Kin imperiyasının sonu
Ordunun başında dayanan iki qardaş canları ilə əlləşdiyi bir vaxtda Subutay bütün hərbi qərarları təkbaşına vermək məcburiyyətinə qalmışdı. O, Kin imperatoru Nqai-tsunqa sonuncu dəfə xəbər yollayaraq təslim olmağı təklif etdi. Lakin bu dəfə də imperator həmin təklifə rədd cavabı verdi. İşi belə görən Subutay yenidən Sonq xanədanı ilə ittifaq qurmaq məcburiyyətində qaldı. Sonq imperatoru kömək müqabilində Hunan ilə Kia-fenqə sahib olacaqdı. Bu ittifaqdan hələ 100 il əvvəl ovaxtkı Sonq hökmdarı cürçenlərə yardım əli uzatmış, nəticədə cürçenlər Qarakitay dövlətinin varlığına son qoyaraq bu dövlətə aid torpaqları ələ keçirmişdilər. Lakin əvəzində sonqlara heç nə verməmişdilər. İndi isə Sonq xanədanı cürçenləri yox etmək üçün başqa bir şimal xalqına kömək əli uzadacaq, ancaq bu dəfə də həmin yardımın müqabilində istədiklərini əldə edə bilməyəcəkdilər…
Beləliklə, Sonq sərkərdəsi Menq-Hunqun 20 minlik ordusunun köməyi ilə monqollar Kia-fenq üzərinə həlledici hücuma keçdilər. Şəhər şiddətli ox atəşinə tutuldu. Vəziyyətin ağırlaşdığını görən imperator Nqai-tsunq qaçıb başqa bir şəhərdə gizləndi. Ardınca isə sonqlarla sülh danışıqlarına başlamaq fikrinə düşdü. Lakin onun bu niyyəti baş tutmadı. 1233-cü ilin martında Tsui-li adlı Kin sərkərdəsinin xəyanəti nəticəsində Kai-fenq təslim oldu. Şəhərdəki bütün kişilər qılıncdan keçirildi. Qadınlar isə əsir alınıb Monqolustana göndərildilər. Lakin paytaxt tamamilə xarabazara çevrilməkdən qurtuldu – əlbəttə, bu dəfə də Yeh-lu Çu-Tsainin sayəsində!
Onu da qeyd eləmək lazımdır ki, şəhərə monqollardan çox Kinin düşməninə çevrilmiş Sonq xanədanına məxsus qoşunlar zərər vermişdilər. Görünür, sonqlar 100 il ön-cəki pisliyi heç cür unuda bilməmişdilər…
Subutay monqol döyüşçülərindən ibarət xüsusi dəstə təşkil etdi və həmin dəstəni Kin imperatorunu nəyin bahasına olursa olsun, həbs eləmək üçün təlimatlandırdı. Çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu görən imperator 1234-cü ilin yaz aylarında intihar etdi. Çox keçmədi ki, kinlərin Hunandakı müqaviməti də uğursuzluqla başa çatdı. Bundan sonra monqollar ilə sonqlar qazandıqları zəfəri Hanq-çuda təntənə ilə qeyd elədilər. Həmçinin göstərdikləri köməyə görə Sonq xanədanı monqollar tərəfindən mükafatlandırıldı: bir çox torpaqlar onlara bağışlandı.
Lakin əvvəldən əldə olunmuş razılığa baxmayaraq Kai-fenqin ixtiyarı sonqlara verilmədi. Bu isə ciddi narazılığa gətirib çıxardı.
Ögedeyin əmri ilə xain sərkərdə Tsui-li də mükafatsız qalmadı – o, xaraba qalmış Kin bölgəsinin valisi təyin edildi.
Monqollar bölgədən geri çəkilməyə başladıqda gözlənilməz xəbər gəldi. Məlum oldu ki, Sonq imperatoru Litsunq (1225–1264) Hunanın monqollara aid torpaqlarını işğal etməyə başlayıb. 1234-cü ilin iyul-avqust aylarında isə sonqlar digər əraziləri, eləcə də Kai-fenqi asanlıqla ələ keçirdilər. Onlar bununla da kifayətlənməyərək, Ögedey tərəfindən təyin edilən vali Tsui-lini öldürməkdən belə çəkinmədilər.
Bir qədər irəli gedib qeyd edək ki, sonralar bu ağılsızlıqlarının cəzasını çox ağır ödəyəcəkdilər…
Çormağunun Azərbaycan səfəri
Koreyanın fəthini Sartaka tapşıran, Çinin fəthini isə öz üzərinə götürən Ögedeyin qarşısında indi başqa bir məqsəd var idi: o, Xarəzmşah Cəlaləddinlə haqq-hesabı çürütməyi düşünürdü. Bu işi isə sərkərdələrindən Çormağun Noyona tapşırmışdı.
Bu o vaxt idi ki, Subutay ilə Cebe Noyonun başçılığı altında monqol ordularının İraqi-Əcəm, Azərbaycan və Dəşti-Qıpçaq səfərinin sona çatmasından sonra, Orta Şərqdə siyasi vəziyyət xeyli ağırlaşmışdı. Belə ki, monqolların geri çəkilməsindən istifadə edən Cəlaləddin Hindistandan Kirmana, oradan da Azərbaycana gələrək Xarəzmşahlar dövlətini bərpa etməyə başlamışdı. İgidliyi ilə Çingiz xanın belə rəğbətini qazanan Cəlaləddin Azərbaycandakı 6 illik fəaliyyəti boyunca bölgəyə nəinki dinclik və sabitlik gətirmədi, əksinə, bu torpaqlarda yaşayan xalqın nəzərində monqollardan daha zalım düşmənə çevrildi. Xarəzmşahın tabeliyindəki adamların özbaşınalığı, onun özünün isə sistemsiz və nizamsız davranışları qısa vaxtda Cəlaləddinin camaat arasındakı nüfuzunu itirməsinə gətirib çıxardı. Halbuki o, monqollara qarşı apardığı mübarizə səbəbi ilə xalqın böyük hörmətini, etibarını qazanmışdı.
Monqolların yenidən Azərbaycana hərəkət etdiyi ərəfədə Xarəzmşah Cəlaləddinin vəziyyəti getdikcə ağırlaşırdı. O, 1230-cu ildə Əyyubi – Anadolu Səlcuqlularının birləşmiş orduları ilə qarşı-qarşıya gəldi. Yassıçəmən[24 - Yassıçəmən adlanan yer indiki Türkiyə ərazisində, Ərzincan yaxınlığındadır (red.).] adlanan yerdə baş verən həmin döyüşdə Cəlaləddin ağır məğlubiyyətə uğrayaraq, az qala, bütün ordusunu itirdi.
Bunun ardınca isə Ögedey 30-40 minlik ordunun komandanı təyin etdiyi Çormağun Noyona əmr elədi ki, Azərbaycana doğru yürüşə çıxsın və Cəlaləddinin bölgədəki varlığına son qoysun. Çormağun Noyon monqolların sünit (suni’it) qəbiləsindən idi. Onun ixtiyarındakı qoşunlara bisutlardan Baycu, karulaslardan Yekə-yisaur, uyğurlardan Məlikşah, Sarıcı, Minq (Min) İgəmiş, arulatlardan Böyük Cağatay, Əsəkü, eləcə də sünitlərdən Kiçik Cağatay başçılıq edirdi. Adları çəkilənlərdən Baycu, Yekə-yisaur və Məlikşah tümən komandanları, digərləri isə minbaşı idi. Elə bunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycana doğru yola çıxan monqol ordusu ümumilikdə 40 minə çatırmış.
Yeri gəlmişkən, Çormağunun başçılığı ilə Azərbaycana ordu göndərilməsi hələ Çingiz xanın vəfatından əvvəl planlanmışdı. Lakin onun ölümü həmin planın təxirə salınmasına gətirib çıxardı.
Çormağun Noyonun ordusu əsasən monqol və türklərdən ibarət idi. Qrabarca[25 - Vaxtilə erməni kilsə dili qrabarca adlanırdı. Dini terminlərin çox olduğu bu dildə əsasən kilsə mənsubları danışırdılar. Qrabarcada danışmağın çətin olduğu nəzərə alınaraq, XIX əsrdə yerəvani deyilən ləhcə əsasında aşxarabar yeni ermənicə yazılı dili və ədəbiyyatı formalaşdırılmışdır.] yazan müəlliflərdən Aknərli Qriqor qeyd edir ki, monqolların Orta Şərq istiqamətində başlayan ikinci hücumuna başçılıq edən tümən və minbaşılar bunlar idi: Asutu Noyon, Cağatay, Sunitay, Kiçik Cağatay, Baycu Noyon, Asar Noyon, Huttu Noyon, Tuttu Noyon, Ogotay Noyon, Xocay Noyon, Hurumçi Noyon, Xunan Noyon, Taynal Noyon və Ənguraq Noyon. Belədə məlum olur ki, Çormağun Noyonun əmrində dörd tümən var idi. Həmin tümənlərdən yalnız biri Türk boylarından – qarluq, uyğur, türkmən və küçətlərdən meydana gəlirdi.
Bir vacib məqamı da vurğulayaq ki, monqol ordusunun əsgərləri ailələri ilə birlikdə hərəkət edirdilər. Çünki onların məqsədi Yaxın və Orta Şərqə yerləşmək idi. Deməli, Çormağun Noyon ümumilikdə təxminən 200 min nəfərlik bir qüvvə ilə səfərə çıxmışdı. Onun başçılıq elədiyi ordu Türküstanı, Xorasanı və Fars əyalətini keçib hicri təqvimlə 628-ci ildə (miladi təqvimlə 1230-cu il noyabrın 9-dan 1231-ci il oktyabrın 28-dək) Azərbaycana gəldi.
Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Çormağunun vəzifəsi Xarəzmşah Cəlaləddini ortadan qaldırmaq idi. Bu məqsədlə o, Türküstanı adlayıb Xorasanı, Farsı, İraqi-Əcəmi və Azərbaycanı ələ keçirdikdən sonra Muğan ovasında ordugah qurdu.
Çormağun hələ yolda ikən İsmaili hökmdarı[26 - Həsən Səbbah (1055–1124) tərəfindən Xəzərin cənub sahili əyalətlərindən Təbəristan, Deyləman və Gilan torpaqlarında qurulmuş dövlət. 1090-cı ildə yaranan bu dövlətin varlığına 1258-ci ildə Hülakü xan tərəfindən son qoyulmuşdur. İsmaili adlı şiəlik təriqətinə əsaslandığı üçün belə adlanırdı.] III Məhəmmədin elçiləri onun hüzuruna gəlib Xarəzmşah Cəlaləddinin təzəlikcə Əyyubi və Anadolu Səlcuqluları tərəfindən darmadağın edildiyi xəbərini çatdırdılar. Bunu eşidən monqol sərkərdəsi bir dəstə süvarini təcili şəkildə Cəlaləddinin üstünə göndərdi. Bu vaxt Xarəzmşah Gəncədə idi. O bu şəhərdə Əxi Bəndərin rəhbərliyi altında baş verən üsyanı yatırtmış, sonra da 17 gün orada qalmışdı. Niyyəti buradan Şərqi Anadoluya keçib, oradan da İsfahana getmək idi. Lakin Cəlaləddinin istəyi baş tutmadı: o, yolda monqolların tələsinə düşdü. Bir neçə əsgərdən başqa, ordusundakıların hamısı qılıncdan keçirildi. Xarəzmşah təkbaşına qaçıb aradan çıxa bildi və Əyinbər adlanan bir dağ kəndində gizləndi. Lakin həmin kənddə daha əvvəl Cəlaləddinin öldürtdüyü bir nəfərin qardaşı bundan xəbər tutdu və intiqam məqsədilə 1231-ci ilin avqustunda Xarəzmşahı qətlə yetirdi. Beləliklə, Çormağun öz vəzifəsini düşündüyündən də asan tamamlamış oldu.
Monqol sərkərdəsi Muğanda məskunlaşdığı müddətdə ordusunun bir hissəsini Arana yerləşdirib qalanını Şərqi Anadoluya göndərdi. Məsələ burasındadır ki, monqol hakimiyyətini qəbul etməyən Muğan və Arandakı oğuz-türkmənlər yurdlarını onların gəlişindən qabaq tərk edərək Anadoluya köçmüşdülər.
Çormağun indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Diyarbəkiri, eləcə də hazırda İraq torpaqları olan Mosulu və Ərbili yağmalamaq əmri verdi. Lakin bir müddət sonra monqolların sistemsiz (nizamsız) hərəkəti müşahidə edilməyə başlandı. Buna səbəb Çormağunun qoca olması idi. Yaşının çox olması ona çevik hərəkət etmək imkanı vermirdi. Odur ki monqol sərkərdəsi vaxtının çoxunu Aladağ ilə Muğanda kef məclisləri təşkil etməklə keçirirdi. Belədə isə ordu daxilində intizamsızlıq güclənirdi.
Çormağunun başı eyş-işrətə qarışdığı bir vaxtda onun işlərini daha çox arvadı Eltina Xatun görürdü. Bu qadın Çormağunun sarayına gələn elçiləri qəbul edir, onlarla danışıqlar aparır, əmirlərin şikayətlərini və xahişlərini dinləyirdi. Orduya nəzarət isə Baycu Noyona buraxılmışdı. Özündən çox razı və lovğa olan bu şəxsin ən başlıca arzusu böyük bir qələbə əldə edib monqolların böyük xaqanı tərəfindən mükafatlandırılmaq idi. Buna görə də Baycu Noyon bütün diqqətini Anadoluda ələ keçiriləcək mülklərə istiqamətləndirmişdi.
1231-ci ilin payızında monqollar indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Diyarbəkir, Bitlis, Mardin, Nusayibin, Habur və digər əyalətləri talan etdikdən sonra Ərbilə qədər gəlmiş, lakin burada Ərbil atabəyi Müzəffərəddin Gök-börünün hücüma keçdiyini öyrənincə geri çəkilməli olmuşdular.
Ömrünün axırlarında hətta qulaqları da eşitməməyə başlayan Çormağunun, demək olar, bütün işlərini Baycu Noyon aparmaqda idi. Rəşidəddin onun haqqında öncə «minbaşı» olaraq bəhs etdiyi halda, 1242-ci il hadisələrindən sonra Baycunu «noyon» adlandırır. Görünür, Baycunun həmin il Anadoluda apardığı işğal siyasəti ona noyonluq titulu qazandırmışdı.
Beləliklə, monqol komandanı Baycu Noyonun əmrində olan 30 minlik ordu 1242-ci ildə Ərzurumu zəbt edib taladıqdan sonra Muğana qayıtdı. Həmin vaxt Anadolu Səlcuqluları onsuz da monqollara tabe olduğu halda, Baycunun bu hücumunun məqsədi və məramı qaranlıq qalır. Rəşidəddinin fikrincə, onun bu hücumu «fateh» adı əldə etmək üçün idi. Həmin dövrün başqa bir tarixçisi – İbn Bibi də Baycunun Anadolu Səlcuqlu torpaqlarını istila etməsini «şöhrət əldə etmək və hərbi bacarığını təsdiqləmək» arzusu ilə əsaslandırır. Bu qənaətlə razılaşmamaq mümkün deyil. Baş verənlərdən aydın görünür ki, Baycu «noyon» titulu qazanmaq üçün Orta Şərqdə xeyli canfəşanlıq eləmişdi…
Bütün bu yaşananlardan sonra monqol istilasının qarşısını almaq üçün bölgədə hərbi hazırlıqlar başladı. Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qiyasəddin bütün gücünü səfərbər elədi və Baycunun qarşısına çıxmaq üçün 80 minlik ordu topladı. İndiki Türkiyə ərazisində yerləşən Sivas üzərindən keçib Kösədağ deyilən düzənliyə gələn Səlcuqlu ordusu burada qərargah qurdu və monqol ordusunu gözləməyə başladı. Oğuz türklərindən başqa qıpçaq, gürcü, firəng əsgərlərindən qurulan Səlcuqlu ordusu, əslində, bir o qədər də yaxşı təşkil edilməmişdi, üstəlik, ordunun idarəçiliyi səriştəsiz sərkərdələrə tapşırılmışdı. Misal üçün, o vaxtadək heç bir döyüşdə iştirak etməyən, bununla belə, ordu komandanlığına təyin olunan əmirlərdən biri – Visaq-Başı «Ərzincan və ətrafı monqol qılıncından keçirilərkən biz burada boş yerə vaxt itiririk» deyərək fəryad edir, nəticədə əsgərlərin canına vəlvələ salırdı.
Beləliklə, Baycu Noyonun başçılıq etdiyi və say etibarilə Səlcuqlu ordusunun yarısı qədər belə olmayan monqol qoşunları da bir müddət sonra Kösədağına gəlib çıxdı. Qanlı döyüşün başlaması ilə 20 min nəfərlik Səlcuqlu atlılarının və irəlidəki piyada qüvvələrinin monqollara qarşı hücuma keçməsi bir oldu. Monqollar məşhur Turan taktikasına[27 - Turan taktikası – türklərin qədim döyüş taktikası. Bu taktikaya əsasən ordu döyüş anında mərkəz, sağ və sol olmaq üzrə üç hissəyə ayrılırdı. Mərkəz qüvvələri düşmənə hücum çəkdikdən bir müddət sonra qəfildən geri çəkilir, bu zaman at üzərində ox ataraq döyüşü davam etdirirdilər. Beləcə, geri çəkilən ordunu təqib etməyə başlayan düşmən, sağ və sol cinahlardakı qüvvələr tərəfindən qurulmuş tələyə çəkilir, anidən çevrəyə alınaraq məhv edilirdi. Turan taktikası «Hilal (aypara) taktikası» və «Qurd qapanı» adları ilə də məşhurdur (red.).] əl atdılar: onlar əvvəlcə geri çəkildilər, sonra isə Səlcuqlulara qarşı əks-həmləyə keçərək rəqibi ox və nizə yağışına tutdular. Nəticədə tələyə düşən Səlcuqlu süvariləri bir anda pərən-pərən oldu, vəziyyəti belə görən digər ordu hissələri döyüşü davam etdirmək əvəzinə, qorxub qaçmağa başladı. Sultan II Qiyasəddin bu ağır məğlubiyyəti gözyaşları ilə qarşıladı: ağlayaraq Toqat – Ankara istiqamətindən Antalyaya qaçdı. Müasir Türkiyə tarixçilərinin hamısı «bu qədər biabırçı bir məğlubiyyətin türk tarixində yaşanmadığı» fikrindədir.
Həmin fikirlə razılaşmamaq mümkün deyil. Doğrudan da 80 minlik böyük bir ordu sultanın qorxaqlığı, təcrübəli dövlət adamlarının məsləhətlərinə əhəmiyyət verilməməsi və hərbi idarəçiliyin səriştəsiz əmirlərə tapşırılması ucbatından darmadağın olmuşdu. Özü də düz-əməlli döyüşməyərək!
Beləliklə, hicri təqvimlə 641-ci il məhərrəmin 14-cü günündə (1243-cü il iyulun 3-4-də) qazandığı bu tarixi zəfərlə Baycu öz istəyinə çatdı: o, monqol noyonları cərgəsinə daxil oldu və çoxdan axtardığı şöhrətə qovuşdu.
Qeyd edək ki, Kösədağ döyüşündəki qələbədən sonra Monqollar hər yükün dəyəri 40 min sultani[28 - Sultani – Səlcuqlu dövlətlərində sultanların adına kəsilən qızıl pul] olmaqla 3 min heyvan yükü qədər qənimət ələ keçirdilər. Eyni zamanda monqolların Anadoluda yüz illik hakimiyyəti dövrü başladı.
Baycu sürətlə hərəkətə keçib Sivası sülh yolu ilə, daha sonra da Kayseri və Ərzincanı tutdu. Monqollar xüsusilə Kayseridə dəhşətli qətliam törətdilər. Ələ keçirilən əsirlər Məşhəd bazarlarına aparılaraq orada satıldı. Həmin əsirlərin çoxu qadınlar və cavan uşaqlar idi. Ümumilikdə isə, Kayseridə on minlərlə insanın qətlə yetirildiyi qeyd edilir.
Kösədağ məğlubiyyəti zamanı indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Amasyada olan Səlcuqlu vəziri Müxəzzibüddin Əli şəhərin qazısı ilə birlikdə qiymətli hədiyyələr götürərək Azərbaycana yola düşdü. O, Muğana gəlib Çormağun Noyonun hüzuruna çıxdı. Çormağun yaxşı eşitmədiyindən vəzirin söylədiklərini arvadı Eltina Xatun əyilərək onun qulağına çatdırırdı. Danışıqlar zamanı Müxəzzibüddin monqol komandanına dedi ki, Anadolu Səlcuqlularının 100 mindən çox əsgəri və saysız-hesabsız müdafiə qalaları var. Əlavə etdi ki, monqolların bu qədər canlı qüvvə və digər imkanlar qarşısında nəyəsə nail olması mümkünsüzdür. Axırda isə sülh təklifi irəli sürdü. Çormağun Noyon təkliflə razılaşdı. Beləcə, illik 360 min gümüş pul, 10 min qoyun, min dana və dəvə ödəmək müqabilində sülh bağlandı.
Ancaq Anadolu Səlcuqlu sultanı II Qiyasəddin öz vəzirinin bu danışıqlarından xəbərsiz idi. O, Kösədağdakı məğlubiyyətdən sonra Əmir Mübarizəddin Çavlı adlı bir nəfəri şərq əyalətlərinin hakimi təyin etmiş, vəziri Müxəzzibüddin Əlidən xəbər ala bilmədiyi üçün Şəmsəddin İsfahani adlı başqa bir nəfəri yeni vəzir təyin eləmişdi. Ancaq Şəmsəddin İsfahani əvvəlki vəzir Müxəzzibüddin Əlinin öz həyatını təhlükəyə ataraq sülh əldə etmək üçün monqolların yanına getdiyini öyrəndikdə bu təyinatdan boyun qaçırdı. Belə bir vaxtda Müxəzzibüddinin vəzifəsini tuta bilməyəcəyini deyərək vəzirlikdən çəkildi.
Tezliklə vəzir Müxəzzibüddin Əli sülh danışıqlarını tamamlayaraq Konyaya gəldi. Onun monqollarla sülh bağlaması şəhərdə sevinclə qarşılandı. Sultan da bundan məmnun qaldı, mükafat olaraq vəzirinə qiymətli hədiyyələr və iqtalar bağışladı.
Monqollarla sülhü daha da möhkəmləndirmək istəyən II Qiyasəddin çox keçmədi ki, Şəmsəddin İsfahaninin başçılığı altında İdil (Volqa) sahilindəki Saray şəhərinə elçilər yolladı. Həmin vaxt Cuçinin oğlu və Çingizin nəvəsi Batı xan bu şəhərdə qərar tutmuşdu və Azərbaycan da daxil olmaqla İraq-i Əcəmin işlərindən məsul idi. II Qiyasəddin əldə edilən sülh müqaviləsini elçiləri vasitəsilə ona göndərərək təsdiq etdirdi.
Şəmsəddin İsfahani ona verilən tapşırığı uğurla yerinə yetirib geri qayıtdıqdan sonra sultan onu vəzir təyin elədi. Buna səbəb Müxəzzibüddin Əlinin vəfat eləməsi idi. Eyni tarixlərdə, təqribən 1243–1246-cı illər arasında Azərbaycandakı monqol ordularının baş komandanı Çormağun da dünyasını dəyişdi. Onun səlahiyyətlərini isə Baycu Noyon ələ keçirdi. Həmin vaxt Ögedeyin dünyasını dəyişməsi, hakimiyyətin isə onun arvadı Törəgənə xatunun nəzarətinə keçməsi Baycunun işini asanlaşdırmışdı. Belə ki, o, dövlət daxilində yaranmış boşluğu yaxşı dəyərləndirərək Çormağunun yerini tuta bilmişdi.
Tarixçi Ayni hətta Baycu Noyonun «müsəlmanlığı qəbul etdiyini» yazır. Üstəlik, onun «müsəlman əhali tərəfindən çox sevildiyini» qeyd edir. Ancaq bu məlumatın səhihliyi şübhə doğurur. Çünki digər tarixi qaynaqlar Ayninin yazdıqlarını təsdiqləmir.
Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Baycu özündənrazı, şöhrətpərəst, igid və qorxmaz bir əmir idi, qısa müddətdə noyonluğa qədər yüksəlməyi bacarmışdı. O, Azərbaycandakı monqolların baş komandanlıq vəzifəsini 1246-cı ildə Ögedeyin oğlu Göyükün böyük xan seçilməsi və Elçigideyi Muğana göndərməsinə qədər yerinə yetirdi.
Buna baxmayaraq, Baycu bölgədə uzun müddət qaldı – Elxanilər dövlətinin qurucusu Hülakü xanın gəlişinə qədər Azərbaycan, Anadolu, İraq-i Əcəm və Xorasandakı fəaliyyətlərini davam etdirdi…
Qərbə axın
Monqolların 1235-ci il qurultayı yeni hərbi səfərlər haqqında qərarların alınması üçün də böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Ögedeyin böyük xan seçildiyi həmin qurultayda Çinin fəthinin tamamlanması, Qıpçaq ölkələrinin, rus knyazlıqlarının və Şərqi Avropanın ələ keçirilməsi, qərarlaşdırılmışdı. Qurultayda böyük sərkərdə Subutayın hesabatı dinlənilmişdi. Bu da səbəbsiz deyildi: Subutay hələ 1229-cu ildə Ögedeyin əmri ilə qərb bölgələrinə kəşfiyyat xarakterli səfərlər təşkil etmişdi. Bu səfərlər Avropanın mərkəzinə qədər uzanacaq yeni fəthlərə hazırlıq məqsədi daşıyırdı.
Qıpçaq ölkəsini, rus knyazlıqlarını və Avropanı əhatə etməli olan yürüşə rəhbərlik Cuçinin ikinci oğlu Batıya tapşırılmışdı. Çünki həmin torpaqlar onun atasının mülkü hesab edilirdi.
Batının əmrində 50 minlik ordu var idi. Bu orduya sonradan Subutay, Cuçinin digər üç oğlu – Orda, Bərkə və Şibək, eləcə də Ögedeyin iki oğlu – Göyük ilə Kadan, Cağatayın oğlu Baydarla nəvəsi Börü, Tuluyun iki oğlu – Məngü və Arıq-Buğa da öz orduları ilə qoşuldular. Beləcə, monqol əsgərlərinin ümumi sayı 120 min nəfərə çatdı.
Qərbə səfər bir çox cəhətdən əhəmiyyətli idi. Belə ki, monqol şahzadələri arasında ilk narazılıqlar, düşmənçiliklər məhz bu səfər zamanı ortaya çıxmışdır.
Bundan başqa, orduda Çingiz xanın iki əsas sərkərdəsinin – Subutay ilə Boroltayın yer alması Ögedeyin həmin səfərə nə qədər böyük önəm verdiyini göstərir. Hətta bəzi mənbələr böyük xaqanın özünün belə bu səfərə rəhbərlik etmək istədiyini yazırlar.
Monqollar səfər planını əvvəlcədən hazırlamışdılar. Həmin plana əsasən ordu iki qoldan hərəkət edirdi. Batı və Subutayın rəhbərlik etdiyi qoşunlar İdil-Bolqar xanlığı[29 - İdil Bolqar xanlığı – Bolqar xanlığının kökü Attilanın kiçik oğlu İrnəkin soyuna gedib çıxır. 600-cü ildə formalaşan bu xanlıq daha sonra üç yerə bölündü. Birincisi İdil və ya Volqa Bolqariyası adlanırdı. İkincisi Dunay Bolqar xanlığı idi. Daha sonra xristianlığı qəbul edən və slavyanlaşan Dunay Bolqariyası indiki bolqarların ortaya çıxmasına səbəb oldu. Nəhayət, üçüncüsü Şimalı Qafqazda yaranan Kuban Bolqar xanlığı idi. 1223-cü ildə İdil Bolqar xanlığı Subutayın ordusuna məğlub olduqdan sonra tarix səhnəsindən silindi.] üzərinə, Məngü ilə Arıq-Boğanın başçılıq elədiyi qoşunlar isə Cənubi Volqa istiqamətində qıpçaqlar ölkəsinə yeriməkdə idi. İlk hədəf İdil Bolqar xanlığı idi. Müsəlman-türk ölkəsi olan İdil-Bolqar xanlığı eyni zamanda Orta Asiya, Şimali və Şərqi Avropa bölgələri arasında ən böyük ticarət mərkəzi idi. Monqollar İdil-Bolqarın paytaxtı Bolqar şəhərini hədəf seçmişdilər. Bunda məqsəd Orta Asiya, Rusiya, Dəşti-Qıpçaq və Avropa ölkələri arasındakı ticari-strateji bağı qoparmaq idi.
1236-cı ilin payızında İdil-Bolqar xanlığı monqolların əlinə keçdi. Bolqar şəhəri[30 - Bolqar şəhərinin xarabalıqları indiki Rusiya ərazisində yerləşən və Tatarıstanın paytaxtı olan Kazan şəhərinin 115 km cənubunda, Volqanın sol sahilindən 7 km uzaqlıqda yerləşir. Həmin yerdə qədim Bolqarskoye, indiki Uspenskoye kəndi mövcuddur.] isə xarabazara çevrildi. İşğal edilən ərazilərin əhalisinin bir hissəsi monqol hakimiyyətini qəbul edərək indiki tatarların formalaşmasında mühüm rol oynadılar. Qalanları isə qaçıb canlarını qurtardılar. Onların çoxu rus knyazlıqlarına sığınaraq Rusiyanın mələzləşmə[31 - Mələz – müxtəlif irqdən törəmiş] (metisləşmə) prosesinə səbəb oldular.
Eyni tarixdə Məngü ilə Arıq-Boğa isə Volqanın cənubunda yerləşən türk tayfalarını məğlub etdilər. Qıpçaqlar ilə müharibədə monqollar bir o qədər də çətinlik çəkmədilər. Qıpçaqların xaqanı Baçman canını birtəhər qurtarıb Volqa çayında bir adaya qaçdı. Lakin monqollar bu çayı da rahatca keçərək həmin adanı tutdular. Məngünün əmri ilə Baçman öldürüldü. Bundan sonra qıpçaqların bir hissəsi qərbə, digərləri isə Azərbaycana, Gürcüstana, oradan da Suriya və Misirə qaçdılar. Ancaq onu da vurğulamaq lazımdır ki, qıpçaqların əsas hissəsi monqol hakimiyyətini qəbul elədilər, bununla da sonrakı dövrdə monqolların türkləşməsinə səbəb oldular. Belə ki, 1240-cı ildə Batı xan Qızıl Orda dövlətinin əsasını qoymuş, lakin həmin dövlət daha çox «Qıpçaq xanlığı» adlandırılmağa başlanmışdı.
1237-ci ilin dekabr ayında Subutayın planı üzrə hərəkət edən monqol ordusu buz bağlamış Volqa çayını keçərək rus knyazlıqlarına məxsus torpaqlara soxuldular. Həmin dövrdə rus knyazlıqları arasında ən güclüsü Suzdal ilə Kiyev hesab edilirdi. Suzdalın başında knyaz Yuri, Kiyevin başında isə knyaz Mixail dayanırdı. Monqolların planı iki knyazlıq arasında mövqe tutaraq Suzdal ilə Novqorodu, Kiyev ilə Çerniqovu bir-birindən ayırmaq idi. Bunun üçün isə slavyanlara qabaqcadan yaxşıca dərs vermək lazım idi. Odur ki ilk hədəf olaraq Ryazan knyazlığı seçildi. Monqollar bu knyazlığa təklif göndərdilər ki, onların hakimiyyətini qəbul etsin və ildə ümumi gəlirin 10 faizi həcmində vergi ödəsin. Lakin Ryazan knyazı nəinki bu təklifi qəbul etmədi, üstəlik, monqollara olduqca kobud cavab verdi. Bu isə sözün həqiqi mənasında fəlakətlə nəticələndi. Monqollar təhqiramiz davranışına görə knyazı çox ağır cəzalandırdılar. Dekabrın 21-də knyazlığın mərkəzi mühasirəyə alındı. Monqollar şəhər ətrafındakı meşələri kəsib tonlarla odun yığdılar. Sonra çinli və müsəlman mühəndislərin hazırladığı mancanaqlarla[32 - Mancanaq – qədim müharibələrdə qalaların divarlarını dağıtmaqdan ötrü daş, yanar maye ilə dolu çəllək və s. atmaq üçün işlədilən mühasirə maşını] beş gün boyunca şəhər divarlarına zərbə endirməyə başladılar. Nəhayət, mühasirənin beşinci günü şəhərə soxulmağı bacaran monqollar nəinki insanları, itlər daxil olmaqla şəhərdəki bütün canlıları qılıncdan keçirdilər. Üstəlik, canlarını qurtaranları təqib etmədilər ki, onlar şəhərdə şahid olduqları vəhşəti başqa yerlərdə danışsınlar, beləliklə, digər knyazlıqlar da baş verənlərdən məlumat tutub dərs çıxarsınlar, qorxuya düşsünlər.
Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
