И маем цветущим
Привет посылаю.
«Кыымҥа» бэс ыйын 21 күнүгэр «Москуба» (1938), бэс ыйын 24 күнүгэр «Өлбөт туһунан ырыа» хоһооннорун таһаартарбыта. Иккиэн «Муҥурданыы» кинигэҕэ киирбиттэрэ (көр: 76–80 с.).
Арбита бу сыл сөбүлүүр поэтыгар анаабыт «М.Ю. Лермонтовка» диэн хоһооно эмиэ «Кыымҥа» тахсыбыта. Бу туһунан сиһилии «Өлүөнэ сарсыардатыгар» (7.05.1997) суруйан турабын.
«Сурук» хоһооно «Уус-уран литература» үһүс нүөмэригэр бэчээттэммитэ, кэлин туох да уларытыыта суох «Муҥурданыыга» киирбитэ (көр: 48–49 с.).
От ыйын 18 күнүгэр «Эдэр бассабыыкка» доҕорун Чаҕылҕан поэзиятын туһунан «Бэйэ куолаһын көрдөөһүн» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Маны «Аргыс» 1992 сыллааҕы үһүс нүөмэригэр булан ааҕыахха сөп.
1940 сыл. Саҥа үүммүт сылы Иван Арбита Чаҕылҕанныын эпиграмманан көрсүбүттэрэ. Ол курдук биирдии бэйэлэрэ аҕыстыы эпиграмманы «Кыым» тохсунньу 4 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэппиттэрэ. Арбита көрдөөх күпүлүөттэрин Абаҕыыныскайга, Сергей Васильевка, Тулааһынапка, Араҥаска, поэттарга, Тыаһыкка, Чаҕылҕаҥҥа, Г. Васильевка аадырыстаабыта. Анарааҥҥыта Эллэйгэ, Уурастыырапка, Ефремовка, Арбитаҕа, Таллан Бүрэҕэ, Сольскийга, Тааска, тыл үлэһиттэригэр анаабыта.
Сунтаарга суруйбут «Биэрэк» хоһоонун ааптар бэйэтэ тылбаастаан «Социалистическая Якутия» хаһыакка олунньу 12 күнүгэр бэчээттэппитэ. Нууччалыы барыйаана маннык буолбута:
Берег
Каменистый берег.
Синих волн отара.
Приходи ты, Вера,
Девушка с Сунтара.
Милая, люблю я
Золото заката,
Буйность пен Вилюя,
Весел взмах крылатый.
Солнце село ниже,
Тонет в синей дали.
Видишь? – ближе, ближе
Подплывают алы.
За родной рекою
Гор крутые скаты.
Встречу нашу скроют
Сумерки заката.
Воздух вешний веет
Сладостной прохладой,
Миг… и присмиреет
Бег волны косматой:
Птицы песней манят,
Чудно и красиво!
Сладок час свиданий
Двух, как мы, счастливых.
Каменистый берег
Яркий бархат луга,
Приходи ты, Вера,
Приходи, подруга.
«Кыымҥа» бэс ыйын 27 күнүгэр икки хоһооно тэҥинэн тахсыбыта: «…Хойуу тыаны мин биллим», «Пааркаҕа». Кэлин хоһооннор иккиэн «Көмүс күрүлгэҥҥэ» киирбиттэрэ. Бастакы хоһоон «Анакреоннуу» диэн ааттаммыта (көр: 20, 23 с.).
Биир ыйынан – от ыйын 30 күнүгэр Исарбит диэн илии баттаан «Кыымҥа» бэчээттэппитэ: «Ырыа хайтах үөскүүрүй», «Көҥүл оҕолоругар». Хоһооннор иккиэн «Көмүс күрүлгэҥҥэ» киирбиттэрэ (көр: 28–29, 136 с.).
Бу сыл «Хотугу сулус» үһүс нүөмэригэр уонна «Бэлэм буол» хаһыакка (5.11.1940) «Этиэм суоҕа» кэпсээнэ бэчээттэммитэ.
1941 сыл. 1939 сыллаахха суруллубут «Муҥурданыы-2» хоһооно Татьяна Сальмонович тылбааһынан «Познание» диэн ааттанан «Социалистическая Якутия» хаһыат от ыйын 30 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Онон Арбита тыыннааҕар баара-суоҕа 3 хоһооно (онтон иккитин бэйэтэ тылбаастаан) нуучча ааҕааччытыгар тиийбит эбит: «Мария» (Ырыа), «Берег» (Биэрэк), «Познание» (Муҥурданыы-2).
Балаҕан ыйын 15 күнүгэр «Кыымҥа» «Итии таҥаста хомуйуоҕуҥ!» бэчээттэнэр. Бу хоһооно хомуурунньуктарыгар киирбэтэх, эрдэ, 1989 сыллаахха, «Хотугу сулус» бастакы нүөмэригэр тахсан турар. Манан, мин билэрбинэн, Иван Арбита тыыннааҕар бэчээттэппит тус суруйуута (хоһоонноро, поэмата, кэпсээнэ, ыстатыйата) бүтэр.
Тылбаастарын туһунан этэр буоллахха, аан бастакы бэчээккэ биэрбит тылбааһа – Лермонтовтан «Диэмэн» поэмата буолар. 1935 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр «Кыым» хаһыакка тахсыбыта. Бу кэмҥэ кини Дьокуускайдааҕы учуутал техникумун бүтэрээри сылдьара. Аныгы ааҕааччыга бу тылбаас аан бастаан бэчээттэнэр.
Поэт Сунтаартан кэлэн баран тылбааһынан утумнаахтык дьарыктаммыта биллэр. Ол түмүгэр 1939 сылтан тутуллуор диэри (1942 с., олунньу) олохтоох бэчээккэ барыта 35 тылбааһа бэчээттэммитэ. Ону таһынан Ю. Яновскай «Британка туһунан санаа» айымньыта Арбита тылбааһынан Саха театрыгар турбута (1938 с. сааһыгар), «Пьесалар» диэн кинигэҕэ Петрошкевич-Зиновецкайтан оҥорбут «Маасканы саралыахха» диэн айымньыта киирбитэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытын кэннэ Н. Асеевтан, В. Маяковскайтан, В. Гусевтан, Д. Беднэйтэн, В. Лебедев-Кумачтан, С. Маршактан айымньылары тылбаастаан «Кыымҥа» бэчээттэппитэ.
30–40 сылларга Иван Арбита бэйэтэ көрөн, сөбүлээн бэчээккэ таһаарбыт айымньылара итинниктэр.
Кинигэҕэ Иван Арбита айар, суруйар истиилин уратытын курдук сыаналаан уонна оччотооҕу сурук-бичик бэлиэтэ буоллун диэн ааптар арпагыраапыйатын уларыппакка, хайдах баарынан хааллардыбыт. Ону тэҥэ хоһооннор анныларыгар баар ааптар бэйэтин хос быһаарыыларын эмиэ хайдах суруйбутунан киллэрдибит.
Е.А. Архипова,
филологическай наука кандидата
Хоһооннор
Күөрэгэй
Күндээрэр киэҥ килбиэн
Күндү чуор тыллааҕа,
Көҕөрөр сааскы кэм
Күөрэгэй чыычааҕа.
Көмүстээх сибэкки
Күөгэйэ турарын,
Көрүдьүөс кэрэтин
Көччүтэ туойаҕын.
Айылҕам көҕөрбүт
Алыс бэрт кэмигэр
Күннэрим көччүйбүт
Күөх илгэм үрдүгэр
Салгыҥҥа уйдаран
Саргылаах ырыаҕын
Сайылык устунан
Саҕалаан ыытаҕын.
1929
Ардах иннинэ
