***
Иғвонинг қозонин қайнатиб толдинг,
Ўзинг ҳам қозоннинг рангида қолдинг.
***
Тилда тилагингга хуш ният ҳамроҳ,
Нечун сенга дилда шайтонинг паноҳ?
Суҳбатларимизнинг бирида Маҳмуджон Қуръони Каримнинг Ёсин сурасидаги шоирликка таалуқли оятдан сўз очдилар. Турли давраларда Ислом динининг санъатга, хусусан, шеъриятга муносабати ҳақида мулоҳазалар билдирилиб турилади. Даврада илмлилар бўлмаса, баъзан билими камроқ одамларнинг «фатвоси» билан «Бу билан шуғулланмоқлик ҳаром, буниси мумкин» деган хато хулосаларга ҳам келинади. Бундай масалаларда бағоят эҳтиёт бўлиш керак. Қайсидир даврада мен Ёсин сурасидаги оятни тилга олиб, «Шеър ёзиш таъқиқланади», деган фикрдан ажабланган эдим. Ояти кариманинг маъноси таржимасида бундай дейилган: «(Муҳаммадга) шеър таълим бермадик ва унга (шоирлик) мумкин ҳам эмас. У (ваҳий) фақат зикр (эслатма) ва аниқ Қуръондир». Шу ояти карима иккинчи таржимон қаламида бу тарзда келтирилади: «(Эй кофирлар, Муҳаммад (алайҳиссалом)ни шоир деманглар!) Биз унга шеърни таълим берганимиз йўқ ва унга шоирлик лойиқ эмас. Балки у ошкора (очиқ-ойдин) Қуръондирки, унда панду насиҳатлар бордир». Яна бир таржима бу тарзда: «Биз (Муҳаммад алайҳиссаломга) шеър ўргатмадик ва (шоирлик) унинг учун дуруст эмасдир».
Учала таржимада ҳам Аллоҳ Ўз расулига шеър ўргатмаганини зикр этяпти. Гап шундаки, Қуръон Карим нозил бўлаётган даврни араблар «Шоирлар замони», деб аташган. одамлар Каъбанинг деворларига шеърларнинг энг яхши намуналарини илиб кетишар экан. Аллоҳ пайғамбарининг ана шундай шоирлардан эмаслигини билдиряпти. Шайх Алоуддин Мансурнинг бу борадаги изоҳларида тўғри тушунча мавжуд: «Зотан, Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳ таоло томонидан юборилган Пайғамбар эканлар, демак, фақат ва фақат рост сўзламоқлари лозим. Шеърият эса ўз кўтаринкилиги, муболағалари билан (яъни ўз табиати билан тўла маънодаги) ростгўйликни кўтара олмайди. Билъакс, шоирларнинг эътирофларича ҳам шеърнинг энг ширини энг ёлғонидир. Бинобарин, ўз умматларига бир умр амал қилиб ўтишадиган дин арконларини ўргатадиган ва ғайб олами, Охират диёри ҳақида хабар берадиган Пайғамбар шоир бўлиши дуруст эмасдир».
Қуръони Каримнинг Шуаро сурасида ҳам бу мавзу зикр этилган: «(Эй Муҳаммад алайҳиссалом, айтинг): «Мен сизларга жинлар кимларга тушиши ҳақида хабар берайми? Улар барча гуноҳга ботган товламачиларга тушиб; эшитиб олганларини уларга ташларлар. Уларнинг (жинларнинг) кўплари ёлғончидирлар. Шоирларга йўлдан озганлар эргашур. Уларнинг (сўз водийларидан) ҳар водийда дайдишларини (яъни ўзгаларга ёқиб қолган энг тубан кимса ё нарсаларни ҳам кўкка кўтариб, ёқтирмаганларини тупроққа қоришларини) ва ўзлари қилмайдиган нарсаларни айтишларини кўрмадингизми?» Мазкур оятлар шайх Алоуддин Мансур томонидан бундай изоҳланади: «Бу оятлар барча замонлардаги Аллоҳдан қўрқмайдиган, устларидаги ҳокимият – сиёсат ўзгариши билан ёзаётган мавзулари, қаҳрамонлари ҳам ўзгариб кетаверадиган, ўзгаларга тўғрилик, эзгулик ҳақида лоф уриб, ўзлари нопок йўллардан юрадиган маддоҳ қаламкашлар ва ўзларининг бор илҳом ва истеъдодларини маъшуқаларининг таъриф-тавсифларига сарф қиладиган назмбозлар ҳақидадир.
Лекин иймонли, эзгу амаллар қиладиган ва доим Аллоҳни ёдда тутадиган шоирлар бундан мустасно эканлиги тўғрисида қуйидаги ояти каримада айтиб ўтилади: «Магар иймон келтирган ва яхши амаллар қилган ҳамда доим Аллоҳни ёдда тутган ва (илгари) мазлум бўлганларидан кейин (Ислом зафар топгач), ғолиб бўлган кишилар (яъни, шоирлар йўлдан оздиргучи эмаслар). Золим кимсалар эса яқинда қандай оқибатга қараб кетаётганларини билиб қолурлар». Яна бу хусусда Пайғамбар алайҳиссаломдан ҳам кўп ҳадислар ривоят қилинган. Шулардан бири мана бу ҳадисдир. Саҳобалардан бўлган бир шоир келиб, Пайғамбар алайҳиссаломга, Аллоҳ таоло шоирлар ҳақида айтган бу сўзлардан кейин бизларнинг ҳолимиз не кечади, деганларида Ҳазрат шундай жавоб берганлар: «Мўмин киши ҳам тиғи билан, ҳам тили (яъни қалами) билан Аллоҳ йўлида жиҳод қилур. Яратган Эгамнинг номига қасамки, сизлар отадиган ўқнинг тиғи ўткирроқдир».
Улуғ устозлар шеъриятининг минг йиллардан бери яшаб келаётгани айнан ўша ўқнинг ўткирлигида. Айтилаётган сўзнинг тўғрилигида, ниятнинг поклигида. Маҳмуд Тоир шу йўлни танлаб янглишмаганлар:
Яхшининг номидан раҳмат ёғилар,
Оқилнинг комидан ҳикмат ёғилар,
Қаролик ҳам қондан ўтса ёмондир,
Жоҳил жилмайса ҳам зулмат ёғилар.
Дунёда йиғламаган одам йўқ. Чақалоқ дунёга келиши билан йиғлайди. Қанчадир йиллар яшаб, ранжиса ҳам йиғлайди, қувонса ҳам йиғлайди, қўрқса ҳам йиғлайверади… Кераксиз йиғилар жуда кўп. Кераклиси –муножотдаги йиғи, қалб йиғиси. Шоир ижодида шунга эътиборни қаратади:
Шунчаки йиғламоқ аёлга одат,
Шунчаки йиғламоқ бермас саодат.
Шунчаки йиғлаган эркак зотига,
Ҳатто аёллар ҳам қилолмас тоқат.
Негаки, бу ёлғон йиғи, Аллоҳга яқинлаштирадиган кўнгил йиғиси эмас, бўғиз ва кўз йиғиси.
Йиғлашни билмаган кулиб ёлчитмас,
Зоғ қаҳри булбулни тиғсиз сўйибди.
***
Кўнглинг шабнам каби бўлса бокира,
Булбул юзин чаяр кўзинг ёшига.
***
Ёлғиз Аллоҳ кўргайдир дийдамдаги ёшимни…
Шоир мудроқ дилларни уйғотмоқ истайди: «Биз юрган йўлларда журъат уйғонсин», деб хитоб қилади. «Авлодини ўйлаган, бешикларин бўш тутмас», дейди.
«Юлдузларнинг кўзидан то тонгга қадар нур терган» шоир ўз боғидан «узмак бўлиб бир ғунчага қўл урса», «оҳлар уриб бол ари йиғлаб турибди». Нақадар нафис манзара.
Шеър ичра топишмоқ қидирганим йўқ,
Кўнглимнинг тубини сидирганим йўқ,
Балки билганимни билдирганим йўқ,
Билганимдан билмаганим кўп экан.
Шоирнинг шу камтарлиги ўзига илҳом, шеърларига бой мазмун беради. Яна: «Маҳмуд ҳам бир шоир, лек Чўлпон эмас», дейди. Бу сўзда икки маъно бор: Ҳали Абдулҳамид Чўлпон даражасида эмасман ва бунга даъво ҳам қилмайман, демоқчи ва яна ҳозир мақтанчоқ шоирлар (айниқса ёшлар орасида учраб туради) «назм осмонининг юлдузиман», деб юрган кезларда Маҳмуд Тоир ўзини осмон юлдузи эмас, элга холис хизмат қилаётган камтарин бир шоир сифатида танитмоқчи. Чунки у билади: «Гарчи бошинг осмон, оёғинг ерда, Сендан аввалгилар пойингда, гўрда». Ҳар бир одам, касби коридан қатъи назар, бу ҳақиқатни унутмагани маъқул: кибр майдонида от сурганларнинг қанчаси лаҳадда қандай ҳолатда ётибди экан?
Кўргин Маҳмуд, оқиллар кўп сендан кўра,
Вале, не тонг, жоҳиллар кўп сендан кўра,
Улуғликнинг увоғини Ҳақдан сўра,
Ботмон дема, ризқинг қийса, бир дона йўқ,
Бир дона йўқ, агар сенда шукрона йўқ.
***
Қалдирғочни қутла айвонингдаги,
Гардни тўтиё қил чопонингдаги,
Маҳмуд, нурни асра виждонингдаги,
Бу шеърни сўз излаб ёзмадим атай,
Гоҳи-гоҳи мен сўзга сиғмасам нетай?
***
Тирноқ тирнаш учун қўлингда эмас,
Белбоғ безак учун белингда эмас,
Агарки, юрт ишқи дилингда эмас,
