4
Нурқобил бамисоли тушовланган жийрон от сингари ўзини қўйгани жой тополмасди. Уйга кирди, ташқарига чиқди. Ҳовлига сиғмади. Далага интилди. Бийдай биёбон дашт ҳам торлик қилаётгандек бўлди. Оқтов билан Қоратов яқинлашиб келиб, вужудини икки томондан қисаётгандек туюлди. Дунё кўзига тор кўринди. Яна ҳовлига қайтди. Ўғилларини эркалатиб, овунишга уринди. Аммаси Гулсарага руҳсиз сўз қотди. Чой ичган бўлди. Ичига тушмади. Кейин ётоқхонасига кириб, лўққиллаб оғриётган энсасини кафтлари орасига олиб, оёқларини узатди. Бир бошга шунча савдо кўп эмасми, дея оҳ тортди. Кўксини муздек кўрпага бериб ётди. Хона совуқ эди, бунинг устига шиддат билан қоронғилашиб борарди. Кўз олди хиралашди, эти жунжикди. Туриб чироқни ёқди. Мўъжазгина жавондан қўлига илинган бир китобни олди. Жек Лондоннинг ҳикоялар тўплами экан. Ёнбошлаб варақлади. Ўқиёлмади. Дардини кимгадир айтгиси, кимгадир ёрилгиси келди. Кимга? Ким эшитади суринган одамнинг дардини? Шунда дўсти Суҳробни эслади. Қоғоз-қалам олиб, унга мактуб ёзишга киришди. Ваҳимали қилиб бошлади.
“Дўстим. Ушбу хат сенга етиб борган маҳалда, эҳтимол, мен ҳаётда бўлмасман…”
Тўғри қиляпманми, деб ўйлади. Иродам етармикан, дея чамалади. Бир бошга бир ўлим-да, деди қизиққонлик устида. Қолган жойидан давом эттирди: “… Эҳтимол, деяётганимнинг сабабини яхши биласан – ўз жонига қасд қилиш осон иш эмас. Айниқса, мендек – ҳаётни бутун вужуди, жон-дили билан севган, яшашни, мудом ғайрат билан елиб-югуриб яшашни истаган ва эртанги кунига ишонч билан қараган кишининг, ҳали анчайин ёш бир йигитнинг бундай қилиши сира-сира осон эмас. Эсингдами, отам барвақт ўлиб кетганлигидан ўксинганимда, йиғлаганимда “Отангнинг қолган умрини ҳам сен яшайсан, бу қийинчиликлар ўтиб кетади, ҳали ёруғ кунлар олдинда”, дея тасалли бергандинг. Мен ишонардим. Қаттиқ ишонардим. Фақат ишонишнинг, орзу қилишнинг ўзи кифоя эмаслигини ҳам яхши билардим. Бунинг учун меҳнат қилиш, курашиш, интилиш керак эди. Шундай қилдим ҳам…
Мана, энди шундай аҳволга тушдимки, бутун умрим, инсонлигим, интилишларим, қилган ишларимнинг ҳаммаси беҳуда эканлигини англаб турибман. Энг ёмони, гарданимдаги тавқи лаънат, шармандалик юки шу қадар оғир, шу қадар даҳшатлики, ерга кириб кетгим келади…”
Қамалиш шу қадар даҳшатли шармандаликми? Алоҳа ёзишдан тўхтаб савол берди ўзига. Уруш йиллари ота-онаси билан Россиядан кўчиб келиб, шу ерда улғайиб, яшаб қолган, трактор тузатувчи уста чол Николай Петрович ширакайф пайтлари сафсата сўқиб, дердики, “биз, ўрисларда шундай нақл бор: ҳар бир киши ҳамиша қамалишга ёки ақлдан озишга тайёр туриши керак”. Бобойнинг ўзи ёшлик йилларида бир неча марта қамалган экан. Гоҳо шуни юзига солишса, “хўш, нима бўпти, вақтида Ленин ҳам, Сталин ҳам қамалган”, деб қўяркан. Лекин Нурқобил унақа деёлмайди. Орияти йўл қўймайди. Унинг учун уят – ўлимдан қаттиқ.
“…Албатта, ўзини ўлдириш осон иш эмас, кейин бу – ўта бемаъни, ахмоқона чора. Лекин менинг аҳволимга тушган киши, тўғрироғи, мендек киши шундай аҳволга тушгач, фақат ана шундай қилиши мумкин. Шундан бошқа чораси йўқ. Лекин…
Болаларимга, бегуноҳ қора кўзларимга, етим қўзиларимга раҳмим келади. Онадан сағир қолганлари етмагандек, мен ҳам ташлаб кетадиган бўлсам, аҳволлари нима кечади? Ёлғиз аммам уларни улғайтириб, одам қаторига қўша оладими.
…Дўстим. Эсингдами, болалик йилларимизда бир-биримизга “ўл, ўласан, ўлдираман” деган сўзларни беаёв ишлатардик. Бу сўзлар шу қадар оддий, шу қадар қадрсиз эдики, бирорта ёнғоғимиз бировимизга ўтиб кетса ҳам, бир-биримизни “ўлдирмоқчи” бўлардик. “Ўлим” деган сўз, тушунча биз учун ҳам албатта, ўзининг чинакам, асл маъносини англатарди. Ўлим деганда ҳаётда бўлмасликни, ундан кетишни тушунардик, ахир. Менинг отам ўлганди, сенинг онанг. Лекин биз шунга қарамасдан, бир-биримизни “ўлдирмоқчи” бўлардик. Энди билсам, ўшанда биз ўлим нималигини билардик-у, ҳаёт нималигини англаб етмагандик. Шунинг учун ҳам улғайганимиз сари, ҳаёт нималигини тобора чуқурроқ англай борганимиз сари “ўлим” сўзини камроқ тилга оладиган бўлдик. Улғайиб, бола-чақали бўлганимиздан кейин эса умуман тилга олмай қўйдик. Ҳатто болалар баъзан бир-бирларига шунақа дейишса, қаттиқ койийдиган, “Унақа дема, оғзингдан шамол учирсин” дея танбеҳ берадиган бўлдик. Ҳа, дўстим, энди бу сўз бизга жудаям даҳшатли туюладиган бўлди. Чунки ҳаёт нималигини тушуниб етдик. Мовий осмонга тўйиб боққинг, ям-яшил далалар, қирлар бўйлаб тинмай югургинг, дарёларни симиргинг, тоғларни бағрингга босгинг, хуллас, абадий яшагинг келади…”
Йўқ, ёзолмади давомини. Қанақадир сунъий, китобий чиқди. Кулгили. Гарчи мактабда у ҳам Суҳробга таассиб қилиб, шеърлар ёзган. Адабиётни жон-дили билан яхши кўрган. Бу муҳаббат ҳалиям қалбини тарк этгани йўқ. Шодон кунларида ҳам, маҳзуну маълул дамларда ҳам ёлғиз қолиб, китоб мутолаа этгиси келади. Аммо… ўз жонига қасд қилиш ниятидаги одам қанақадир фалсафа сўқиб ўтириши барибир ҳам кулгили. Ва аянчли. Яхшиси… Гапсиз, сўзсиз… қилиш лозим бу ишни. Шунда ҳаммасидан қутулади. Азоблардан ҳам, шармандаликдан ҳам. Қамалиш-ку, ўрис бобо айтганидай у қадар қўрқинчли эмасдир балки. Бироқ қайтиб келганидан сўнг охирги нафасигача бўйнидаги тавқни ечолмай, боши эгилиб яшашдан оғири йўқ.
Болаларга… Аммаси бор. Амма табиатан ўктам аёл. Ўзиниям, жиянлариниям ўкситмайди, хор қилмайди. Боши эгилиб ўсишмаса бўлгани. Ҳарқалай судланмасдан ўлиб кетсам, уларга касриму насоғим тегмайди, ҳеч ким “жиноятчининг боласи”, деб қўлини бигиз қилиб кўрсатолмайди. Судлансам-у “олий жазо”гами, узоқ муддатли қамоққами ҳукм этилсам, номимдаги бу тавқу лаънат ювилиши учун ўнлаб йиллар, балки асрлар керак бўлади. Фақат фарзандларим эмас, невараю эвараларимнинг таржимаи ҳолида акс этиб, кўрган кўзга тикондай қадалиб туради бу. Тўғри, отмасликлари, ўн беш йил беришлари эҳтимоли кўпроқ. Ундаям барибир маънан ўлган бўламан-ку. Яқинда республиканинг пахтачилик соҳасидаги бир раҳбари отувга ҳукм қилинди. Яна бир нечаси ўн-ўн беш йилдан олди. Қатағон тегирмонининг тоши тобора кучлироқ айланмоқда. “Пахта ишлари” борган сари авж олмоқда. Эрта-индин унинг ёнига “чорва ишлари” ёхуд “боғдорчилик ишлари” ҳам қўшилмаслигига ҳеч қандай кафолат йўқ. Айтишларича, бутун республикани зир титратаётган икки терговчини нақ Кремлнинг ўзидан бошқариб, ҳайбаракалла қилиб туришганмиш. Нурқобил қамалаётганларнинг ҳаммаси оппоқ, демоқчи эмас. Улар орасида виждонсиз ҳаромхўрлариям, тариқча иқтидори бўлмай туриб, таниш-билиш ёки пора эвазига катта мансаблару баланд курсиларни эгаллаб, “давринг келди, сур бегим”, деб юрганлари етарли. Лекин гуноҳсизи кўпроқ. Шуларнинг бир нечаси ориятга чидолмай ўзини ўлдирди. Бир вилоят раҳбари, бир вазир, яна бир қанча оддий одамлар. Ҳаддини буткул унутган марказлик терговчилару уларнинг маҳаллий гумашталари эса телевизорга чиқиб: “бу ой ўтган ойдагига нисбатан икки баравар кўп миқдордаги кишини қамадик”, дея сурбетларча мақтанмоқдалар. “Миқдор”, эмиш. Одамга, унинг тақдиру қисматига нисбатан ана шундай сўзлар ишлатилмоқда. Республика, вилоят, туман, хўжалик раҳбарларидан кейин навбат оддий сувчию тракторчиларга келибди. Гуноҳкору бегуноҳ аралаш-қуралаш янчилмоқда. Аммо шундай вазиятда… яшаш мумкинми? Қарангки, шундай шароитда ҳам Ўташев сингарилар денгиздаги наҳанглар мисоли эркин сузиб юришибди. Нафақат эркин сузишяпти, ўлжа олиб, музаффар бўлиб, янада семиришяпти. Майли, улар яшасинлар, давру даврон сурсинлар. Бизлар эса…
Шу тариқа унинг бу кунидан кўра ўлгиси келар, бир қараганда, бу сираям қийин иш эмасдек туюларди. Тунов куни бир амалдор ўзини отгани, иккинчиси осгани, бошқа бирови худди японлар сингари “харакири” қилиб, ичак-чавоғини ағдариб ташлаганини эшитиб, даҳшатга ва… ғурурли бир ҳайратга тушди. “Бизнинг халқимизни қўйдай юввош ва муте дейдиганлар бунақа воқеаларни кўриб, эшитиб, нафаслари ичларига тушса керак”, дея қўлларини беихтиёр мушт қилди. “Менинг улардан нимам кам, мен шу даражадаги журъату жўмардлик кўрсатолмайманми” деб ўйлади. Лекин айни пайтда ҳаёт кўзига жудаям ширин кўринарди. Аммасининг ўктамлигини эътироф этгани ҳолда, икки болани ҳамшираликнинг арзимаган маоши билан кун кўрувчи кимсасиз бева аёлга ташлаб кетиш жўмардликдан бўладими, деган андишага борарди. Дўсти Суҳробга ёза бошлаган мактуби баҳонасида у ўз жонига қилмоқчи бўлаётган қасдини сал бўлса-да кечиктиришга, шу мудҳиш режа ижросидан бироз чалғишга уринар, гўё шу орада бир мўъжиза юз беради-ю, унга қаратилган барча ғанимларнинг найза ва тиғлари синиб, туҳматлар субҳи козибнинг ғубори мисол тарқалиб кетадигандек. “Ноумид шайтон”, дейишни яхши кўради Нурқобилнинг қиёматли оғаси, уни дўстлари масхаралаб, қадрдонлари эса эркалатиб “довдир” деган лақаб билан атайдиган Ҳаким чўпон. Унинг ўзи эса бу лақабни ёқтиради. “Бу – менга она халқим берган, Аллоҳ лозим кўрган тахаллус, – дейди ҳазиломуз оҳангда у. – Минг шукр, минг раҳмат, ахир Ҳаким кал, Ҳаким кўр, Ҳаким чўлоқ ёки маймоқ, Ҳаким қийшиқ ёки гаранг, Ҳаким тентак, Ҳаким ўғри ёки апирис, дейишмаган-ку. Мен катта луғатларни кўриб чиқдим, “довдир”дегани содда, андининг бир хили экан. Хўш, бунинг нимаси ёмон?”
Ростданам, ҳувори халқимиз нега бунақа қилади-а, бир гал Нурқобил мажлисда сўзлаётган кимгадир шу ҳақда дакки берганди. У эса, “директор бово узр-ку, бизнинг халқимиз кални кал, кўрни кўр, дейди, бундан ҳеч ким хафа бўлмайди”, деб тушиб кетди. Суҳробнинг фикрича, бу “шафқатсиз реализм”, эмиш. “Фақат бизда эмас, бутун дунё халқларида бор бу русм ва у қадимги даврлардан буён истеъмолдан тушмай келади”, деди у. Ҳазил қилди шекилли. Тиббиёт, маданият юксалгани сари одамларнинг жисмоний кемтиклари ҳам уларни юзга солиш каби одатлар ҳам барҳам топиб боради. Лекин…афсуски, очкўзлик, порахўрлик каби ахлоқий қусурларнинг йўқолиши осон эмас.
“…Мирпўлат Мирзо деган шоирнинг бир шеърини ўқиган эдим:
Шамолларнинг атридан дилни сармаст этамиз,
Эсаверар шамоллар мангу, бизлар кетамиз…”
Дарвоқе, уни сен яхши танисанг, тез-тез кўриб турсанг керак. Менинг саломимини ва мана бу шеър учун миннатдорлигимни айтиб қўй…”
5
Суҳроб эса бу пайт таҳририятдаги иссиққина кабинетида ҳаваскор шоиру адибларнинг машқларини лоқайд кўздан кечирмоқда эди. Иш ҳафтасининг охирги куни. Қишлоққа бормаганига ҳам анча бўлиб кетди. Мана, қиш ҳам чиқиб қолди. Ҳаво бироз совуқ. Лекин бориб келиш керак. Ота ҳовлисини, қадрдон дўсти Нурқобилни кўрмаганига ҳам анча бўлди. Бир ойча олдин ўзи келиб, таҳликали гаплар айтиб кетганди. “Марказдан келган терговчилар яқинда бизнинг туманга борар эмишлар, Ҳаким ака айтадики, қишлоғимизнинг аризабозлари Москвага бориб, Ленин мақбарасига ариза ташлаб келишган экан. Унда ёзишибди, “Эй, Ленин бобо ўзингиз тирилиб келиб ҳақиқатни рўёбга чиқармасангиз, ҳаромхўр раҳбарларимизга чора кўрмасангиз, бизнинг додимизни ҳеч ким эшитмаётир.” Сўнгра Кремль деворлари тагида ўтов тикиб бир ҳафта ётишибди. Охир ичкаридан соқчилар қуршовида бир кал одам чиқиб, шеърий қилиб тушунтирибди: “Юборамиз терговчининг зўрини, қуритади ҳаммасининг шўрини.” Аризабозларимиз дейишибдики, бизга зўр-пўри керакмас, анови, ўзингизга ва ўзимизнинг Иличбой (Қиличбой) акага ўхшаган кали бор, худди ўшани жўнатинг, депти. “Майли”, депти кал, сизларда ҳам ўзимизникилардан бор экан, айнан ўша тос каллани юборганим бўлсин.”
Икки дўст аввалига Ҳаким чўпоннинг шунга ўхшаш афандинамо гапларини айтишиб роса кулишди-ю, пировардида Нурқобил бирдан маъюс тортди. “Масала жиддий”, деди. “Нега ташвишланасан, сизларда пахта экилмайди-ку, қолаверса, ўзинг тоза бўлсанг, нимадан ҳайиқасан” таскин берди Суҳроб. “Кўпга келган тўй бу, дейишяпти, ишқилиб айтганинг келсин, аммо кўряпсан-у, пахтакору чорвадор туманларнинг барчасида ҳўлу қуруқ баравар ёниб ётибди”, деди Нурқобил. Ўйчан хайрлашди, дилгир бўлиб кетди. Сухробга қолса, эртасигаёқ ортидан борарди. Ишидан бўшаёлмади. Нима бўлди экан? Иш деса, вақт йўқ деса, умр ўтиб кетаверади. Тўғри, иш кўп, ташвиш кўп, қўли бўшамайди. Мансур Муҳиддинов марказқўм қошидаги нашриётга ўтиб кетгач, Суҳроб масъул котибликка тайинланди. Бошини қашишга вақти йўқ. Бунинг устига кейинги пайтлар кўнглига ҳеч нарса сиғмади. Очиғи, бир неча марта ҳафталаб ётиб ичган жойлари бўлди. Сабаби биринчи китоби – “Қуёш ботаётган пайт” атрофидаги кескин мунозара ҳали бир ёқли бўлган эмас. Гарчи, таниқли ёзувчи ва мунаққидлардан бир нечаси ижобий фикрлар билдиришган бўлса-да, “бу тўпламда партия сиёсатига қарши, замондан норозилик кайфияти уфуриб турибди” деган мазмундаги иддаолар ҳануз давом этмоқда. Суҳробнинг бахтига КГБ раҳбарлигидан чиқиб, мамлакатда “темир интизом ўрнатишга, бунинг учун ҳар бир фуқаронинг ортидан иккитадан пойлоқчи қўйишга амру фармон беришга қатъий аҳд этган янги бош котиб Юрий Андропов бир йилга борар-бормас, чин дунёга рихлат этди. Ортидан келган яна бир қари чол – Черненко ҳам тез ўлди. Ҳокимият тепасига Михаил Горбачев деган бағри кенг, хушчақчақ бир инсон келиб, “қайта қуриш” бошланди. Демократия, сўз эркинлиги, деган илгари умуман истеъмолда бўлмаган жумлалар русмга кирди. Агар Суҳробнинг илк китобига қарши ҳужум сал олдинроқ бошланганида, қамалмаса ҳам ҳарқалай ишдан бўшаб, кўчада қолиши тайин эди. Энг алам қиладиган жиҳати,“сиёсий айблар”ни сергаклик билан топиб, тегишли жойларга хабар берган, пандавақи мунаққидларни гиж-гижлаган ичи қора ҳасадгўйлар узоқда эмас, ёнгинасида, ўзи ишлайдиган таҳририятда эди ва бу гуруҳ бадиий ижоддаги дастлабки қадамиданоқ тилга тушган бу тирранча улар кўзлаётган мансабларни эгаллаб олиши мумкинлигидан ўлгудай қўрқишарди. Уларнинг раҳнамоси Мансур Мажидович Муҳиддинов нуфузли лавозимга кўтарилгач, хуруж салгина сусайди-ю, бутунлай тўхтагани йўқ. “Муҳтарам устоди аъзам”нинг содиқ издошлари сираям бўш келишмаётир. Дарвоқе, айнан ўшалардан бири, ўзининг жондайгина тумандоши, Суҳробнинг битта кўзини кўр қилиш учун ўзининг иккита қароғидан ҳам тап тортмасдан воз кечишга ҳозиру нозир асли исми Мусурмону, феъли туфайли талабалик йилларидаёқ ҳамсабоқлар тилида охирги бўғинидан айрилиб, “Мусур”, яъни ўзбекчасига ахлатга айланган бароққош эрталаб таҳририят эшиги ёнида учратиб, хунук хабар айтди: “Туманингиз раҳбарлари устидан жиноий иш очилган, эртаиндин ёппасига қамалишади, ўртоғингиз Бўтаевдан бир ҳол сўраб қўйинг, униям… яқинда иқтисодий фаолияти, ахлоқи қаттиқ муҳокама қилинибди, аҳволи чатоқ, дейишяпти.” Нурқобил туман раҳбаримас-ку, деди Суҳроб юраги шувиллаб, лекин туяни шамол учирса…
Бориш керак. Уят бўп кетди. Бугуноқ кечқурунги автобусга ёки эртага тонггисига чиқиб, бориб, аҳвол сўраб, пурси пос қилиб келиш керак.
Суҳроб шаҳд билан ўрнидан турди ва ишхонадан тўғри автовокзалга жўнади. Етиб келганида “Нуробод – Чашмизирак” автобуси ўрнидан қўзғалай деб турган экан.
Автобусда одам сийрак эди. Суҳроб орқароқдаги бўш ўриндиқлардан бирига ўтирди. Совуқ. Баҳор келаётгани сезилмайди. Нурободнинг иқлими шунақа – ажабтовур. Баҳор нари-бери бўлмай, ёз бошланиб кетади. Ёз чўзилиб-чўзилиб, кузнинг ўрнига бирдан қиш киради. Чашмизиракнинг тоққа туташ қисмида-ку жудаям ғаройиб: тоғнинг бошида – чўққида қор, пойида эса саратон чарсиллайди. Одамлар феълидаги чарслик ҳам шундан бўлса ажаб эмас.
Очиқ деразадан шамол кирди. Автобус бўз қирларга чиқиб борарди.
Суҳроб болалик йилларини, Нурқобил билан бирга ўйнаб ўсган беғубор дамларини эслаб кетди. Бир томони баланд тоғлар қўйнига, иккинчи томони яшил дараларга, тиниқ чашмалар бўйига туташган, этаги бепоён Қизилқумга чиқиб кетадиган суюкли Чашмизирак қишлоғи. Лойсувоқ уйлар, токзорлар, қўра-қўтонлар. Қирлар ортидаги олтинранг ғаллазорлар. Қишлоқ аҳли ўша маҳаллари ҳам чорвачилик билан шуғулланар, бундан ташқари бўз ерларга лалми буғдой ва арпа экилар, сув етадиган жойларга эса майизбоп кишмиш экилиб, боғдорчилик қилинарди. Кишиларнинг томорқалари ҳам ёппасига узумзор эди. Тоғлар қўйнида ўтов тикиб, қўй боқадиган чўпонларнинг ҳам Чашмизиракда муқим истиқоматгоҳлари бўлиб, улар ҳам чорвадорликни боғбонлик билан қўшиб тирикчилик қилишарди. Хуллас, Чашмизирак шундай антиқа бир маскан эдики, унинг одамлари шу ерлик шоиртабиат чўпон Ҳаким довдир айтганидек, “кийик гўштини қуймоққа ўраб, қаймоққа булаб ейишарди”.
Суҳробларнинг ҳовлиси, Нурқобилларнинг мўъжазгина қўрғони қишлоқнинг юқори қисмида, чашманинг бўйида эди. Ҳовлиларининг орқасидан қирлар, нарироқда эса тоғлар бошланиб кетарди.
Суҳробнинг отаси давлат хўжалигининг директори бўлиб ишларди. Онаси эса у ҳали эсини танимаган пайтларда ўлиб кетган экан. У бувиси – Ҳурзия момо билан яшарди. Отаси кечаю кундуз иш билан банд бўлгани учун ҳафтада бир-икки кўрарди уни.
Нурқобил ҳам бувиси билан турарди. Унинг отаси совхозда чўпонлик қилган, бир неча йил аввал, қиш қаттиқ келган йили яйловда бўронда қолиб ўлганди. Онаси эса икки боласи билан бошқа эр қилиб кетган, Нурқобилни бувиси – Бувихол хола олиб қолганди.
Икки дўстни яқинлаштирган нарса ҳам, эҳтимол, биринчидан отаси марҳум чўпон оиласига алоҳида эътибор ва дардкашлик туйғуси билан қарагани бўлса, бошқа тарафдан ҳар иккисининг кўнглидаги бир хил кемтик – етимлик ғуссаси эди. Лекин улар сағирлик жабру жафоси нима эканлигини билмай улғайишди. Ҳар иккиси эркатой, айтганлари айтган, деганлари деган эди. Фақат… Фақат баъзи-баъзида кўчада эшитиладиган “шум етим”, “баттол етим”, “парвардигор билиб қисиб қўйган” деган гаплар уларнинг ғам нима эканлигини билмаган юракларини ўқдай тешиб ўтарди. Улар ҳаётларида тўлдириб бўлмайдиган бўшлиқ борлигини англаб ўксиниб қўйишарди…
Автобус силкиниб тўхтади. У шаҳардан кейинги бекатга етганди. Ҳали саккиз соат, роппа-роса саккиз соат йўл юриш керак.
Суҳроб Нурқобил билан бўлган охирги суҳбатни эслади. Кўз ўнгида болалигида Қиличботир, сўнгра Қиличбой бўлган, кейинроқ Қилич кўса деб ном олган, хушламайдиганлар орқаваротдан Қилич кал дейдиган, давлат хўжалигида бўлим бошлиғи, омбор мудири бўлиб ишлаб, қишлоқнинг нафақат оқсоқоллигини, балки, ундан-да ҳурматли зоти бобаракотлигини даъво қилиб юрувчи баҳайбат, семиз юзлари қип-қизил, гаплари қиличдай кескир одам пайдо бўлди. Унинг исмини ким қўйган экан. Ким қўйса ҳам билиб қўйган.
Қилич кўса нега кўса ва нега кал, биласизларми деганда Ҳаким довдир, бу қисталоқнинг сочию соқоли, умуман баданидаги тукнинг ҳаммаси ичкарига қараб ўсган. Бунинг ҳамма жуни ичида.. Ичи – қоп-қора жун бунинг… деган.
Ҳаким довдирнинг ҳазили нечоғлик жиддий ва қаттиқ эканлигини, эҳтимол ўша пайтлар Қилич кўса билмагандир. Лекин Суҳробнинг назарида, довдир Қилич кўсанинг феъл-атворини ана шу бир оғиз гап билан ойнадай равшан қилиб қўйганди.
Қилич кўса ўша пайтларда навқирон йигит, ҳисобчими, ўнбошими эди. Кичкина қоринчасини чиқариб, бошини орқага ташлаб, салмоқ билан қадам ташлар, ёшига номувофиқ тарзда каттароқ, басавлатроқ кўринишга ҳаракат қиларди. Унинг битта камчилиги – сочсиз боши жудаям кичкина, улкан гавдасига сираям ярашиқли эмасди.
Шу аҳволига кўсаси тушмагур, қишлоқнинг эгаси бўлишни хоҳларди. Марҳамат, ҳамма ундан истаганча текин насиҳат олиши мумкин. Лекин сўрамай иш қилмасин. Олдини кесиб ўтмасин. Биринчи бўлиб салом берсин. Суҳробнинг ижодкорга хос таърифига кўра Қилич Заҳҳоров мансабпарастлик дардининг туғма ва сурункали хилига чалинган хаста бир кас. Лекин буни ўзи билмайди, билса ҳам парво қилмайди. Ҳар кун, ҳар қадамда, ҳар бир ишда раҳбарлик қилишга уринади, тўй-маъраками, ҳашарми, ҳар қандай тадбирда дарров қозоннинг бошида туришга интилади. Кечқурунлари моллар подадан қайтар маҳали у қишлоқ ўртасидаги чимзор сайхонликка йиғилган болаларни тўплаб, “Қилич бобо соврини” учун кураштиради, “ғолиб”ларни ўн-ўн беш сўм бериб сийлайди. Бу гаштли машғулот болаларга ҳам ёқарди. Шунинг учун кун оғди дегунча улар подаётоққа тўпланишиб, Қилич кўсани кутишарди. “Қилич бобо соврини” соҳиблиги улар учун юксак шараф ҳисобланарди. Кўсанинг бола-бақрани йиғиштириб “чиниқтираётгани”ни кўпчилик маъқуллашарди. Чунки Чашмизирак азалдан номдор полвонлар унибўсган жой.
Қилич кўсанинг бу иши фақат Ҳаким чўпонга ёқмасди. “Бу йигитларни тишлаштириб ҳузур қилади, чиниққани билан нима иши бор, чиниқтирмоқчи бўлса, тенги билан, қоида асосида олиштирсин-да,” дерди. Чиндан ҳам кўса болаларни олиштирар экан, қайсиси неча ёшдалигига қарамас, бирор бир қоидага риоя қилишни талаб этмасди. Рақибингни йиқитсанг бўлди, чаласанми, оёғидан кўтарасанми, ғирромлик қиласанми, ихтиёринг. “Ахир, йигит деган шунақасига пишийди-да!” дея гувраниб қўярди.
Бир гал Нурқобил Бойқувват билан олишди. Иккови тир келди. Бир-бировини кўп айлантирди. Лекин курагини ерга тегизолмади. Икковлариям ёқавайрон бўлишиб, бурнилари қонаб кетди, тиззалари шилинди. Лекин кўса уларни ажратмасди. “Ҳа, ҳа, бўш келма, у ёғига айлантир, бўксага ол, тўпиққа илдир!” деб қийқирарди у. Икки муштдек боланинг жўжахўрозлардек чўқишишидан аллақандай ҳузур оларди гўё. Тўғрилигига кафолат беролмаймиз-у, айрим кўрганларнинг, ёниб гапирадиганларнинг “ўлай агар”, дея қасам ичиб гувоҳлик беришларича, кўса қўй эмас-у, ҳўкиз сўйдирган чоғларида қассобга: “ҳеч ким билмасин”, деб тайинларкан-у, ўша новвоснинг қонидан битта шокосани лиммо-лим тўлдириб, сипқорвораркан.
Ўшанда Ҳаким довдир келиб ажратмаса, икки бола бир-бирини қонга белаб, майиб қилиши турган гап эди. У “полвон”ларнинг икковиниям елкасига дўстона уриб “яшанглар” деб қўйди. Кейин Қиличбойга ўгирилиб пичинг қилди.
– Хўроз чўқиштириб, ит тишлаттириб, қўчқор шохлаштириб, ҳатто туя уриштириб ҳузур қилган одамларни кўп кўрганман. Лекин одам ёқалаштириб мазза қиладиган кимсани энди кўришим. Қўйинг, ака, бунақа ишларни!
Филҳақиқат, Нуробод томонларда азал-азалдан тўйларда кўпкари, курашдан ташқари хўроз, ит, қўчқор, туя уриштириш сингари дафъи савдолар бўлган. Замоннинг зайли билан аксарияти русмдан қолиб кетган. Чунки уларда қоидага риоя этилмаган. Чунки башарият ёввойиликдан узоқлашгани сари қонун ва қоидаларнинг аҳамиятини тушуниб борган.
– Э, чўпон! Сен бунинг маънисини қайдан билардинг. Ҳайда, тошингни тер. Сен қолувдинг ақл ўргатмаган. Овсар. Жўна, жўна!
Довдир у билан пачакилашиб ўтирмади. Зеро, кўса билан гап талашиб ютиш қийин. У қишлоқнинг “энг бой, бинобарин оғзи катта, қўли узун авлодларидан”. Ҳаким оға индамай кетди. Кейинроқ ҳикоя қилдики, вақтлар ўтиб, шаҳарга тушганида бир кино кўрибди. “Гладиатор” деб аталаркан. Қадим замонда Юнонистону Рим томонда бойлару ҳукмдорлар боқилган қулларни яккама-якка жанг қилдириб, томошосидан роҳатланишаркан. Бу томошо гладиаторлардан бирининг шафқатсизларча ўлдирилишигача давом этаркан. Нафсиламбрини айтганда, довдир бу ҳақда китоблар ҳам ўқиган экану, лекин бояги кинодан қаттиқ таъсирланибди. “Ўшалар сингари дилхушлик учун қон тўкадиган одамлар ҳалиям бор-а, дея ўкиниб қўйди. Янаям бизнинг Қиличбой ака инсофли экан”, деган фикрни илгари сурди.
Қолаверса, ўшанда Қиличбой кўса қишлоқ хўжалиги институтини битириб келган. Олий маълумотли чорвадор мутахассисман, дея керилиб юрадиган пайтлар эди. Шундай экан, аллақандай ўрта маълумотли чўпон, битлиқи подачи унга танбеҳ бериши инсофдан эмасди-да. Буни Ҳакимбой оға тушунгани учун тилини тийган. Ҳатто кетаётиб айтганки, “тўғри сўйладингиз, Қилич оға, биз ким бўлибмиз, сиздай отли, зотли, зодагон, наслдор кўппакнинг қошида, аккиллаб юрган бир олабой кучукча бўлсак.” “Кучук, дема-е, кучук”, дегану ўз гапидан ўзи мулзам бўлиб кулган Қилич кўса. Ажабмаски, довдир ўзининг ўша фикрига аччиқ қилиб, бор-йўғидан ажралиб бўлсаям дорилфунунга кирди, сиртдан ўқиди, олий маълумотли бўлди. Лекин чўпонлигича қолди. Қилич кўса эса умримда бир кун бўлсаям мансаб курсисига ўтирмасам, хотиним талоқ бўлсин, деб қасам ичган экан. Сира тинчимади-тинчимади қурғур. Ҳалиги Нурқобил айтган Кремль девори остига тикилган ўтовнинг кигизи ҳам ўша одамга тегишли бўлиши керак. Демак, ўша Қиличбой… ҳалиям хўжайинлик курсисига талабгор экан-да…
Нурқобил нега хавотирланади?… Наҳотки уни ҳам чув туширишган, ғўжала ишларга аралаштиришган? У нопок ишга қўл урмайди, бу ерда бошқа гап бўлиши керак. Ёки… Нурқобилнинг “ишқий саргузаштлари” ҳақидаги гапларда жон бору, рақиблари ўч олмоқдами? Даштликларда аёл аралашган можаролар муқаррар равишда бир томоннинг ё…ўлими, ё қамалиши билан ниҳоясига етади. Ахир, “ҳаммасини йиғиштирдим, туфлаган тупугимни қайтадан яламайман” деганди-ку.
Нурқобилнинг изтиробли севгиси ҳақида “ишқий саргузаштлар” деб ўйлагани учун Суҳроб ўзидан аччиқланди. “Ҳар бир нарсага юқоридан туриб назар ташлайдиган бўлиб қолибман. Ҳатто Нурқобилнинг чалкаш қисмати, чигал муҳаббати ҳақида ҳам. Ҳолбуки…”
Йўқ, буни энди муҳаббат деб бўлмаса керак. Агар чиндан ҳам миш-мишларда зиғирча ҳақиқат бўлса, бу…зино, адабийчаси “дон олишув”, дейилади. Нурқобил тоза йигит, ундай қилмаса керак. Аммо шундай дейсану, дўстингнинг руҳиятию жисмонияти хусусида холисона мулоҳаза юритилса, уни айблаш қийин. “Ғунажин если глазами не моргает, буқа к ней не шагает”, деркан Ҳожибой деган янги чиққан бир қизиқчи. Ахир, Нурқобил ҳам инсон-ку, ҳали қирқдан ошмаган навқирон йигит-ку. Хотини ўлганига ҳам анча бўлди. Ҳалиям унга минг раҳматки, Гулруҳни тузатиш учун югурмаган жойи, қаратмаган табиби қолмади. Аммо сақлай олмади. Иккинчи фарзанди ёшига етмай Гулруҳ узилди. Ҳалиям бахтига аммаси – Гулсара хола бор экан. Болаларини оқ ювиб, оқ тарайди.
Нурқобилда ҳам дил бор, кўнгил бор, ахир. Айби – назари районнинг каттакон раҳбарларидан бирининг ўзидан анча ёш аёлига тушгани бўлса, буям бир қисмат-да. Қолаверса, айбнинг каттаси Ўташевнинг ўзида. Йўқса, ёши бир жойга бориб, ўғиллари эр етиб турганда хотин қўйиб, ёш қизга уйланишига бало борми? Яна беш болали хотинини хиёнатда айблашга уялмаганини қаранг. Эмишки, қандайдир тўйда бир кимса билан дон олишганмиш ва буни эрига, яъни Ўташевга қасддан қилганмиш. Хуллас, шунақа олди-қочди уйдирмалар. Ҳар ҳолда Ўташев хотинини қўйиб, Маъсумага уйлангани рост. Бунгаям ўн-ўн беш йил бўлган. Лекин Ўташев Маъсумадан фарзанд кўрмади.
Нурқобилни Маъсума билан бир гал Чимёндами, Чортоқдами бирга кўришган экан. Оғзи ботир бекорхўжаларга бир баҳона топилмасин. Топилдими, балога қолганингиз шу. Хуллас, уларнинг “ишқий саргузаштлари” оғиздан оғизга кўчиб, икки тоғ орасига тарқалиб кетди.
Ҳолбуки, бу гаплар ғирт уйдирма бўлиши мумкин. Бир замонлар институтда бирга ўқишган бир эркак билан замонавий фаол аёл дўстона муносабат юритса, нега ундан дарров ҳирсий, ишқий маъно қидириш керак экан.
Суҳроб охирги марта келганида Нурқобилга шу ҳақда гап очганди. Нурқобил қўл силтади: “Оғзига кучи етмаган кўп”.
Лекин бу гап Нурқобилга адовати бор кимсалар учун яхши қурол бўлишини у билармиди? Айниқса, Ўташевнинг укаси Бойқувват, Қилич кўса кабилар бундан фойдаланишга уринишлари турган гаплигини Нурқобил тушунармиди?
