‒ Xo‘sh, qayerdan kelgan u? – deb so‘radi Elen.
‒ Shoshilmang, azizim Elen, shoshilmang, – dedi Glenarvan, – shishalar oldida kishi sabr-toqatli bo‘lishi kerak. Menimcha, bizning hamma savollarimizga shishaning o‘zi javob beradi.
Shunday deb Glenarvan shishaning bo‘yniga yig‘ilib qolgan tosh quyqalarini tozalay boshladi, hademay dengiz suvi chiritib yuborgan probka ko‘rindi.
‒ Esizgina, – dedi Glenarvan, – agar ichida biror qog‘oz bo‘lsa, juda ham chirib qolgani aniq.
‒ Men ham shunday bo‘lsa kerak deb qo‘rqib turibman, – dedi mayor.
‒ Yana shuni qo‘shimcha qilishim mumkinki, – deb davom etdi Glenarvan, – og‘zi yaxshilab berkitilmagan bu shishaning cho‘kib ketishi ham hech gap emasdi. Baxtni qarangki, akula uni vaqtida yutib, «Dunkan»ga olib kelgan.
‒ Shubhasiz, to‘g‘ri, – deb uning so‘zini ma’qulladi Jon Mangls. – Lekin, har holda, biz uni ochiq dengizda, ma’lum bir kenglik va uzunlikdan topib olganimizda yaxshiroq bo‘lar edi. Unda biz havo va dengiz oqimlarini o‘rganib, bu shishaning bosib o‘tgan yo‘lini belgilashimiz mumkin bo‘lardi, ma’lumki akuladek pochtalyon shamol va oqimga qarshi suza oladi, shuning uchun endi buni belgilash juda qiyin.
‒ Ko‘ramiz, – dedi Glenarvan va juda ehtiyotkorlik bilan probkani tortib ola boshladi.
Shishaning og‘zi ochilgandan keyin kayut-kompaniyani dengiz sho‘r suvining o‘tkir hidi tutib ketdi.
‒ Xo‘sh? – deb so‘radi Elen, xotinlarga xos qiziqsinish bilan.
‒ Men yanglishmabman, – deb javob berdi Glenarvan, – shishaning ichida qog‘oz bor ekan.
‒ Hujjatlar! Hujjatlar! – deb qichqirib yubordi uning xotini.
‒ Lekin namdan juda shikastlangan ko‘rinadi, – dedi Glenarvan, – shishaga shunchalik yopishib qolibdiki, olishning sira iloji yo‘q.
‒ Bo‘lmasa, sindiraylik uni, – dedi Mak-Nabbs.
‒ Shishani sindirmasak degan edim-da, – javob berdi Glenarvan.
‒ Men ham, – dedi mayor.
‒ Shishani sindirmaganimiz yaxshiroq edi, albatta, – deb gapga aralashdi Elen, – lekin ichidagi narsa shishaning o‘zidan qimmatliroq-da, shuning uchun shishaning bahridan o‘tib qo‘ya qolsak deyman.
‒ Bo‘ynini sindirsak ham kifoya qiladi, – deb maslahat berdi Jon Mangls, – hujjatlarni urintirmasdan chiqarib olishimiz mumkin.
‒ Shunday qiling, azizim Eduard! – dedi Elen.
Haqiqatan ham, hujjatlarni boshqa yo‘l bilan chiqarib olish juda qiyin edi, shuning uchun Glenarvan qimmat baho shishaning bo‘ynini sindirishga rozi bo‘ldi. Shisha dengizda yuraverib, granitdek qattiq bo‘lib ketgani uchun bolg‘a bilan urishga to‘g‘ri keldi. Ko‘p o‘tmay stol ustiga shisha siniqlari sochilib ketdi va shisha ichiga yopishib qolgan qog‘ozlar ko‘rindi. Glenarvan ularni ehtiyot bilan chiqarib oldi-da, oldiga yozib qo‘ydi. Elen, mayor va Jon Mangls stol ustiga engashdilar.
Ikkinchi bob
UCH HUJJAT
Shishadan chiqarib olingan qog‘oz bo‘laklarining yarmini dengiz suvi chiritib yuborgan edi. Deyarli butunlay o‘chib ketgan satrlardan bir-biriga qovushmaydigan ayrim so‘zlarnigina o‘qib olish mumkin edi. Glenarvan ularni diqqat bilan ko‘zdan kechira boshladi. U qog‘ozlarni har qanaqasiga aylantirib ko‘rar, yorug‘ga tutib boqar, dengiz suvi rahm qilib qoldirgan o‘sha bir qancha so‘zlarni o‘qishga tirishar edi. Keyin u o‘ziga qiziqib qarab turgan do‘stlariga o‘girildi.
‒ Bunda, – dedi u, – uchta har xil hujjat bor ekan, aftidan, bitta hujjatning uch tildagi: ingliz, fransuz va nemis tillaridagi uch nusxasi bo‘lsa kerak. Men saqlanib qolgan so‘zlarni bir-biriga urishtirib ko‘rib, shu fikrga keldim.
‒ Har holda o‘sha so‘zlardan biror ma’no chiqarib bo‘ladimi? – deb so‘radi Elen.
‒ Aniq bir narsa deyish qiyin, azizim: omon qolgan so‘zlar juda oz.
‒ Ular bir-birini to‘ldirmasmikin? – deb so‘radi mayor.
‒ Turgan gap, – deb javob berdi Jon Mangls. – Chunki dengiz suvi uchala hujjatda ham nuqul bir joyni yuvib ketmagandir axir. Saqlanib qolgan so‘zlarni bir-biriga ulab, ma’nosini topib olamiz.
– Ana shunday qilamiz, – dedi Glenarvan, – lekin bu ishni shoshmasdan, tartib bilan qilish kerak. Ingliz tilidagi hujjatdan boshlaymiz.
Bu hujjatda saqlanib qolgan so‘zlar quyidagicha joylashgan edi:
‒ Hmm, – dedi hafsalasi pir bo‘lib mayor, – bundan biror narsa tushunib olish qiyin.
‒ Nima bo‘lganda ham, bu ingliz tilida yozilgan ekani aniq, – deb qo‘ydi kapitan.
‒ Bunga hech shubha yo‘q, – dedi Glenarvan, – sink, aland, that, and, lost so‘zlari saqlanib qolgan, skipp degani skipper bo‘lsa kerak. Aftidan, bunda gap allaqanday mister Gr… to‘g‘risida boryapti, halokatga uchragan biror kemaning kapitani bo‘lsa ham ajab emas.
‒ Bularga yana uzuq-yuluq saqlanib qolgan monit va ssistance[8 - Inglizcha so‘zlar ma’nosi: sink – halokatga uchramoq; lost – yo‘qolgan; atand – yerda; that – bu; and – va; skipper – savdo floti kapitani; monition – hujjat; assistance – yordam.] so‘zlarini qo‘shsak, gapning ma’nosi ravshan bo‘ladi-qo‘yadi.
‒ Ana, ba’zi narsalarni bilib ham oldik! – dedi Elen quvonib.
‒ Baxtga qarshi, butun-butun satrlar yetishmaydi hali, – dedi mayor. – Halokatga uchragan kemaning nomi bilan uning qayerda halokatga uchraganini qanday qilib bilamiz?
‒ Buni ham bilib olamiz, – dedi Glenarvan.
‒ Shubhasiz, – deb ma’qulladi doim umumiy fikriga qo‘shilishadigan mayor. – Lekin qanday qilib?
‒ Bir hujjatni ikkinchisi bilan to‘ldirib.
‒ Qani bo‘lmasa, tezroq ishga kirishaylik! – dedi Elen.
Ikkinchi qog‘oz birinchisidan ham ko‘proq chirib ketgan edi. Unda bir-biriga yopishmagan bir nechagi na so‘z omon qolgan bo‘lib, ular quyidagicha joylashgan edi:
‒ Bu nemis tilida yozilgan, – dedi Jon Mangls qog‘ozga qarab.
‒ Siz bu tilni bilasizmi, Jon? – deb so‘radi Glenarvan.
‒ Juda yaxshi bilaman.
‒ Bo‘lmasa, shu bir necha so‘zing ma’nosini bizga aytib bering.
Kapitan hujjatni diqqat bilan ko‘zdan kechirdi.
‒ Hammadan oldin, – dedi u, – endi biz kema halokati qachon yuz berganini belgilay olamiz: u 7-juni; ya’ni 7-iyunda halokatga uchragan, buni ingliz tilidagi «oltmish ikki» raqami yoniga qo‘ysak, aniq ko‘rsatkichga ega bo‘lamiz: 1862-yil 7-iyun.
‒ Juda soz! – dedi sevinib Elen. – Xo‘sh, naryog‘i-chi, Jon?
‒ Xuddi o‘sha satrning o‘zida, – deb davom etdi kapitan, – Glas degan so‘z turibdi. Uni birinchi hujjatdagi gow degan so‘zga qo‘shsak, Glasgow bo‘ladi. Chamasi, so‘z Glazgo portidan chiqqan kema to‘g‘risida borayotgan bo‘lsa kerak.
‒ Men ham shunday fikrdaman, – dedi mayor.
