Сүрэххэ сөҥмүт сулустар
Анна Владимировна Андросова
Хомуурунньукка «Бичик» национальнай кинигэ кыһата 2010 с. ыыппыт «Сонун сүүрээн» литературнай куонкуруска биһирэммит үлэлэр түмүллэн киирдилэр.
Киһи бу олоххо туох аналлаах кэлэрий? Тапталы билэ, дьиэ-уот тэринэ, оҕо төрөтө диэхтэрэ сорохтор. Ол эрэн бу сирдээҕи дьол сороххо чэпчэкитик кэлбэтин, быстах санааттан, сыыһа туттунууттан барыта түөрэ эргийиэн сөбүн сэһэн да, кэпсээннэр да геройдарын олохторо итэҕэтиилээхтик көрдөрөр.
Сүрэххэ сөҥмүт сулустар
Сэһэн
Иннокентий Попов
Сүрэххэ сөҥмүт сулустар
Сэбиэскэй кэмҥэ солуута суохха түбэһэн олохторо огдолуйбут, суорума суолламмыт дьоҥҥо ананар.
Иннокентий Петрович Попов 1959 сыл кулун тутар 28 күнүгэр Уус Алдан улууһун Суотту нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Дьонугар-сэргэтигэр айылҕаттан талааннаах артыыс, хомоҕой тыллаах тамада быһыытынан биллэр. Республикатааҕы «Дьээбэрэҥ» көр-күлүү куонкуруһун хас да төгүллээх кыайыылааҕа, «Бастыҥ ааптар», «Кэпсэтии жанрын маастара» номинациялар хаһаайыннара.
Билигин прозаҕа бастакы холонууларын оҥорор. 2009 с. «Бичик» кинигэ кыһата тэрийэн ыыппыт «Сонун сүүрээн» литературнай куонкуруска биһирэбил миэстэни ылбыта.
Кэргэннээх, үс оҕолоох, Суоттуга олорор
Кини сыыры дабайа сатыыр. Сэниэтэ эстэн, түөрт атах буолан үнүөхтүү сатыыр да, сир өппөт. Үөһэ чап-чаҕылхай күн, ып-ыраас халлаан, кип-киэҥ хонуу баарын курдук саныыр. Туох баар бүтэһик күүһүн түмэн, иһинэн сынан, ыра санаа оҥостубут дьикти сирин көрөн «һуу» гынна уонна быардыы түһэн, дьэ, тахсыах курдук буолан истэҕинэ, эмискэ үөһэттэн сүллэр этиҥ саалынна. «Бу үлүгэр ыраас халлааҥҥа хантан этиҥ эттэ» диэн санаан иһэн, уһуктан кэллэ… Хаамыра ыарахан аана аһыллыбытыттан түүлэ быстыбытын өйдөөтө. Бастаан утаа хайдах манна кэлэн хааллым диэх айылаах тулатын көрбүтэ уонна табах, чифир өрөр буруоларын быыһыгар араас омук тоҕуоруспут хаайыы хаамыратыгар баарын итэҕэйдэ.
Бу – хаайыыга киирэргэ-тахсарга быһа ааспат «привратка» диэн дойдуҥ. Манна араас дьон алтыһан ааһар сирдэрэ. Ким хантан кэлбитэ, ханна, хайа зонаҕа барбыта барыта мантан иһиллэн тарҕанар. Өссө саамай кутталлааҕа – өстөөххүн көрүстэххинэ, өс-саас ситиһиллэр амырыын дойду бу буоларын Бүөккэ өссө КПЗ-га сытан урут «олорбут» дьонтон истибитэ.
Тыа чэбдик салгыныгар көҥүллүк үөскээбит эдэр киһиэхэ бу барыта тосту-туора атын. Аны түөрт сыл бу олоххо олоруом диэтэҕинэ, хайдах эрэ итэҕэйимиэх курдук. Ол да буоллар, баҕарбатар да көҥүлэ быһыллан, хаайыылаах аатын ылан бу кэлэн, наара орон иккис дьаарыһыгар үөһэттэн көрө-истэ, үөрэтэ олордоҕо.
Бүөккэ бэркиһиэн иһин, биир да санаарҕаабыт киһи баара көстүбэт. Бары хайдах эрэ ыһыахха түмсүбүт дьоннордуу, тус-туһунан бөлөхтөргө төбүрүөннээн олорон кэпсэтии-ипсэтии, кимнээх эрэ чифир иһэн элэҥнэтэллэр, ким табахтыыр, ким сытар. Кинилэргэ мантан атын олох суоҕун курдук өйдөбүл баар быһыылаах.
Маайката хайдан, хаан-билик буолбут саас ортолоох, тараҕай нуучча киһитэ килиэккэҕэ хаайтарбыт хахай кыыллыы төттөрү-таары хаамар-сиимэр. Сирэйиттэн-хараҕыттан көрдөххө, туга эрэ табыллыбатах. Этэ барыта татуировка ойуу, уҥуох сула, кубарыччы хаппыт хайа омуга биллибэт киһи, атаҕын оллоонноон ууран олорон, араастаан туттан-хаптан, тугу эрэ бэрт көрдөөҕү кэпсээн ыһыллаҥнатар. Ону айаҕар эрэ киирбэккэ истэллэр. Өҥнөөх быһыылаах.
«Табаҕа зонатын балыыһатыттан Мохсоҕолооххо баран иһэбит», – дэһэр түөрт хап-хара таҥастаах киһини киллэрбит тыастарыттан уһуктубут эбит Бүөккэ. Иккитэ саха, көрөн-истэн олох атын дьон. Били кэпсии-ипсии олорбут өҥнөөх таалан хаалла, кэлиэх-барыах сирин булбата. Боруоста сарылыы түһээт, аан диэки ыстанна. Ааны тоҥсуйтарар бокуой биэрбэккэ, нууччалаах саха соһон тирилэтэн аҕалан тэбиэлээн күрдүргэппитинэн бардылар.
– Мужики, не убейте!.. – киһилэрин хаһыыта сүрдэннэ. Эмискэ хаамыра аана халыр гына аһылла түстэ да, үс дубак (хаайыы үлэһиттэрэ) ыстанан киирдилэр, үөс-батааска биэрбэккэ дубинкаларынан сабаан, кырбааччылары хаамыраттан таһаардылар. Аан аһыллыбытынан туһанан били сордоох, түөрт атах буола-буола, эмиэ көрүдүөргэ ыстанна.
– Меня переведите в другую камеру, хоть в стаканчик[1 - Биир киһи олорор хаамырата.], – өйө көтө куттаммыт киһи хаһыыта сүрдээх. Аан сабыллан халыр гынна.
Буолбут быһылаан эмискэччитэ бэрдиттэн Бүөккэ кырбаммыт киһиттэн итэҕэһэ суох этэ саласта, куйахата күүрдэ. «Көҥүлгэ таҕыстарбын» диир ыра санаата күдэҥҥэ көттө. Туох алдьархайай!
Хаалбыт нууччалаах сахаҕа миэстэ булар сүпсүлгэнэ үөскээтэ. Кинилэри били куоппут киһи миэстэтигэр олохтоотулар. Дьэ, дьиҥнээх өҥнөөхтөр кэллилэр. Биир эдэр уолунан чифир өрдөрбүтүнэн бардылар. Хаамыраҕа балаһыанньа кинилэр илиилэригэр киирбитэ тута билиннэ. Илин-кэлин түһүү бөҕө буолла. Былаас түргэнник да уларыйар эбит дии санаата Бүөккэ.
Чифирдэрин иһэн, табахтаан, бэйэ-бэйэлэрин билсиһэн баран, сахата түргэн үлүгэрдик, ол эрээри болҕомтолоохтук хаамыра иһин эргиччи көрөн иһэн, харахтара Бүөккэҕэ хатаннылар. Ким-туох киһи олорорун тута биллэ быһыылаах, тарбаҕынан ыҥыран ылла. Тэҥнэһиэ дуо, аттыгар тиийбитигэр уҥа илиитин тас өттүнэн «олор» диэн бэлиэ биэрдэ.
– Ыччат, хантан сылдьаҕын, туохха түбэстиҥ?
Бүөккэ киһитин хараҕа сытыытыттан, өс-саас уота сириэдийэ сырдырҕыырыттан этэ саласта, мух-мах барда. Хайдах эрэ кыылга саба түһээри олорор адьырҕаны санатар көрүҥнээх.
– Уус Алдаммын, күлүгээннээн түөрт сылы ылан олоробун.
– Режимиҥ?
– Күүһүрдүллүбүт.
– Мин Баабыр диэммин. Төрдүм – Ньурба. Үһүс сууттаныым, бу уон сылбын бүтэрэн эрэбин. Эдэр сааһым барыта хаайыыга ааста. Табаҕаттан Мохсоҕоллоохпор төннөн иһэбин. Уус Алдантан үчүгэй ыччаттары билэттиибин. Убайдыы-бырааттыы Бөтүрүөптэри, Эһэ Миисэни, Бөрө Баасканы эҥин.
– Эһэ Миисэ уонна Бөтүрүөптэр мин нэһилиэгим дьоно, онон кинилэри үчүгэйдик билэбин, – диэтэ Бүөккэ хап-сабар.
– Оччоҕуна мин үөрэтэ таарыйа эттэхпинэ, ханна да тиийдэргин кинилэр биир дойдулаахтарынабын диэ. Оччоҕуна үчүгэйдик сылдьыаҥ, үчүгэй балаһыанньалаах дьон. Эн иһит, түбэстиҥ – бүттэ, дьылҕаҕар бас бэринэргэр тиийэҕин. Аатыҥ ким диэний?
– Бүөккэ.
– Бүөккэ, эн хайдах эрэ мин өлбүт бырааппар майгынныыгын, – киһитэ санньыйа быһыытыйда.
– Ол хайдах өлбүтэй? – Бүөккэ, ыйытыллыа суохтааҕы ыйыппытын билэн, умса көрдө.
– Тумустар кырбаан өлөрбүттэрэ! – Баабыр сиикэй бааһын таарыйтарда быһыылаах, хаамыра иһин хааннааҕынан көрдө, мэктиэтигэр хабырынан ылла. – Хаартылааччыгын дуо?
– Суох, – киһитэ эйэ дэмнээхтик ыйыппытыгар уоскуйа быһыытыйда.
– Олох оонньоомо. Хаарты маатыска барахсан элбэх киһини тэмтэриттэҕэ. Ити куоппут киһийдэх бастаан хаартыга түспүтэ, онтукатын сатаан төлөөбөккө сүөһүлээбитэ. Онон ити тыынын куоттаран зонаттан зонаҕа көһө сылдьар. Ол аайы аньыыта-харата элбээн иһэр. Сотору өлөрүөхтэрэ, – Баабыр кини өлөрүгэр олох да баардыылаабат быһыылаах.
– Ээ, оннук эбит дии. Мин өссө өҥнөөх дии санаабытым, – Бүөккэ кырдьыгынан этэр.
– Хантан өҥнөөх буолуой! Ордук тумустар итинник буолааччылар. Мин этэрбин иһит. Билигин хаайыыга таҕыстаххына, билбэт киһигэр илин-кэлин олох түһүмэ. Сорохтор, биир-икки сыл олороот, билбэт дьонноругар хаамыраҕа өҥнөөх курдук туттааччылар. Дьэ, ол гынан баран зонаҕа тиийэн уостан хаалаллар. Манна туһунан олох, атын эйгэ. Онно сөп түбэһэн сылдьыахха наада. Биирдэ алҕаһы оҥоруоҥ – тэбиллэн хаалыаххын сөп. Ыччат, ону өйдөө. Хаамыра суруллубатах сокуонун олох кэһимэ. Ас биэрэр кэмнэригэр урут ыстанан тиийимэ, дьон аһыы олордоҕуна парашаҕа чугаһаама, силлээмэ-хаахтаама. Утуйа сытар киһини туох да сылтаҕа суох уһугуннарыма. Хаайыылаах икки эрэ түбэлтэҕэ уһугуннарыахтаах. Бастакынан, суһал дьыалаҕа, иккиһинэн, өлөрөөрү гыннаххына.
– Онтон атын түгэҥҥэ тоҕо уһугуннарбаппыный? – кырдьык даҕаны, Бүөккэ төһө да баҕарбатар, бу олох туспа сокуонун ис кистэлэҥин биллэҕинэ эрэ табылларын өйдөөтө.
– Бу аньыылаах-харалаах орто бараан дойдуга киһиэхэ саамай күндү көҥүл баар. Баҕар, эн уһугуннарар киһиҥ түһээн көҥүлгэ сылдьара буолуо. Дьэ, итиннэ сытар кистэлэҥэ. Сарсын биһигини хаайыыга таһаарыахтара. Онуоха диэри миигин кытта сырыт, ким да тыытыа суоҕа. Мин, холобур, «киһи ханна баҕарар киһи буолуохтаах» диэн өйдөбүлүнэн олоробун.
Бу кэмҥэ ас биэрэр чуолҕаннара аһылынна. Бочуокка оргуйбут итии ууну куттулар. Биирдии быһыы хара килиэби кытта эбиэс хааһытын биэрдилэр. Ыксыспакка үчүгэй баҕайытык астарын ыллылар. Баабыр миэстэтиттэн өндөйбөтө даҕаны, аһын аҕалан биэрдилэр. Бүөккэ аччыктаабыт да эбит. Киһитин аттыгар олорон аһаан кимиритэн кэбистэ. Сотору аһаан бүттүлэр, хаамыра иһин эмиэ табах буруота тунуйда. Баабыр, топпут киһи быһыытынан, кэтэх тардыста сытан табахтаан унаарытар. Туох эрэ дириҥ санааҕа ылларбыт көрүҥнээх.
Бүөккэ бу аттыгар сытар, олоҕо табыллыбатах, уустук дьылҕалаах киһини бэркиһии көрдө. Кини санаатыгар өҥнөөх буолла да, быһаҕы туппутунан, туох да сууту-сокуону билиммэт, бас баттах сылдьар дьон курдук саныыра… Оттон бу Баабырга туох эрэ киһилии майгы, бэйэтигэр тардар биллибэт күүс баара сөхтөрдө. Эмискэ кини санаатын өтө көрбүт курдук Баабыр ыйытта:
– Бүөккэ, тугу саныыгын?
– Ээ, бэйэм мээнэ, буолары-буолбаты…
– Тугу саныырыҥ – бэйэҥ үтүө көҥүлүҥ. Өскө киһи санаатын хаайаллара буоллар, киһи биир да хонук барыа суоҕа этэ.
– Ол тоҕо? – Бүөккэ өйдөөбөккө ыйытта.
– Киһи санаатынан олох олорор. Бу ыарахан кэмҥэр санаа буоллаҕа – саамай аралдьыйарыҥ. Хата, хайдах түбэспиккин кэпсээ эрэ.
– Ээ, арыгылаан баран охсуһан. Охсуһан да диэн буолуо дуо, дьиҥинэн, кырбанааччылар бэйэбит этибит.
– Дьэ, эмиэ кэпсээннээх ыччат буоллуҥ дии.
Кырбаныаҥ ини, түбэһиэҥ ини, – улахан баҕайытык күлэн алларастаата. Дьон бары хайыһа түстүлэр. – Бүөккэ, өйдөө, манна кыайбыттар кэлэр сирдэрэ. Кыайтарбыт – халдьаайыга, эбэтэр балыыһаҕа.
