Tasvir kesmek, deriyi oymak ve boyamak bir sanattır.
Peş tahtası tahtadan yapılmış bir raftır. Üzerinde delikler vardır. Karagözcünün bulunduğu tarafta, perdenin hemen altına konur. Üzerinde zil, kamış düdük (nareke), şema (meşale, mum, gaz lambası, ampul) bulunur. Gerektiğinde hareketsiz şekiller, oyun arasında tahta üzerindeki deliklere konur.
Hayal sandığı Karagöz oyununda kullanılan bütün malzemelerin konduğu sandıktır.
Perde 180 x 80 cm boyutlarındadır. Beyaz patiskadan yapılmıştır. Ayna veya Şeyh Küşterî Meydanı da denir. Etrafı, geniş kurdele şeklinde siyah bir bezle çevrilidir. Bu perdenin önünde, ağır kumaştan yapılmış bir perde daha vardır. Bu ikinci perde, oyun başlamadan önce kaldırılır.
OYUN KADROSU
Hayalci (Hayalî, Karagözcü): Oyunu düzenleyen ve oynatan sanatkârdır. Nükteli konuşmayı ve cinaslı söz söylemeyi bilmesi şarttır. Taklit kabiliyeti de olmalıdır. Çünkü çocuk, kadın, ihtiyar, Arap, Acem, Ermeni, Rum, Arnavut, Laz, Çerkez, Kayserili, Arapkirli, Tatar, Muhacir vb. lehçe ve sesleri iyi taklit etmek zorundadır. Öte yandan, perdeye yansıttığı tasvirlerde, taklit olunan bu insanların karakteristik yönlerini de gösterebilmelidir.
Çırak: Karagözcünün yardımcısıdır. Sırası gelen tasvirleri, ustasına verir.
Sandıkkâr: Hayal sandığından sorumludur; çırağın yardımcısı durumundadır.
Yardak (Yardımcı): Oyunda geçen şarkı ve türküleri okuyan kişidir.
Dâirezen: Def çalandır.
Hamal: Oyunun malzemelerini taşır.
OYUNDAKİ KARAKTERLER
Karagöz: Her hâliyle, diğer unsurlardan tamamen arınmış bir Türk’tür. Saf ve dürüsttür. Bütün düşünceleri açık seçiktir; gizlisi saklısı yoktur. Her zaman meşgul ve yorgundur. İşi gücü, diğer karakterlere isteğini, derdini anlatmaktır. Evinde, hanımıyla başı derttedir; hep azar işitir. Kimse onun anlattıklarını anlamak istemez, sürekli olarak anlaşmazlık ve çekişme içindedir.
Civanmerttir; yani merttir, yiğittir, yüce gönüllüdür. Onda bitmez tükenmez bir “Türklük gururu” vardır. İşte bunun içindir ki, daima yüce hisleri savunur; güldürür ama hiçbir zaman gülünç duruma düşmez.
Kalendermeşreptir; yani en sade hayat şartlarıyla yetinip hiçbir konuda titizlik göstermeyen bir adamdır. Dünyaya metelik vermez; yani dünya malına, hayatına değer ve önem vermez. Her zaman, kiminle olursa olsun, hatır ve gönüle bakmadan konuşur, doğruyu söyler; güler, güldürür.
Hacivat: Bir çeşit laf makinesi, eski deyimle “Lakırdı kavafı”; insan sarrafı, devrinin siyasi görüşlerini iyi bilir bir adamdır. Onun konuştuklarını Karagöz anlamaz, çünkü ağdalı bir dille konuşur, tumturaklı (kulağı büyülemekle birlikte anlama bir şey katmayan kelimelerle) cümleler kurar. Ağırbaşlı bir Türk’tür; ama hoppa ve gülünç bir tiptir.
“Niçin Karagöz’le hep çekişirler?” sorusunun cevabına gelince: Karagöz’ün davranışları ve ruh yapısı; Hacivat’ın nazari (kuramsal) ve ivicâclı (doğru hareket etmeme) benliği ile ters düşer. Bunun için de her zaman çekişip dururlar. Ancak, her ikisi de bütün insanların üstün ve kusurlu taraflarını gözler önüne seren harikulade tiplerdir.
Çelebi: Oyundaki yakışıklı âşıktır. Delikanlıdır; iyi giyinir, güzel konuşur. Kibar ve saygılıdır ancak çapkın ve keyfine düşkündür. İstanbul şivesiyle konuşur.
Zenne: Oyundaki yosma (oynak kadın)dır.
Beberuhi: Oyundaki geveze cücedir. Bedeni ve aklı pek gelişmemiştir. Çok konuşur, az dinler; yaygaracı ve küfürbazdır. İstanbul şivesiyle konuşur. Bu tipe “Altıkulaç” da denir.
Karagöz’ün karısı: Dırdırcı bir kadındır; hiç durmadan, insanı bezdirecek şekilde konuşur.
Karagöz ve Hacivat’ın oğulları
Tuzsuz Deli Bekir: Mahallenin kabadayısıdır. Her zaman sarhoştur; elinde içki şişesi, belinde kaması ile dolaşıp durur.
Öteki karakterler: Külhanbeyi (kendine has giyiniş ve konuşma tarzları olan haylaz delikanlı), Matiz (sarhoş), Zeybek (yiğit, efe), Tiryaki, Köçek (kadın kılığına girip çengi gibi oynayan tip), Çengi (dansöz), Kantocu, Hokkabaz, Cambaz, Büyücü, Cadı, Cinler, Canavarlar, Kastamonulu, Laz, Eğinli, Harputlu, Muhacir (Göçmen, Rumelili), Arnavut, Arap, Acem, Rum, Ermeni, Yahudi, Mirasyedi, Bekçi, Mahalle İmamı…
KARAGÖZ OYUNUNUN ÖZELLİKLERİ
Tuluattır. Yazılı bir metin yoktur. Ağızdan ağıza söylenerek gelen oyunlar, sonradan metin hâline getirilmiştir.
Oyun dört bölümden meydana gelmiştir.
1– Mukaddime (Giriş): Önce müzik başlar. Bu sırada perdede “Göstermelik” denilen ve asıl oyunla pek ilgisi olmayan bir figür vardır. Seyirciler ve özellikle çocuklar heyecanla beklerler, ancak bir türlü oyun başlamaz. Bu sırada çocuklar, hep bir ağızdan tuttururlar:
“Başlar mısın, başlayalım mı?
Karagöz’ün evini taşlayalım mı?”
Çocuklar bu tekerlemeyi birkaç kere söyledikten sonra “Göstermelik” , Nareke’nin çıkardığı sesler arasında ağır ağır yerinden kalkar, perdenin arkasından bir def gürültüsü başlar ve Hacivat, semaî okuyarak gelir. Semai bitince “Hayy Hak!” der ve Perde Gazeli’ni okur:
“Nakş-ı sun’un remzeder hüsnünde rü’yet perdesi
Hâce-i hükm-ü ezeldendir hakîkat perdesi,
Bu hâyal-i âlemi gözden geçirmektir hüner
Nice kara gözleri mahvetti suret perdesi.
Ooof, Hayy Hakki Perdemi sanmayın bezden.
Hisse alın siz bu sözden.”
Sonra, kendi kendine, “Ooof! Bir yâr-ı vefakâr olsa… O söylese, ben dinlesem. Yâr bana bir eğlence, medet…” demeye başlar. Bu sırada Karagöz, perdenin kenarında görünür ve kendi kendine bir şeyler söylemeye başlar. En sonunda, bulunduğu köşeden aşağı atlar ve Hacivat’a bir tokat atar; bir süre boğuşurlar. Sonunda Hacivat kaçar; Karagöz yerde kalır. Kendi kendine, “Uuf, bayıldım… Muşmula gibi yerlere yayıldım. Amanın kafam, omuz başlarım, samur kaşlarım, diz kapaklarım, kırmızı yanaklar…” tarzında birtakım sözler sarf eder. Sonra ayağa kalkar ve sözlerine devam eder: “Hay utanıp arlanmaz adam. Kapının önüne gelmiş; bir gürültü, bir patırtı, ben değil komşular bile rahatsız oluyor…”
Bu sırada Hacivat tekrar gelir ve aralarında “Söyleşme” başlar.
2– Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasında geçer. Bu bölümde Hacivat söyler, Karagöz onun dediklerini ters anlar. Birtakım söz oyunları, tekerlemeler yapılır. Bu bölümden sonra Fasıl bölümüne geçilir.
3– Fasıl (Konu): Oyunların konusu, çoğu kere tek cümle ile ifade edilebilir. Oyunlar; örf ve âdetlerimizin mizahi uygulamaları, millî ve dinî gelenekler, taşlamalar, halk hikâyelerinden uygulamalar, karmaşık olaylar veya dramatik gerilim üzerine kurulmuştur. Bu bölümden sonra Netice bölümü gelir.
4– Netice (Bitiş): Bu bölüm Karagöz ile Hacivat arasında geçer. Konuşmalar aşağıda görüldüğü şekildedir:
Hacivat: Hoş olsun sağlığa!
Karagöz: Hak bereket versin Kâğıthane’deki sazlığa! (Hacivat’a tokat atar).
Hacivat: Karagöz’üm bana vurdun, elin kırılsın!
Karagöz: Ekler, kenetler yine vururum. (Vurur)
Hacivat: Karagöz, bana vurdun; iki yakan bir araya gelmesin!
Karagöz: Söker, diker yine vururum! (Vurur)
Hacivat: Yıktın perdeyi eyledin vîrân, varayım sahibine haber vereyim hemân. (Gider)
Karagöz: Her ne kadar sürç-i lisan eyledikse affola. İnşallah, (…) oyununda yakana yapışırsam vay hâline, der ve perdeden çekilir. Oyun biter.
