кэтиирим. Эбэм хотонуттан киирэн о?о?ун отунна?ына, кы?ы??ы дьыбардаах сарсыарда буруота халлаа??а ?р? тыргыйан тахсара дьикти ?ч?гэй к?ст?? этэ. Даайа эмээхсин хотонтон киирдэ да, мин та?аспын сыы?а-халты кэтээт, дьиэбэр ыстанарым.
Билигин кы?ын дойдубар дьыбардаах сарсыарда о?охтор буруоларын кэтээн к?р?б?н да, эбэм о?о?ун буруотун курдук кэрэ, ки?и с?рэ?иттэн-быарыттан с?ппэт кэрэ к?ст??н? к?р? иликпин. То?о оннуга эбитэ буолла? О?о барыны кэрэтитэн к?р?р?ттэн эбитэ дуу?
Биирдэ кы?ын а?ам Тараа?ка ?т???р куобахха ту?ахтаа диэтэ. Тараа?ка ?т??? диэн би?иги дьиэбититтэн к?ст?н турар тыаны этэллэр. Мин, бултуу барар ки?и бы?ыытынан, айгыстыы б??? буоллум. Эбэм та?аспын-саппын к?р?н, то?мот гына та?ыннарда. Эбэм Ылдьаана у?уо?унан кыра эрээри, т?ргэн-тар?ан туттунуулаах, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх эмээхсин этэ. Кини эдэригэр Таатта улуу?ун Дь?лэй нэ?илиэгиттэн с?ктэн кэлбитэ ???.
Мин ?р гыныам дуо, к?ст?н турар сиргэ начаас ойон тиийдим. Куобах суола б???, т?тт?р?-таары барбыттара-кэлбиттэрэ элбэх. (Тараа?ка ?т???р хайа да дьылга куобах баар буолааччы). С?б?л?? к?рб?т сирбэр ту?ахтарбын баайталаан истим. Син бодьууста?ан уонча ту?а?ы ииттим. К?н аайы ?лэбин-хамнаспын ?м?р?тэн баран ту?ахпын к?р? ыстанабын. Киэ?э утуйаары сытан хас куобах и?нибитэ буолуой диэн толкуйдуубун, куобах ту?ахха и?нэн олорорун т?б?б?р о?орон к?р?б?н. Онноо?ор биир улахан да улахан муус ма?ан куобах и?нэн олорорун т??ээн к?рд?м. Дьэ хас да хонукка мэлийэн кураана?ы куустум, ма?найгы омунум-т?л?н?м аа?ан, санаам т??эн барда.
А?ам биир к?н барыста, ту?ахтарбын к?р?н баран: «Маннык иитэн куоба?ы ?йэ?эр ылыа? суо?а», – диэн со?утта уонна ту?ахпын са?алыы иитэн, к?нн?р?н биэрдэ. Сарсыныгар тиийбитим ойуур быы?ыгар биир куобах хаары ха?ар курдук м?хс?р. Мин ма?най куобах хаары ха?ан а?ыы олорор диэх курдук санаатым, онтон ?йд??н-дь??ллээн, сыныйан к?рб?т?м: ту?ахха и?нэн м?хс?р эбит. Куобахпын туппутунан дьиэбэр к?т?н т?ст?м. Эбэм олус ??рдэ, уотун а?атта, миигин ал?аата.
Ол кэмтэн ыла ?йэ а?аарын устата эбэм алгы?ынан, а?ам с?бэтинэн сыл аайы ту?ахтыыбын. Куобах суох да?аны дьылыгар Баай Байанай кыратык ?л??лээччи. К??????, кы?ы??ы чэбдик салгы??а к???л с??рэ-к?т? сылдьан бултууртан, сир-дойду кэрэтин к?р?рт?н ордук туох баар буолуой.
