Нэлчэкэ уонна Михаил Жирков ыччаттара
«Колониальная политика Московского государства в Якутии XVII в. Сборник архивных документов» (Л.,1936) кинигэ 216-с лииһигэр 1685 сыллаахха Михаил Жирков диэн хаһаах, Лүүчүн буолаһын киһитэ, Курчега Селбуков ойоҕун Нелчаканы уон сүөһүгэ атыылаһан ылбытын туһунан суруллубут. Кини 1687 сыллаахха Дьокуускайга бойобуода М.О. Кровковка суруйбут суругар өссө дьахтар сүрэхтэниэн баҕарар диэбит («И ныне та женка крестится волею»). Дьахтар эрэ да, уруулара да үҥсүө суох буоллулар диэн эбии суруйбут.
Аны туран, Р.К. Маак 1854 сыллаахха Бүлүү умнаһынан айаннаан сылдьыбытын түмүгүнэн «Вилюйский округ Якутской области» кинигэ оҥорон таһаарбыта. Ити уһулуччулаах натуралист, айанньыт биһиги нэһилиэкпит сорох сирдэринэн сылдьан ааспытын туһунан бэлиэтээһиннэриттэн биир түгэни Багдарыын Сүлбэ «Жирков аҕатын ууһун төрдө буолуо дуо?» диэн суруйуутугар таһаартарбыта («Киин куорат». 07.02.2003). Онтон быһа тутан ааҕыаҕыҥ.
«Р.К. Маак Орто Бүлүү улууһугар Түөк күөл кытыытыгар турар дьахтар араҥаһын көрбүт, чинчийбит, ойуулаабыт. Олохтоохтор, быһа холуйан, 150-ча сыллааҕыта араҥаска ууруллубут дьахтар диэбиттэр. Ол аата 1700 сыллааҕыта эргин.
Сорох дьон дьахтар аата Ураҕас диэн эбит үһү, бадаҕа, диэбиттэр («некоторые предполагалм»).
Дьахтар тоҥхойо кырдьыар диэри олорбут («до глубокой старости»), Лүүчүн ууһун (нэһилиэгин) төрдө буолбут. Сүрэхтэммэтэх уонна оҕото барыта нуучча хаһааҕыттан диэбиттэр («всех своих детей прижила с русским казаком»).
Төбөтүн уҥуоҕа, уҥуоҕа барыта туох да буолбатах. Таҥаһа баай, атын да тэрээһинэ, киэргэлэ-симэҕэ элбэх. Ханна эрэ ыраах айаҥҥа барар киһи курдук. Хас да этэрбэс, икки дэйбиир, чороон … бааллар.
Түөк – I Лүүчүн сирэ. Билигин да итинник ааттанар. Дьахтар 1700 сыл эргин өлбүт курдук. Оттон били Нелчаканы Михаил Жирков 1687 сыллаахха ылан турар. Нелчака да, Ураҕас да, арааһа, биир киһи быһыылаах дии санаатым. XIX үйэ ортотун сахалара ол 150-ча сыллааҕыта диэбиттэрин хайаан да чахчы оччо буолуо диэххэ сатаммат. Быһа барыллааһын буоллаҕа.
Михаил Жирков байбыт, кыаҕырбыт диэҕиҥ. Дьахтары силигин ситэрэн «атаарбыттара» ону бигэтик туоһулуур.
Жирков ыччаттара турбуттар, кыаҕырбыттар, бас-көс дьон буолбуттар. Ону история сурукка киирбит докумуоннара бигэргэтэллэр. Жирков (Хараҕа Суох – М.Г.) аҕатын ууһа үөскээбит.
1776 сыллаахха Бүлүү умнаһын ходуһаларын түҥэппит биэдэмэскэ Лүүчүн буолаһыгар «князцу Николаю Жиркову Жолодоеву – Тек, Тек бэрэтя, Дохсума бэрэтя» ходуһалар анаммыттар.
Түөгү билэбит. Ураҕас Түөк кытыытыгар араҥаска ууруллубутун сити көрдүбүт. Итинтэн даҕаны Түөк Жирковтар өбүгэ саҕаттан олохсуйбут сирдэрэ, биһиктэрин ыйаабыт дойдулара эбит диэн санааҕа кэлэбит.
Николай Жирков «князец» буолбут. Буолас баһылыга уонна төрүт сирин, Түөгү тутан олорор.
Жирковтар сыыйа сахатыйбыттар. Биир киһи ханна ыраатыай, симэлийэр буоллаҕа. «Николаю Жиркову Жолодоеву». Итини «Дьолуодай уола Николай Жирковка» диэн ааҕабыт.
Дьолуодай. Бу–Лүүчүннэр тарбахха баттанар, аакка-суолга киирбит улуу киһилэрэ.
В.Л. Серошевскай Саха сирин үрдүнэн биир кэмҥэ түөрт эрэ улуу ойуун олорон ааһыахтаах үһү диэн суруйбут. Онтон биирдэрэ Бүлүү улууһугар.
1724 сыл тохсунньу 21 күнүгэр ыраахтааҕы ыйааҕа тахсыбыт. Петербурга ойууннары ыытыҥ диэн. В.Л. Серошевскай сити суруйуутугар «реестр шаманов» баар. Онно Тоҕус аҕатын ууһуттан «Челодай» киирбит.
Саха сиринээҕи Норуот эмчиттэрин Ассоциациятын Президенэ В.А. Кондаков «Айыым дьонугар. Ыстатыйалар, интервьюлар, сэҥээриилэр» кинигэтигэр (Дьокуускай, 1997) ити Дьолуодай баар. Лүүчүн ойууна диэн.
В.А. Кондаков, эмиэ В.Л. Серошевскай суруйуутун курдук, Дьолуодайы Санкт-Петербурга ыытаары оҥосто сылдыбыттарын ахтыбыт (С. 88–89).
Ити 1720 сыллар бүтүүлэрэ эргин.
Туһугар эмиэ да дьикти буолла. Бу улуу ойуун уола «Николай Жирков Жолодоев» нэһилиэгэр кинээс эбит.
1938 сыллаахха фольклорист А. Саввин Бүлүү, Тоҕус нэһилиэгин 79 саастаах киһитэ У.Уо. Дьэримиэйэптэн «Дуоҕа Боотур» үһүйээни суруйбут. Онно кэпсэнэринэн, «Дьолуодай диэн ааттаах ойуун уонна маамыктаах бастакы кинээс».
Үһүйээн итинник кэпсиир. Дьолуодай – бастакы кинээс. Уола эмиэ – кинээс.
У.Уо. Дьэримиэйэп кэпсээбит үһүйээнигэр Дьолуодай түөрт уоллаах, биир кыыстаах дэнэр. «Уолаттар ааттара: Бэриттимэй, Соҕору, Угаарыскай, Аталаас. Кыыһа – Лыглыйа удаҕан. Биир көс сиргэ үс ат солбуллар дьахтара – маннык улахан, маннык этиргэн дьахтар».
1776 сыллааҕы биэрэпискэ үс уол суруллубут: «Николай Жирков Жолодоев, Атлас Жолодоев, Аиган Жолодоев».
Дьолуо+дай: -дай сыһыарыы көстө сылдьар. Кинини биһиги билэбит диэхпитин сөп. Топонимикаҕа да, антропонимикаҕа да дэлэй төрүөттээх. Анал үөрэхтээхтэр монголтан киирии дииллэр.
Дьолуо. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка икки суолталаах диэбиттэр.
Туох эмэ күүһэ-дьорҕоото, кыайыыта-соргута.
Туох да иҥнигэһэ суох килэгир, киллэм, ыраас.
Бу быһаарыы кыра итэҕэстээх. Ону Э.К. Пекарскайынан ситэртэриэҕиҥ. Тылы кини үс суолталаан быһаарбыт. Бастакыта – «счастье, удача …»
Аҕалбыт холобурдартан биирдэстэрэ: «Моймор Дьолуо – эпитет духа огня».
Тыл үөрэхтээҕэ Е.С. Сидоров дьолуону монгол төрүттээх диэбит: «Жолия – за тело свое, за самого себя». Ити тылы ханыылыы туппут. Сөп. Өссө бүрээттэр «дьол» диэн суолталаах «зол» диэн тылларын эмиэ ханыылыы тутуохха сөп дии санаатым.
Нуучча хаһааҕа Михаил Жирков этэ. Онтон тыла бэйэтэ да, сыһыарыыта да монгол төрүттээх ааттаах Дьолуодай буолла.
Аны Р.К. Маак Лүүчүн төрдө аатырбыт Ураҕаһы «покойница была обращена головой на запад» диэбит. Ити – түүрдэр үгэстэрин тутуһуу. «Тенденция ориентировать покойников на запад, лицом к восходу. Солнечная ориентировка».
Онон? Бу кыра нэһилиэк, Лүүчүн дьонун тымырдарыгар кырата үс улуу омук хаана тыгар эбит».
Дьолуодай туһунан Николай Афанасьевич Лаврентьев эһэтэ Григорий Николаевич Николаев кэпсээнин маннык өйдөөн хаалбыт: «Дьолуодай кырдьан, хараҕа суох буолан олордоҕуна, ыһыахтарга сылдьыбыт дьон киниэхэ анаан кэлэн кэпсииллэр эбит: ыһыаҕы ким, хайдах аспытын, алҕаабытын, ыһыах хайдах барбытын. Ытык кырдьаҕас ол кэпсээннэри олус болҕойон истэрэ үһү, ордук улахан ыһыахтар тустарынан». Онон Дьолуодай сүһүөҕүн үрдүгэр сылдьар кэмигэр улахан да ыһыахтарга кыттара, баҕар, аһара, алгыыра эбитэ буолуо диэн сабаҕалыахха сөп.
Биһиги дьолбутугар архыыпка Лүүчүн буолаһын 1782 сыллааҕы биэрэпиһэ (ревизская сказка) баар (НА РС(Я). Ф. 349-и, Оп. 1. Д. 6003). Биэрэпискэ бастакынан Жолодой Дакин кинээс (якутский князец) диэн суруллубут. 1767 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпискэ сааһа – 83, 1774 сыллаахха өлбүт. Оччотугар 1684 сыллаахха төрөөбүт диэн тахсан кэлэр да, 1767 сыллааҕы биэрэпис (кэнники да ыытыллыбыт биэрэпистэр) хойутаан ыытыллыбыт буолуохтаах, маны таһынан сааһы да эбии баарын учуоттаатахха, кини 1685–86 с.с. диэки төрөөбүт буолуон сөп. Үһүйээҥҥэ Дьолуодай түөрт уоллаах диэн буолар. Кырдьык, сурукка киирбит түөрт уолун ааттара манныктар: Николай Жирков-Гурьев Жолодоев (1735 с.т.), Уваровской Жолодоев (1737–1775), Аяган Жолодоев (1843 с.т.), Атлас Жолодоев (1742 с.т.). Оттон кыыһа Ульяна Жолодоева (1720 с.т.) Тааһаҕарга III Тоҕус буолаһын кинээһигэр Метектян Женоковка кэргэн тахсыбыт (НА РС(Я). Ф. 349и. Оп. 1. Д. 6003. Л. 858). Оттон Бэрэттимэй уонна Соҕуруу Николай Жирков уолаттара буолбатахтар, кини аҕатын Дьолуодайы кытта бииргэ төрөөбүттэр.
Аны Бэрэттимэй (1702–1784 сс.) диэн ким эбитий? Кини туһунан үһүйээннэргэ олоҕуран Багдарыын Сүлбэ, Иван Ноговицын суруйан тураллар («Киин куорат», 2004.30.01; «Дабаан», 2004.09.01). Ити бэлиэтээһиннэргэ Бэрэттимэй бөдөҥө-садаҥа, суоһа-суодала, бардама, дохсуна элбэхтик эридьиэстэнэр. Үһүйээҥҥэ үлүннэрии да ханна барыай? Уонна соччо чопчута суох буолар. Холобура, Бэрэттимэй Михаил Жирков сиэнэ этэ диэн сэһэргээһин олоҕо суох. Оттон кини бардама, төһө да үлүннэриилээҕин иһин, кырдьык буолуон сөп. Тыала суохха мас хамсаабат. Бэрэттимэй ыал атаах оҕото быһыылаах. Ону кини аата да Дары–Бэлэх диэнтэн тахсыбыта, фамилията Жирков буолбута көрдөрөр курдук. Кини бардама, дохсуна итинэн быһаарыллыан сөп. Баай оҕото бардам, тойон оҕото дохсун буоллаҕа. Бэрэттимэй тыл быһыытынан төрдүн Багдарыын Сүлбэ «Киин куорат» хаһыакка (30.01.04) маннык быһааран турар: «Бу эбэҥки төрүттээх тыл быһыылаах диэн санааҕа кэллим. Эбэҥкилэргэ бэр диэн тыл баар. Суолтата – ох саа, айа. Бэрилту – сэбилэн («быть вооруженным»).
Бэрилту. Бу манна – «л», саха тылыгар киирэригэр «т» буолуон сөп.
–май – монгол төрүттээх сыһыарыы. Баай төрүөхтээх. Холобурдар: Адымай, Баккыамай, Дарамай, Кэлиэмэй, Лоһомой…
Онон? Бэрэттимэй диэн саалаах-сэптээх, суос-суодал, кырыктаах киһи диэн буолуон сөп курдук.
Бүлүү ытык кырдьаҕаһа Уоһук Мальцев «Бэрэттимэй Боотур биир аата Баача» диэбитэ сурукка киирбитэ баар.
Баача диэн тылы тылдьыттарга икки суолталаан быһаарбыттар:
түүлээх эбэтэр баата истээх сэлиэччик;
убай (старший брат, дядя). Нууччалыы батя.
Бэрэттимэйи тыл иккис суолтатынан Баача диэн ааттаабыт буолуохтарын сөп курдук. Кини нуучча төрүттээх уонна, үһүйээн кэпсииринэн, оҕолортон улаханнара.
Оттон Бэрэттимэй диэн кинини кэлин, быһыытыттан-майгытыттан көрөн, ааттаабыттара буолуо диэххэ сөп».
Саҥа көрдөөһүннэр түмүктэринэн Бэрэттимэй сурукка киирбит аата көһүннэ. Кинини биэрэпискэ Дары Дакин диэн киллэрбиттэр. Итинтэн сиэттэрэн манныгы бэлиэтиир оруннаах: бастакынан, кини – Дьолуодай быраата, 1702 сыллаахха төрөөбүт, биллэринэн, М. Жирков оҕолоруттан сүрэхтэммит кини эрэ. Степан Жирков диэн аатынан. С.М. Жирков 1788 сыллаахха кулун тутар 27 күнүгэр өлбүт (НА РС(Я). Ф. 70. Оп. 13. Д. 1. Л. 255 об.). Иккиһинэн, бэйэтэ, үһүйээн кэпсииринэн, II Лүүчүн нэһилиэгин Өкүчү диэн ааттаах күөлүн үрдүгэр олохсуйбут, оҕолорун оттуур ходуһалара, 1776 сыллааҕы биэдэмэскэ суруллубутунан, эмиэ ити нэһилиэккэ бааллар. Үсүһүнэн, Дары Дакин төрүччүтүн оҥорбуппутугар Бэрэттимэй аҕатын ууһун бас-көс дьонунан Павловтар буолан таҕыстылар. Биһиги оҥорбут төрүччүбүтүгэр Бэрэттимэй биэс сиэнэ – Байбаллар. Павловтар итинник төрүттэннэхтэрэ. Бу аймах Петровтар, сорохторо Степановтар, Михайловтар буолбуттар. Төрдүһүнэн, Бэрэттимэй Дардаҕар улахан кыыһын уолун курдук үһүйээннэргэ кэпсэнэр да, бу сыыһа быһыылаах. Оччотугар кини XVII үйэ ортотун диэки төрөөбүт буолуохтаах этэ. Ол табыллыбатын иккис аата Баача диэнэ, нуучча төрүттээҕэ туоһулуур диэххэ сөп. Арай кини уола Арханты Дардаҕар сиэнэ Молуоһунньук кыыһын Асыммыты кэргэн ылбытын булкуйуохтарын сөп. Бэрэттимэй төрөл, улахан киһи эбитэ үһү. Биир эрэ, Бадьайа диэн ааттаах ат кинини уйара үһү. Балтын тоҕус кулун өрөҕөтө сыалдьыйалаах Тумалыкаан Удаҕаны улахана бэрдиттэн дьулайан, ким да кэргэн кэпсэппэтэҕэ үһү. 1782 сыллааҕы биэрэпискэ кини биэс уоллаах: Маргай Дарин (1730 с.т.) – чаччыына, Арханты Дарин (1735 с.т.), Ленкой Дарин (1742 с.т.), Тарлыков Дарин (1744 с.т.), Килекар Дарин (1754 с.т.) уонна үс кыыстаах: Хотун (1727 с.т.), Чогоен (1737 с.т.), Бычылы (1754 с.т.). Онон мөккүөрү күөдьүтүөх туох да суохха дылы.
Үһүйээннэр кэпсииллэринэн, Соҕуруу-Клевинскэй Дакин Нэлчэкэ уонна Михаил Жирков бу түөрт уолаттарыттан кыралара. Итини 1782 сыллааҕы биэрэпис уот харахха ыйан биэрэр. Соҕуруу (Соллохоон) сырыы-айан бөҕөҕө сылдьыбыт, кэлбит-барбыт киһи үһү. Кини ханна сылдьарын, эргинэрин дуу, бултуурун дуу ким да билбэт эбит. Иван Софронович Иванов кэпсииринэн, «уһуу түһэн баран кэлиэм» диэтэҕинэ – үс сыл, «тардыылыктаах буоллахпына» диэтэҕинэ – икки сыл, «соторулуур инибин» диэтэҕинэ – биир сыл буолан баран кэлэрэ үһү. Онон кэргэнэ дьиэтин-уотун, сүөһүтүн-аһын бэйэтэ көрөн-истэн, дьаһанан олорбут. Оннук сылдьан Соҕуруу эдэр сааһыгар суорума суолламмыт. Дорофей Харлампьевич Яковлев аҕатыттан истибитин маннык диэн сэһэргиир: «Соҕуруу өлбүтүгэр чугас аймаҕа Долгуйбат улаханнык аһыйан-курутуйан туран эппитэ үһү: «Миигин харайыа дии санаабытым, эн эрдэ өлөн хаалан миэхэ харайтардыҥ», – диэн». Соҕуруу эрдэ өлбүтүн туһунан үһүйээн докумуонунан эмиэ бигэргэтиллэр. Ол курдук, Соҕуруу эдэрчи сааһыгар өлөн, 1767 сыллааҕы биэрэпискэ киирбэтэх. Ол оннугар маннык сурук баар: «Умершего до бывшей еще 767-го года ревизии Клевинскова Дакина жена ево Мысыгай Мохсоина взята за калым подгородного улусу Кангалаской волости с наслегу князца Софрона Сыранова от родника ево Мохсои Масарина дочь». Кэргэнэ Мысыгай 84 саастааҕар 1786 сыллаахха өлбүт. Биэрэпистэргэ киирбитинэн, Клевинскэй биэс уоллаах: Макы (1728 с.т.), Байдукан-Матвей Пономарев (1729 с.т.), Сабырыкы (1734 с.т.), Богдокуй (1750 с.т.), Ботрек (1753 с.т.) уонна үс кыыстаах: Хотун (1721 с.т.), Хотуку (1727 с.т.), Мончолук (1756 с.т.). 1776 сыллааҕы ходуһаны түҥэппит биэрэпискэ Клевинскэй улахан уолун Макы оттуур ходуһата «Чоллохон 4, Лампаик 3. Итого 7 стогов» (Г.П. Башарин, Якутский архив. 1960, вып. 2. С.160). Чоллохон – Соллохоон Алааһа бу Лүүчүн сирин соҕуруу баһа. Былыргылар олорор сирдэрин, өтөхтөрүн туох эрэ бэлиэ ааттарынан ааттыыр үгэстээхтэрэ. Онон буолуо, бу күөл Клевинскэй Дакин сахалыы аатынан Соллохоон Алааһа диэн ааттаммыт үһү диэн кэпсиир Лүүчүнтэн төрүттээх Мукучу нэһилиэгин кырдьаҕас олохтооҕо Иван Софронович Иванов. Билигин Соллохоон диэн аата умнуллан, (былыргылар харыстаан ытыктыыр сирдэрин хаһан да толору ааттаабаттар үһү) Алаас дэнэр. Лампаайык уонна Алаас икки ардыгар сытар улахан өтөх Клевинскэйдэр өбүгэ саҕаттан уутуйан олохсуйбут сирдэрэ. Соҕуруу оҕонньор оҕолоро, сыдьааннара нэһилиэк бас-көс дьоно буолбуттарын архыып докумуоннара туоһулууллар, кэрэһилииллэр. Чаччыыналарынан Макы Клевинскэй, Омук Макин, кинээстэринэн Омук Макин уола Николай Алексан- дров (үс болдьоххо), Фома Николаев, Спиридон Слепцов, маны таһынан Николай Александров Орто Бүлүү улууһугар кыра кулубанан үлэлээбиттэрэ.
Нелчака Михаил Жирковтан элбэх оҕолоох. Биэрэпискэ Седет Дакин (1724 с.т.) киирэ сылдьар. Биир уолун аата Уваровской (Угаарыскай – диэн быһыылаах). Кини уолаттара Умака (1746 с.т.), Байтар (1764 с.т.) Кокоевтар. Оттон 1795 сыллааҕы биэрэпискэ (Ф. 349и. Оп. 1. Д. 6004. Л. 794, 800) Байтар Кокоевы Байтар Уваровской диэн суруйбуттар. Кини 1794 сыллаахха, Николай Жирков өлбүтүн кэннэ, кинээстээбит диэн чиҥэтэн биэрбиттэр. Бука, Жирковтарга чугас хаан-уруу аймах буолан, кинээс дуоһунаһыгар тигистэҕэ.
