– Суох, бастакы түбэһиим.
– Сөп, өйдөнөр! Бүттүбүт! – киһи кэпсэтэн туһаммат киһитэ диэтэ быһыылаах.
* * *
От ыйыгар Бүөккэ ааһыныыта кэллэ, оннунан хаалларбыттар. Баанньыкка баттаҕын кырыйан кэбистилэр. Дьэ, дьиҥнээх хаайыылаах буолла. Аны зонаҕа барарын кэтэһэр.
Бөтүрүөп куйааһын үгэнэ. Тыа дьоно, күнү-дьылы былдьаһа, оттоон үллэҥнэтэн эрдэхтэрэ. Бүөккэ бэһис кылаастан оҕуһу сиэппитинэн барбыта. Бу куйааһа, абытай да абытай. Сүрэҕэлдьээн да биэрээхтиирэ, оттон билигин хайдах эрэ ис-иһиттэн үлэлиэн баҕарар.
Катялыын эмиэ окко билсибиттэрэ. Киэһэ ахсын оҕолор кутаа тула арааһынайы кэпсэтэллэрэ, ыллыыллара. Наһаа айдаарсан оҕонньоттортон да дьарыллаллара. Оннук олорон оҕолор сыыйа-баайа утуйа барыталаан хаалбыт буолааччылар. Туох да сүбэлэһиитэ суох кинилэр хаалан хаалааччылар. Онтуктарыттан бэйэлэрэ да соһуйаллара. «Маһы бүтэримэҥ!» – диэн оҕонньоттор хаһыытыы сытааччылар. Онтон үргэн, өрүскэ киирэн олорор буолбуттара.
Ама да ааспытын иһин, кэрэ да кэмнэр этэ. Туох да кэскиллээх, истиҥ кэпсэтии суох буолара. Күһүөрү халлаан хараҥарар буолуоҕуттан хантайан олорон наар халлаан сулуһун ааҕар идэлэммиттэрэ. Инньэ гынан, бэйэлэрэ эрэ билэр кистэлэҥ сулустаммыттара. Онтуктара бары тус-туһунан ааттаахтар. Билигин үрүҥ түүннэр турар буоланнар, сулустар көстүбэттэр. Онон Катяны кытта туох да ситимнээбэт. Атырдьах ыйын сүүрбэ биэс күнүгэр, кыыс онус кылааска үөрэнэ барар буолан, арахсар күннэрэ кэлбитэ. Онно тапталлаах сулустарын көрө тураннар: «Аны биһиги сулустарбытынан кэпсэтэр буолуохпут», – диэн сүбэлэспиттэрэ. Сулустар, хаһан тырымныы тыгаҕыт?..
* * *
Сааскылаахха сандал саас салаллан, хаар быһыта сиэнэн, киһи таһырдьаттан киирбэт күннэрэ тураллар. Түүнүн тоҥорон, күнүһүн ириэрэн кырыыһаттан муус чопчулар таҥнары ыйаннылар.
Сааскылаах, кырдьык даҕаны, сааһын сүрдээҕин тупсар эбит. Киһи таһырдьаттан киирбэт күннэрэ тураллар. Соруйан оҥорбутун курдук, күн тумустуу үтэн киирбит хатыҥ булкаастаах тыа кэтэҕэр киэһээҥҥи сарыалынан кыыһа олороро көрүөхтэн кэрэ. Киэҥ сирдэргэ холоотоххо, айылҕата наһаа айгыраабатах.
Сопхуос сүөһүлэрэ күнүһүн таһырдьа чэччийэр буоллулар. Кинилэргэ даҕаны, аҕыс ыйы быһа биир кэм бааллан туруу сыанан аҕаабатах. Ииккэ-саахха буккуллар, киһи көрүөхтэн сүөргү дьүһүннэммит сүөһүлэрэ күн уотугар сыламнаан кэбинэллэр. Икки атыыр оҕус баара, аамсыгырбытттыы аа-дьуо алтахтаһан, били бэйэлээхтэрин кэннилэрин сыллыы-сыллыы эргийэ хаамаллар. Кинилэргэ даҕаны урааннаах уһун кыһын бэйэтин суолун-ииһин хаалларбыт дьүһүннээх. Дьөрү онно эрэ кыһаммакка, айылҕа сокуонунан ууһатыы үлэтинэн күүскэ дьарыктаналлар.
Катялаах, сүөһүлэрэ төрөөннөр, үлэлэрэ икки бүк элбээтэ. Кыһайбыт курдук ынах ыыр аппарааттарын мотуора умайан хаалан, илиилэринэн ыыллар. Хаһан оҥоһуллара биллибэт. Үүт ыама түстэ, ол аайы Сэмэнэп биригэдьиир айаҕа кытаран олорор.
Катяҕа уон биир ынах төрөөтө, аны үс төрүөхтээх. Икки хойукку, биир синньээн эрэр. Түөрт ынаҕа кытарах, онон таҥараҕа махтал.
Бастакы кварталга үүт графигыттан хааллылар. Арай сайылыкка таҕыстахтарына ситиһэллэр ини… Наар күүстээх үлэ оҕолору салытыннарда. Туох эрэ албаһы булан быйылгынан бүппүт киһи дэһэллэр да… Наставниктара Дуня хайдах сүүрбэ сыл үлэлээбитин сөҕөллөр.
Оҕолор күһүн кэлээт да, төбөлөрүн оройунан үлэҕэ түспүттэрэ. Ынах ыыр кыргыттар илиилэрэ ыалдьан, тарбахтара такыччы тардан, ынахтар уолар аакка барбыттара. Саамай мөлтөхтөрө, хатыҥырдара Маша ытыы-ытыы ыы сатыыра. Катя, сынньалаҥ үлэлээх буолан, кэлэ-бара көмөлөһөн абырыыра. Хата уолаттар саах күрдьүһэн үлэлэрин чэпчэтэллэрэ.
Катя Маайа эмээхсинниин үүт ыйаан туталлара уонна сэппэрээтэрдииллэрэ. Ол оннугар хойут бүтэллэрэ.
Хаар түһэн бастакы тымныылар бачыгыратан барбыттара. Олорор дьиэлэригэр тыал күүлэйдиирэ. Сэмэнэп сүбэтинэн мууһунан сыбаан баран, тэллэҕэр хаар куппуттара. Дьэ, арыый сылыйан дьиэ дьиэнэн буолбута. Аны оһохторун угаардаахтык сабан, ол иэдээнэ буолбута. Хата, барыта этэҥҥэ ааспыта.
Киэһэтин олохтоох уолаттар кэлэллэрэ. Аны арыгы иһэ-иһэ наһаа элбэх буолан кэлэннэр, дьиэлэрин өрө сүгэн кэбиһэллэрэ. Бэйэлэрин уолаттара сиппит-хоппут дьонтон куттаналлара. Сынньанар да бокуой суох. Ону Сэмэнэпкэ эттэхтэринэ, «чэ, бээ, кэпсэтиэм» диирэ да, син биир кэлбиттэрин курдук кэлэ тураллара.
Бүөккэттэн хам-хаадьаа сурук кэлэрэ. Сопхуоска оробуочайдыыбын, үчүгэйдик сылдьабын диирэ да, арыгыны чаастатык иһэрин туһунан сурах иһиллэрэ. Сордоох уола, саатар, ийэтин да аһыммат. «Киэһэ ахсын сулустарбытын көрөбүн уонна эйигин саныыбын. Оччоҕуна хайдах эрэ көрсөн кэпсэппит курдук буолабын» диир да, ол арыгылыы сылдьан, дьэ, ким билэр…
Биирдэ кыһын оройун эргин «биир киһиэхэ боруоктаһабыт диэммит, бэйэбит кырбанан хааллыбыт, эбиитин андаатар бэргэһэбин былдьаттым, онон кыра дьыалаҕа эриллэ сылдьабын» диэн хоҥуруутугар хоннорбот курдук суруйбуттаах. Ол иһин Катя, кырдьык, кыра дьыала буолуо диэн иҥэн-тоҥон ыйыталаспатаҕа.
Бүөккэлиин сыһыаннарын киһи «таптал» диэ дуо? Кинилэр хаһан даҕаны уҥа-таала сылласпатахтара-уураспатахтара, дьөрү сиэттиспэтэхтэрэ даҕаны. Арай биирдэ өрүс биэрэгин тахсарыгар илиититтэн тарпытыгар уу туҥуй сүрэҕэ тиҥиргэччи тэппитэ. «Өссө да тутан турбат ээ» дии санаабыта да, ол түгэн хатыламматаҕа. Кыргыттар: «Хайдах эн Бүөккэни кытта сылдьаҕын, куһаҕан, бөппүрүөк баҕайы уол буолбатах дуо?» – диэтэхтэринэ, саҥатыттан матара. Ис-иһигэр киирдэххэ, Бүөккэ оннук буолбатах. Киниэхэ наһаа истиҥник сыһыаннаһар уонна аһаҕас баҕайы дууһалаах буолан, кэпсэтэргэ чэпчэки.
Бүөккэ наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур. Иллэҥ буолла эрэ, күлүккэ олорон уруһуйдаан тахсар идэлээх. Уруһуйдьут буолан эбитэ дуу, айылҕа кэрэ көстүүлэрин наһаа абылатан, киһиттэн уратытык көрөрө. Боростуой да көстүүнү ыпсаран-хопсорон кэпсээтэҕинэ, «кырдьык даҕаны» диэбиккин бэйэҥ да билбэккин.
Онтон бу бүгүн Сэмэнэп сопхуос киинигэр киирэ сылдьан соһумар сонуну аҕалла. Оҕолору кыһыл муннукка муста уонна ыйдааҕы хамнастарын түҥэттэ. Идэтинэн сопхуос сонунун ыһа-тоҕо кэпсээтэ. Үүт былаана тохтубутунан сирэй-харах аста. Урукку оҕолор быдан таһаарыылаахтык үлэлииллэрин эмиэ ахтан аһарда. Оҕолор: «Мотуору оҥоттор», – диэбиттэрин: «Өрүс суола сабылынна, онон аны сайын уу эрэ суолунан кэлэр», – диэн хомотолоото. Ыксыы сылдьар буолан оҕолор дьиэлэригэр сылдьыбатах, соруктарын толорботох. Түмүгэр: «Арба да Шаманов Бүөккэ нууччаны кырбаан түөрт сылга хаайыыга барбыт», – диэт, туох да буолбатаҕыныы, дьиэгэниччи көрүтэлээн кэбистэ. Кыргыттар бары саҥата суох Катя диэки хайыһа түстүлэр. Сэмэнэп ону бэлиэтии көрдө, көхсүн этиттэ уонна: «Чэ, барыҥ үлэлээҥ, олорон хааллыбыт», – диэтэ.
Катя турар сирэ иҥнэл-таҥнал барда, сүһүөҕүн сүтэрэн истиэнэттэн тайанна уонна оргууй хааман хотонугар таҕыста. Туох эрэ биллибэт күүс үөһэттэн баттаата, тулата кытара кыыста, бэйэтэ ээл-дээл буолан хаалла.
Бүөккэ наһаа ынырык, кинини албыннаабыт. Нууччаны кырбаабытын көр-күлүү курдук суруйбута ээ. Онтуката баара улахан дьыала эбит, ол да иһин 4 сыл хаайыыга уурулуннаҕа. Сэмэнэп хайдах да сымыйалаабат. Сор да буолар эбит. Саатар, ийэтин аһымматах. Сүөкүлэ сордоох соҕотоҕун хааллаҕа. «Быйыл аармыйаҕа барбатахпына, худуоһунньук үөрэҕэр хайаан да туттарсыам», – диэбитэ. Онуоха Катя: «Оттон ийэҥ хайдах соҕотохтуу хаалар?» – диэн ыйыппытыгар: «Сэбиэскэй былаас аҕыйах сыл көрүө, оччолоох буолуоҕу үлэлээбитэ», – диэбитэ уонна күлэн кэбиспитэ. Барыта хааллаҕа.
Дьүөгэтэ Шура кэлэн алы гынабын диэн өссө аймаата. Кини төрүт даҕаны Бүөккэттэн араара сатааччы. Киһи кыһыйыах: «Мин эйиэхэ хаста эппиппиний, олох суруйсума, абааһы уолун бырах диэн. Аны хаайыыга түбэстэ, онтон киһи буолан тахсыбат. Хаайыыттан көнөн тахсыбыт диэн суох. Көрөҕүн дии ити, тахса-тахса син биир түбэһэ тураллар. Эбэтэр арыгыһыт буоланнар ЛТП-га бараллар», – диэтэҕэ үһү.
Дьиэтигэр тахсан, оронугар сытан санаан көрдөҕүнэ, Шура этэрэ оруннаах. «Ол аата Бүөккэ олоҕо алдьаннаҕа. Аны киһи буолан тахсыбат. Тугу гыныахха, тугу быһаарынабын? Олох хараара мунан хааллым дии. Бээрэ, кырдьык даҕаны, туох буолан бачча үлүгэр айманным. Бу үйэҕэ Бүөккэ туһунан холку баҕайытык саныыр этим ээ. Кырдьык таптыырым буолуо дуо? Ити Сэмэнэп туох да буолбатаҕын курдук сылдьар даҕаны, бу кыһын миигин таҥас уларыттар хоско чуут күүһүлүү сыспыта дии. Арай онно үҥсүбүт буолуум, хаайыыга барыа этэ». Кыбыстан дьүөгэтигэр Шураҕа даҕаны кэпсээбэтэҕэ. Онтон «бу киһи сүгүн сырытыннарыа суох» диэн Машалыын үлэлэрин атастаспыттара.
Катя хара күһүн кэлиэхтэриттэн Сэмэнэп киниэхэ чугаһыы сатыырын кыыс оҕо сүрэҕинэн эндэппэккэ билбитэ. Сороҕор дьыала толорбута буолан кыһыл муннукка олорон хаалара уонна Катялаах Маайа үлэлээн бүтэллэрин кыраҕытык кэтэһэрэ, аргыстаһан тахсара, дьиэтигэр атаарара. Онтон быраһайдаһаат, дьиэтин диэки кыычыр-хаачыр үктэнэн бара турара. Арай кини атаҕын тыаһыттан ыттар үрэллэрэ.
Катя, соҕотох хаалаат, сулустары ааҕа көрөрө уонна ааспыт кэрэ кэмнэрин санаан өрө тыынара.
Сэмэнэп иҥээҥниирин тохтоппотоҕо. Маайа эмээхсин, кини майгытын билэр буолан, Катяны сэрэтэрэ. Катя төһө да толуннар, аҕа саастаах киһини уонна тойоно да буоларынан киэр үтэйэр кыаҕа суоҕа.
Кыһыҥҥы бытархан тымныылар сири-дойдуну аан туманынан бүрүйбүттэрэ. Оҕо-дьахтар кыра наадаҕа таһырдьа тахсыбат үлүгэрэ буолбута. Ол эрээри эрчимнээх эдэр саас тугу кыайбатаҕай? Туохтан толлон турбатаҕай?
Оҕолор, төһө да ыарахан үлэҕэ сырытталлар, общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттан барбыттара. Хайа да бырааһынньык, үҥкүү-биэчэр кинилэрэ суох барбат буолбута. Ырыа-тойук, көр-күлүү, төһө да быстах кэмҥэ кэлэн аастар, оҕолору сүрдээҕин чэбдигирдэрэ.
Биир оннук үөрүүлээх киэһэҕэ сөп түбэһиннэрэн, Сэмэнэп Катяны дьиэтигэр атаарбыта. Кэлииккэҕэ кэлээт, холуон баҕайытык эргитэ тарпыта уонна тыбыс-тымныы инчэҕэй уоһунан салаҥ баҕайытык уураан ылбыта. Олбуор иһигэр үтэйэ анньаат, кэннин да хайыспакка, дьиэтин диэки бара турбута.
Катя эмискэччитэ бэрдиттэн тугу да өйдөөбөккө хаалан тура түспүтэ, уоһун туттан көрбүтэ. Кыыс айылгыта тардан манньыйыах курдук буолан иһэн, аньыыга киирбитин бүтэйдии сэрэйэн, сүрэҕэ тиҥиргэччи тэппитэ. Сулустарын көрбүтэ, туманынан бүрүллэн аат эрэ харата кыламныыллара. Чэпчээбиттии өрө тыыммыта уонна дьиэтигэр сүүрэн хаалбыта.
Ол түбэлтэ кэнниттэн Сэмэнэп Катяҕа олох да кыһаммат буолан хаалта. Хата Катя суохтуох курдук буолта. Эр киһи истиҥ сыһыана, куруук батыһа көрөр харахтар умнулла быһыытыйан эрдэхтэринэ…
Ама, умнар үһүө. Ол киэһэ Маайа, уола куоракка барбыт буолан, «оһохпун сабардаахпын» диэн дьиэтигэр эрдэ барбыта.
Катя сэппэрээтэрин сууйан-сотон кылбатан кэбиспитэ. Муостатын сотоору сырыттаҕына, эмискэ Сэмэнэп киирэн кэлбитэ. Кыра холуочук этэ. Катя бу сырыыга Сэмэнэби илэ абааһы киирэн турарын курдук көрбүтэ. Иэнэ кэдэҥнээбитэ. Саҥа-иҥэ мэлийбитэ. Уу чуумпу айа кирсинии тыҥаабыта. Катя муостатын сотон бүтэрбитэ. Эр киһи баарыттан кыбыстан таҥаһын уларыттыбакка, ону-маны көннөрбүтэ, дьаарыстаабыта буола сылдьыбыта. Мантан уһаатаҕына, кэтэһэр курдук буолан тахсыыһы, онон:
– Николай Петрович, эн дьиэҕэр барбаккын дуо? Мин таҥаспын уларыттыам этэ, – диэбитэ.
– Улахан эбит, уларытыннаҕыҥ дии. Мин манна күүтүөм, – диэт, дьэ, хайдах таһаарар эбиккин диэбиттии, олоппос хачыгырыар диэри иҥиэттэн кэбиспитэ уонна тахсыбатын биллэрэн табах уматтыбыта.
Тэҥнэһиэ дуо, хоско киирэн таҥаһын уларытта турдаҕына, эмискэ киһи кэлэн кэнниттэн кууһа түспүтэ. Түөһүн ыга туппута. Катя тыына-быара хаайтаран бобуллаҥнаата. Киһи, эргилиннэри тардаат, туох түбэһиэх сыллыы-ууруу сатаата. Муннугар табах, арыгы дьаардаах сыта билиннэ. Аҕынньыта холунна, киһини киэр үтэйэ сатаата. Үскэл, күүстээх баҕайы киһи кыыһы муостаҕа тиэрэ сөрөөн түһэрдэ. Тардыы күүһүттэн эрэһииҥкэлэр быһыта ыстаннылар. Иэдээн!
– Маама, быыһаа! – ытыы-ытыы, уйа-хайа суох сарылаата.
Кыыс сэниэтэ эстэн, муҥур уһукка тиийэн эрдэҕинэ:
– Хайаа, бу тугуй?! – диэн Маайа саҥатын үчүгэйдик да иһиттэ этэ.
Киһи тура эккирээбитэ, ыстаанын тимэхтэммитэ. Эп-эппэҥнэс, харахтара сүп-сүүрэлэстэр, куттаммыта өтө көстөр, мээнэ:
– Маайа, эн… Тоҕо… – диэмэхтээбитэ.
– «Эн тоҕо» диэбит буола-буола! Төрөппүт оҕоҥ курдук кыыһы. Баҕайы сааппат даҕаны! Бу быһыыгын сэбиэккэ үҥсүөххэ наада! – Маайа бэйэтиттэн бэйэтэ тэбиэһирэн олох илгистэн турбута. – Бу эн, Сэмэнэп биригэдьиир, ама да тойон буолтуҥ иһин, наһаа да бас баттах баран эрэҕин! Эйигиттэн ордук киһи суоҕун курдук туттаҕын-хаптаҕын да, суут-сокуон диэн эмиэ баар! Хаһан эрэ үтэһэҥ туолуо, биир муостаҕа туран кэпсэтэрбит буолуо! Бу көҥүл атаҕастаан-баттаан эрдэҕин! Былырыын, иллэрээ сыл кыргыттары эмиэ сүгүн үлэлэппэтэҕиҥ! Киниэнэ барыта таах хаалан иһэр! Маҥай аллаах!
Сэмэнэп, куттаммыта ааһан, тойон хаанын киллэрэ охсубута.
– Маайа, дьэ, сэрэн! Тыл-өс тарҕатыаҥ, миигин бэйэҥ билэҕин! Дьыаланы хат көбүтүөм!..
– Ол мин дьыалабын көбүтэҕин дуо?! Туох дьыалалаахпыный мин эйиэхэ?! – Маайа олох уоскуйбат.
– Умнарыҥ түргэнэ бэрт эбит! Онтон уолгун?! – Сэмэнэп куоһурун туттубута.
