«Барыта фронт туһугар», «Кыайыы туһугар» диэн ыҥырыылар холкуостаахтарга үлэҕэ кытаанах ирдэбили, бэрээдэги олохтоотулар. Государство түһэрэр былааннарын толорорго, өссө төһө кыалларынан аһара толоро сатыахха диэн лозунунан салайтаран үлэ-хамнас тэриллэр. Сотору-сотору оройуон кииниттэн эппиэттээх үлэһиттэр тахсаннар ити туһунан элбэҕи кэпсииллэр, ирдииллэр.
Холкуос сүөһүтүн энчирэппэккэ сыл таһаарарга сорук турбута. Оттон от үүммэтэ эрдэттэн биллэрэ. Ол иһин арыый кыанар соҕус биэс-алта киһини холкуос бэрэссэдээтэлэ Баһылай Кынаачайап дэриэбинэттэн алта-сэттэ көстөөх от үрэххэ таһааран от ыйыттан күһүн хойукка диэри оттоппута. Уулаах, инчэҕэй, дулҕа да сирдэри илии хотуурунан мөлтөх астаах, таҥастаах-саптаах дьон син балачча охсо сатаабыттара. Урукку өттүгэр манна ким да кыстаабатах буолан, аны кыстыырга, сүөһүнү туруорарга балаҕан, хотон тутуллара наада этэ. Ону даҕаны оттоон бүтэн баран, күһүн дэриэбинэҕэ киирэллэригэр бэлэмнээбиттэрэ. Маныаха Баһылай бэйэтэ элбэхтик кэлбитэ-барбыта, дьаһайсыбыта. Күһүн хаар түһүөн эрэ иннинэ үрэххэ кыстыы эр дьонноох икки ыал сүөһүлэрин үүрэн, тэлиэгэлэргэ малларын-салларын сыыһын тиэйэн барбыттара. 80-ча субан сүөһүнү үүрэн айаннаабыттара. Бу үрэх баһыгар хайа кыра оҕолордоох ыал барабын диэй? Ол эрээри бу кыһалҕалаах кэмҥэ, биригэдьиир Дьарааһын уонна бэрэссэдээтэл бараҕыт диэн эппиттэрин кэннэ, ким утарса туруоҕай?!
Дьэбдьиэйи, эдэр, кыайыгас үлэһит дьахтары, итиннэ, баҕар, ыытыахтарын сөп эбитэ буолуо да, аҥаардас диэн тохтоотохторо. Оттон хайаан да бардаххына табыллар диэбиттэрэ буоллар, бука, оҕолорун илдьэ барыа эбитэ дуу? Хата, инньэ диэбэтилэр. Аанчыгын оскуолаҕа интернакка ыллылар, төрдүс кылааска үөрэнэр. Сылаас кэмҥэ өрөбүлүгэр биир хонон барааччы, үксүгэр кэлбэт. Интернат оҕолоро, таҥастара-саптара мөлтөхтөрүн, чараастарын иһин, кыһыҥҥы тымныы ыйдарга дьиэлэригэр кэлэллэрэ да саарбах. Икки кыра уолунуун суулаһан олороллор. Үлэтигэр барарыгар дьиэҕэ хааллартаан, ааны баттатан барар. Кыһыҥҥы кылгас күҥҥэ хотонтон орпот. Күнүс бэрт тиэтэлинэн кэлэн оҕолорун аһата охсор. Күн аайы итинник, өрөбүлэ суох үлэ. Дьиэҕэр кэлэн олоро, сынньана түһэриҥ кэлиэ дуо? Сүүрбэччэ ынаҕы ыаһын, саахтарын ыраастаан таһааран балбаахтааһын, кыбыыттан от киллэрэн аһатыы, уулатыы, аны торбосторго хас биирдиилэригэр ойбонтон биэдэрэнэн уу баһан таһаарыы элбэх бириэмэни, сыраны-сылбаны ылар эбээт. Аны ферма сэбиэдиссэйэ, биригэдьиир эн үлэҕин көрө-истэ сылдьаллара, кинилэр харахтарын далыгар баарыҥ илиигин-атаххын баайар.
Биир кыһыҥҥы киэһэ Дьэбдьиэй дьүөгэтиниин Сөдүөрэлиин тымтык уотунан бэйэ-бэйэлэригэр сырдатыһан, тиһэх ынахтарын ыан бүтэрэн, илиилэригэр үүттээх биэдэрэлэрин тутан, хотон боруогун атыллаан тахсан иһэн, Дьэбдьиэй туохтан эрэ халтарыйан тобуктуу түһүүтүгэр уҥа илиитигэр баар биэдэрэлээх үүтүн тоҕо түһэн кэбистэ. Соһуйан да, куттанан да өмүрэ түһээт, биэдэрэтин көннөрү тарпыта, төһө ордоохтуой, түгэҕэр эрэ баар тыаһа чалымнаан иһилиннэ.
– Тыый, үүппүн тохтум дии! – Дьэбдьиэй ыксаабыт куолаһынан саҥа аллайда.
– Төһө тоҕунна? Түгэҕэр эрэ хаалла дуо? – кэнниттэн иһэн дьүөгэтэ Сөдүөрэ ыйытар.
– Туох да орпото… Этэрбэһим инчэҕэйгэ тоҥон хаалан, муус буолла, халтархайа да бэрт эбит, – ытамньыйбыт куолаһа иһиттэн нэһиилэ таҕыста.
– Чэ, бээ, олус уолуйума, хайыахпытый, буолбут буолбутун кэннэ, соруйан тохпукка дылы, алҕас халтарыйдаҕыҥ дии. Ыксаама…
– Наһаа куттанабын ээ. Бу үлүгэрдээх ас суоҕар биэдэрэнэн үүтү соруйан тохпут диэн сууттуохтара дии, бэйэҥ билэҕин, оннооҕор буолуох туох буруйа суох дьон сууттанан хаайыыга бараллара дии. Үүт тутааччы, ферма сэбиэдиссэйэ Марыына кэтэһэн олордохторо. Хайыахпытый оттон, кырдьыкпынан этэн, көрдөһөн көрүөм буоллаҕа… Хайыыллар… – Дьэбдьиэй ытыырын быыһыгар куттанан сап-салыбырас буолан хаалла.
– Дьэбдьиэй, ыксаама, доҕоор… Мин ити тохтубут биэдэрэҕэр үүттэрбиттэн көҕүрэтэн кутуталыым, эн биир биэдэрэҕиттэн эмиэ көҕүрэт. Биэдэрэлэрбит быһаҕас соҕус буоллуннар. Бу киэһэ, кырдьык, хойутаатыбыт дии. Сүөһүлэрбит киэһэ туохтан эрэ үргэннэр, аанньа иэппэтилэр, мөхсөллөр диэххэ, сөп дуо?
Кураанах биэдэрэлэригэр атын биэдэрэлэриттэн эбэн биэрдилэр. Биэдэрэлэрин хаарынан ыраастаан, сиргэ тохтубут үүтү эмиэ хаарынан тарыйан кэбистилэр.
– Чэ, уонна куттаммыккын, ыксаабыккын биллэримэ, – диэн Сөдүөрэтэ уоскута сатаата.
Үүт туттарар дьиэҕэ киирбиттэригэр, кырдьык даҕаны, кинилэри эрэ кэтэһэн олороллор эбит, ыһыырынньык уота бүтэрэ чугаһаата диэн ыксыыллар.
– Хайа, бу үүккүт тоҕо аҕыйаҕай?! – диэн сэбиэдиссэй Марыына өрө халахайдана түстэ, ыанньыксыттарын сирэйдэрин-харахтарын көрүтэлээтэ. – Инники күннээҕилэртэн иккиэҥҥитигэр улахан түһүү таҔыста.
Түргэн тыллаах Сөдүөрэ:
– Бүгүн сарсыарда сүөһүлэрбитигэр киллэрбит оппут барыта кэриэтэ эрбэһин, сэтиэнэх от. Сирэллэр, сиэбэттэр, аны туран туохтан эрэ сиргэммиттэр дуу, куттаммыттар дуу, сүгүн-саҕын иэппэтилэр, тэбиэлэнэн таҕыстылар. Ол да иһин хойутаатыбыт, – диэн кырдьык-хордьук кэпсээтэ.
Сэбиэдиссэй тугу да саҥарбата, үстүү-түөртүү киилэ итэҕэс үүт бүгүҥҥү субуоккаҕа суруллан хаалла.
Дьэбдьиэй арыый да «һуу» гына түстэ да, санаата түһэн хаалла. Хата, улахан айдаан тахсыаҕын, бу Сөдүөрэ абыраабытыгар, тыл-өс буолан сэбиэдиссэйи итэҕэтэ сатаабытыгар иһигэр махтана санаата. Ити ээ, дьэ… Аны итинник тахсыбатар…
Киэһэ дьиэтигэр уку-сакы туттан, санааҕа ылларан кэллэ. Оҕолоро барахсаттар ийэлэрэ кэлбитигэр үөрэн чаҕаара түстүлэр. Дьиэ балачча сөрүүкээбит. Оҕолор ийэлэрин кэтэһэн хараҥаҕа ороҥҥо нэк суорҕаны саба тардынан сыппыттар. Дьэбдьиэй ыһыырынньыгын уматан дьиэ иһэ сырдыы түстэ, таһырдьаттан тоҥ хардаҔастары көтөҕөн киллэрэн оһоҕун оттон барда.
***
Бытарытан түһэн, тымныы бэргээн, сэтэрээн иһэр курдук. Онно эбии ас-таҥас суоҕа, кырыымчыга, куруук аччык аҥаардаах сылдьыы дьону-сэргэни олус амньыратар. Нэһилиэккэ хаста да төхтүрүйэн дьон эдэрдэрэ, чулуулара, үлэни кыайар-хотор өттө сэриигэ ыҥырыллан бардылар. Өссө да ыҥырыахтара турдаҔа, бука…
Холкуос үлэтигэр-хамнаһыгар кыайыгас-хотугас үлэһит илии тиийбэтэ хайыы-үйэ биллэр буолан барда. Өссө сайын от үлэтин саҕана дьон суоҕа улаханнык охсубута.
Хаар олох чараас. Күн аайы түһэр тыал-куус сорох үрдүк сирдэр хаардарын саралыы үрэн кэбистэ. Кырдьаҕас оҕонньоттор «үйэбитигэр маннык хаара суох тымныы кыһыны билбэтэхпит, сир хайыта баран тоҥуох курдук үлүгэрэ кэллэ» диэн дьиксинэн кэпсэтэллэр. Өссө иэдээнэ, маннык күнү-дьылы мэҥэстэ ас-үөл суоҕа дьону аччыктатан, хоргутан эрэрэ баар ээ. Хайаабыт да иһин, ыарахан кыстыгы туоруур улуу мөккүөр дьон олоҕор турда. Бурдук сир-сир аайы араастаан үүннэ. Ол да буоллар, кураанах аҥаардаах бурдук соломотун быһарга үлэһит илии тиийбэккэ, оҕо-дьахтар, кырдьаҕас үлэлээбитэ. Бу үлэни үлэлэтэргэ, хонтуруоллуурга оройуон кииниттэн Бөтүрүөп диэн боломуочунай кэлэн, биир туораах бурдук энчирээбэтин туһугар бааһынаҕа сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри кэтэһэн-манаһан олороро. Биир туораах бурдук сиргэ тохтон түспэтин, биир ытыс бурдук сиэпкэ, мөһөөччүккэ киирбэтин кыраҔатык кэтиирэ. Өскөтүн оннук түбэлтэ боломуочунай хараҕар түбэстэҕинэ, дьиэҕэ таарыйбакка да түрмэ диэки утаарыллалларын билэр буолан, дьон олус куттаналлар. Төһө да бурдук, килиэп өлөртөн быыһыыр ас буолалларын биллэллэр, аччыктаабыт көнө курдук. Бааһынаҕа бурдугу түүтэхтэринэн баайтаран барытын холкуос маҥхааһайын таһыгар тастаран, онно бурдугу ыраастатан, суот-учуот кинигэтигэр бэлиэтээн баран, маҥхааһайга уктаран, хататан иһэллэрэ. Ол курдук, уонча хонугунан бурдук хомуурун бүтэттэрэн, боломуочунай оройуоҥҥа барар сарсыардатыгар холкуос хонтуоратыгар кэпсэтии буолла.
– Хомуур үлэтэ бүттэ. Үлэ кэмигэр үлэҕэ тахсыбат буолуу, бурдугу тоҕуу, кистээһин курдук улахан кэһиилэр тахсыбатылар. Ол эрээри киэһэ, түүн кистээн бааһынаттан тохтубут бурдугу хомуйуу, ону кутуйах хасааһын булбукка сигэнии эҥин суох буолуохтаах. Ыскылаакка бурдук итиэ суохтаах, наада тирээтэҕинэ бу аакка суруллубут сыыппара көрдөрөрүнэн ирдиэхпит, – диэн боломуочунай Бөтүрүөп, сөпкө быһаардым буолбат дуо диэбиттии, бэрэссэдээтэл, маҥхааһай сэбиэдиссэйин диэки кытаанахтык көрүтэлээн кэбистэ.
Балачча ким да саҥарбата. Мохуорка табаҕын хаһыат кумааҕытыгар суон соҔустук эрийэн уматтынан, хаста да дириҥник эҕирийэн оборон баран холкуос бэрэссэдээтэлэ Баһылай Кынаачайап олохтоох соҕустук эттэ:
– Анньыыһын Баһылайабыс, бу холкуоһум дьонун олохторугар-дьаһахтарыгар, кинилэр этэҥҥэ, тыыннаах буолалларыгар мин быһаччы сибээстээх, эппиэттээх киһи буолабын. Мин дьоммор өйөбүлүм, дьаһалтам олус наада, ону эн өйдүүгүн. Кураан кэлэн, от-бурдук үүммэтэ. Ол содулугар олох туруга мөлтөөн, дьон аччыктааһына тахсыан сөп. Дьону-сэргэни аччыктааһынтан быыһыахха наада. Туох-ханнык дьаһалы ылыахха сөбүй?
– Фронт туһугар, кыайыы туһугар бары күүспүтүн түмэн үлэлиэхтээхпит, былаас эккэ, бурдукка, онтон да атын соруктарга былааннарын, байыаннай нолуоктары, заемнары хомуйууну күүскэ уонна булгуччу толоруохтаахпыт, ыытыахтаахпыт, ол мүччүрүйбэт иэспит буолар.
– Ити эттэххэ дөбөҥ. Үлэтигэр нэһиилэ иэҕэҥнии сылдьар киһи төһөнү кыайыай? Ыал ото суох, чааһынай сүөһүлэрин сарбыйан туттаралларын былаас бобор. Сүөһү көнньүнэн өллөҕүнэ, ыксаатахха олору туттары көҥүллүүр хайдах буолуой?
– Хайдах диэн этэҕин?! Былаас чааһынай сүөһүнү туттууну уонна көнньүнэн, ыран-дьүдьэйэн өлбүтү сиэһини бобор ыйааҕы ылбыта, билэр буолуохтааххын. Оннук сүөһүлэри сиэн дьон сүһүрүөхтэрин уонна дьону сутуйуохтарын сөп диэн, былаас дьон олоҕун араҥаччылыыр эбээт. Ону өйдүөххэ наада.
– Ок-сиэ… Син биир от суох буолан, сыл тахсыбат сүөһүгүн көрөн олорон, хоргуйан өлөр үлүгэрэ буолсу буолбат дуо?!
– Хайыаххыный, сокуон оннук. Баһылаай, эн биири кытаанахтык өйдүөхтээххин, улахан өлүүлээх-сүтүүлээх сэрии бара турар, онно биһиги, бу тыыл дьоно, аһынан-үөлүнэн хааччыйыах тустаахпыт. Онон оннук-маннык быстах санааҕа кииримэ, сыыһа-халты туттуоҥ, билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолуоҥ, бэйэҥ төбөҕүнэн эппиэттиириҥ кэлиэ. Оннук! Бу кэпсэтиибит бэйэбит икки ардыбытыгар хааллын, кэпсэппэтэхпит курдук буоллун!
Баһылай Кынаачайап боломуочунайга бэйэтин санаатын быһа бааччы эппэтэр даҕаны, таайтара соҕус чугаһатан кэпсэтэн боломуочунай санаатын биллэ. Ханан даҕаны дьиэк биэрбэттик эттэ, үөһэттэн итинник ыйыылаах-кэрдиилээх сырыттаҕа. Дьэ буолар да эбит!
***
Баһылай Кынаачайап улахан санааҕа-онооҕо баттата сылдьар. Ыарахан кыстык саҕаланна. Дьон аччыктааһына хайдах да тахсыах курдук буолла. Биир киһи баһыгар ыйга билиҥҥитэ үстүү, оҕоҕо балтараалыы киилэ туораах бурдук бэриллэрэ төһө бэйэлээх эбиискэ буолуой? Харыстаан-харыстаан тарда сатаан, уу судураай хааһы оҥостон сиэбитэ буолаллар. Ол быстан хаалан эрэй. Арыый эрдэ дьаһаммыттар күһүн үөрэ отун, кииһилэни хомуйан, ону хатаран хааһыга кутан эбиискэ курдук гыналлар. Ол да ыал аайы баар буолбатах ээ.
Холкуос хонтуоратыгар ырбыт-дьүдьэйбит, тайахха тэптэрэн, өйөнөн кэлбит киһи күн аайы баар буолар. «Кыратык бурдукта, аста, хайдах да сүөһү этэ, иһэ-үөһэ буоллун, бэрис, күн-ый буол», – диэн көрдөһөллөр-ааттаһаллар. Көрүөххэ-истиэххэ олус ыарахан! Биир дойдулаахтарыҥ, бэркэ билэр, соторутааҥҥа диэри үлэни-хамнаһы өрө туппут дьонуҥ бу айылаах ытыстарын тоһуйан, эн сирэйгин-хараххын кэтэһэ тураллара ыарахан, олус ыарахан буолбаат!
Күһүн хаар түһэн, бастакы тоҥоруу саҕана государствоҕа былааны толорууга диэн сүөһү өлөрүүтэ буолбута. Дэриэбинэ анныгар чугас турар маҥхааһай киэҥ олбуорун иһигэр буойуна тэриллибитэ. Холкуос үлэни кыайар өттө, кырдьаҕастар, оҕо-дьахтар бары үлэлээбиттэрэ. Оройуон кииниттэн сүөһү өлөрүүтүн тэрийсэ, хонтуруоллуу диэн биир сааһыра барбыт тойон киһи уонна кинини кытта эмиэ биир милииссийэ үлэһитэ кэлбиттэр этэ. Сүөһүнү өлөрөр туһунан сурах дэриэбинэ иһин тилийэ көппүтэ. Оо, онно этэ дии, аччыктаабыт, нэһиилэ уйуттан хаамар дьон үгүстэрэ туох эмэ биирдэ айахха угар ас биэрээйэллэр диэн эрэл соҕус санаалаах мустубуттара. Арыый аҕай сэниэлээх өттүлэрэ күнү быһа кэриэтэ сыддьыбыттара. Араастаан ааттаһан элэ-была тыллары этэн, сордонон да көрөөхтөөбүттэрэ. Ол туһаны аҕалбатаҕа. Оройуонтан сылдьар тойон: «Манна эһиги чугаһыы да сатаамаҥ бу барыта фронт туһугар, Кыайыы туһугар барар ас. Сокуон оннук, эрдэ сылла бары тарҕаһыҥ!» – диэн хаһыытаан ыгыстара. Дьон эрэйдээх туохха да тиксиэ суохтарын билбиттэрэ. Абаларыгар, кыһыыларыгар хаарга тохтубут хаан бөлөҕүн, киһи сиэбэт ол-бу куһаҔан этин хомуйсубуттара.
Нэһилиэк биир кырдьаҕаһа, 80 сааһыгар чугаһаабыт Балбаара эмээхсин барахсан дьоҥҥо өйөтөн-убатан киирээхтээбит этэ. Бука, кырдьаҕас киһиэхэ тугу эмэ дук гынаайаллар диэн кэлээхтээтэҕэ. Холкуос бастакы тэриллиитигэр оҕонньорунуун, оҕолорунуун сүөһүлэринэн кыттыһан бастакынан киирбит ыаллартан биирдэстэрэ, дьону холкуоска киирэргэ көҕүлээбит уонна атаҕар турарыгар күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит, сыраларын биэрбит дьон этилэрэ. Эмээхсин төһө да бүдүгүрэ кырыйдар, өйө-мэйиитэ, санаата хоп курдук этэ. Тойотторго тиийэн: «Оҕолоруом, кырдьаҕас киһиэхэ күн-ый буолуҥ, хоргуйан өлөрбүт кэллэ, сиэннэрим аччыктаан сэниэлэрэ суох буолан сытаахтыыллар, абырааҥ, кыратык эмэтик эттэ бэрсиҥ, аһыныҥ», – диэн кырдьаҕас киһи сиэринэн көрдөспүтэ-ааттаспыта. Үлэлии сылдьар дьон аһыммыттара буолуо да, тойоттор көрө турдахтарына тугу гыныахтара баарай?! Эмээхсини кытыы диэки таһааран кэбиспиттэрэ. Абаккатыгар тугу эрэ саҥараахтаабыта да, иһиллибэтэҕэ. Арай өлбөөдүйэ бүрүллэн эрэр мөлтөөбүт хараҕар аба-сата, кэлэйии кыымнара көстөн ааспыттара. Баһылай Кынаачайап итини барытын санаан көрдөҕүнэ олус хараастар. Бу биир дойдулаахтара өлөр-быстар ыарахан кэмнэригэр салайааччы киһи быһыытынан дьэ тугу көмөлөһөн, өйүүр кыахтааҕый? Ол күн сүөһүлэрин этин грамыгар тиийэ чуолкайдык ыйаан, биэдэмэскэ киллэрэн, эти ыскылаакка уурдаран, хататан-сургуустатан баран, оройуон дьоно былааннарын толорон барбыттара. Арай буойуна тэлгэһэтин үрдүнэн хааҥҥа ымсыырбыт хара суордар халаатыы көппүттэрэ.
***
Табалаах урукку дьылларга элбэх балыктаах күөллэрдээҕинэн биллэрэ. Дьон-сэргэ туулаан, илимнээн, муҥхалаан айахтарыгар сиэн абыраналлара. Ол эрээри үлэттэн-хамнастан ордон балыктыыр киһи суоҕун кэриэтэ этэ. Арай сайын, күһүн күргүөмүнэн муҥхалаан сииллэрэ. Кырдьаҕас оҕонньоттор туулаан сайыны быһа дьоннорун, ыалларын аһаталлара. Ол бэйэтэ бу кураан кэлэн, кыра балыктаах күөллэр кууран-хатан, уолан, хара буорунан көрдүлэр, дэлби хайыта бардылар, киһи эрэ хараастар, сонньуйар көстүүлэннилэр. Оттон дэриэбинэ анныгар баар Табалаах күөл, дириҥэ, улахана бэрт буолан, балачча тулуспахтаһан турар, ол эрээри киэҥ киэлитэ киһи хараҕар биллэрдик аччаабыта көстөр. Балыга бөдөҥүнэн, эмиһинэн, сырдык ыраас көрүҥүнэн биллэрэ. Олохтоохтор ытыктаан «аһатар ампаарбыт – эбэбит» диэн ааттыыллар. Балыга эрэ буолуо дуо, элбэх оту биэрэрэ, куһа-хааһа…
Баһылай Кынаачайап дьонун-сэргэтин аһатар баҔаттан биир күн холкуос бырабылыанньатын дьиэтигэр бырабылыанньа чилиэннэрин уонна кырдьаҕас оҕонньоттору ыҥыртаан эбэҕэ биир күн муҥхалыыр туһунан этии киллэрдэ. Ыҥырыллыбыттар итини улаханнык сэҥээрдилэр, табылыннаҕына балык сиэхпит диэн бөҕөх санааларын эттилэр. Дэриэбинэҕэ үс улахан муҥха баарын күн бүгүҥҥүттэн абырахтаан, оҥорон, бэлэм гынарга диэн быһаардылар. Ити үчүгэй сурах ас бэйэтэ кэлэрин тэҥэ иһилиннэ. Дьон санаата көтөҔүлүннэ, муҥха хаһан буоларын кэтэһии буолла.
Дьэбдьиэйдээх ити сураҕы эмиэ үөрүүнэн иһиттилэр. Оҕолор ону истэн, муҥхаҕа киирсиэх буоллулар. Кинилэргэ эмиэ өлүү балык тиксиэ дии. Үлэлээбэт, кыаммат дьон аччыктыыллара элбээн иһэр курдук. Ыал ыалынан аччыктаан, турар кыахтара суох буолан сытынан кэбиспит түгэннэрэ баар буоллулар. Ол эрээри, билиҥҥитэ хоргуйан өлбүт суох. Муҥхаҕа балык кэллэр, онуоха-маныаха диэри өрүһүнүү буолуо эбит.
Дьэбдьиэйдээх аҕаларыттан бастакы суруктан ураты кэлэ илик. Хайдах ханна сылдьар, туох буолла диэн санаа олох арахпат. Аҕалара барбыт ыалларга сурук эмиэ аанньа кэлбэт, биир эмэ сурук кэллэҕинэ дэриэбинэҕэ тута иһиллэр, кэпсээҥҥэ сылдьар.
Холкуос үүтү астыыр сириттэн кыра оҕолоох ыалларга киилэ аҥаардыыта, сороҕор киилэлии үүт күүгэнэ диэни сөп буола-буола биэрэн абырыыллар. Дьэбдьиэй онтон оҕолоругар ылан иһэрдэр, ас аата ас, истэрин көппөтүнэллэр.
Дьэбдьиэй күһүн хомуйбут бэс субатын үөрэлээн сиэн көрдө, туох үчүгэйэ кэлиэй да, аччыктаабыт киһи сиэн сөп курдук эбит дии санаата. Аны биир кыһалҕа ыган кэлэн иһэр, ол оттор мас бүтэрэ чугаһаата. Онто да суох маһын харыстыы сатыыр. Аҕалара бэлэмнээбитэ бүтэн эрэр. Дьиэлэрэ өрүү сөп-сөрүүн, истээх таҥастарын кэтэ сылдьаллар. Дьэбдьиэй сарсыарда халлаан сулустара сүтэ иликтэриттэн киэһэ хараҥа буолан сулустар тахсыахтарыгар диэри үлэтигэр сылдьар, дьиэҕэ оҕолорум тоҥуохтара, тымныйан ыалдьыахтара диэн куттанар. Салайааччыларыгар этэн көрбүтүн, көмөлөһөр кыахтара суоҕун, атын мастаах ыалга дьукаахтаһарыҥ буоллар диэн этэллэр. Оннук эрэ буолсу быһыылаах. Маһа төһө тиийэринэн олорон көрүө буолуо. Онтон…
Бүгүн эбэҕэ муҥха буолар. Дьыбардаах, ыраас халлаан. Күн үөһэ ойдо. Ыаллар дьиэлэрин оһохторуттан халлааҥҥа харбаһар унаар буруолара, дьон кэпсэтэр саҥата, сыарҕалар хаарга сыыйыллаллара, онон-манан ыттар үрэн маргыйаллара дэриэбинэҕэ олох күөстүү оргуйа турарын санатара киһи санаатын өрө көтөҔөр. Дьэбдьиэй үлэтин бүтэрэн киирэригэр уолаттара, хайыы-үйэ туран, ийэлэрин кэтэһэ сылдьаллар эбит. «Көр эрэ, эр дьон дуома буоланнар, булка сүрэхтэрэ тэбэн эрдэлээбиттэрин, хойут ыал буолан, кэргэттэрин, оҕолорун иитэр-аһатар аҕа, бас-көс дьон буолуохтара» дии санаан оҕолорун төбөлөрүттэн сыллаталаан ылла.
Сарсыарда эрдэттэн ким сатыы, ким сыарҕа аттаах эбэлэригэр киирдилэр. Атаҕар уйуттар кыахтаах барыта тиийдэ. Дьон санаата көтөҕүллүбүтэ сүрдээх. Кырдьаҕас оҕонньор-эмээхсин өттүлэрэ: «Оо, эбэбит барахсан, баайгыттан бэрис, күн-ый буол», – диэн көрдөһөр саҥалара иһиллэр. Арыый сэниэлээх, эдэр өттүлэрэ муҥха түһэрэн, нырыы ойбоннорун тэһэн үлэлээн-хамсаан бардылар. Үс муҥханы күөл илин өттүгэр дириҥэр түһэрэн, иитэн тоһуйдулар уонна арҕааттан нырыылаан үүрүү буолла. Маны барытын Баһылай Кынаачайап хас да көмөлөһөөччүлээх тэрийэн, салайан үлэлэтэр. Туона түһүүтүн, кини суолун-ииһин балыксыт, муҥхаһыт Дьөгүөссэ кырдьаҕас этиитин, сүбэтин ким да утарбат, истэн-толорон иһэллэр. Күөлгэ киирбит дьон бары, кырдьаҕастан, кыамматтан, кыра оҕотуттан ураты, нырыыга турдулар. Дьэбдьиэй уолаттарыныын нырыыга кэккэлэһэ сылдьаллар. Кыра уолу Паананы сыарҕаҕа баран олор, тоҥуоҥ дииллэрин олох истибэт, нырыылаары баҕа баһаам.
Киэһэлик муҥхалар эрдэ таҕыстылар. Төһө балык кэлбитин көрөөрү, муҥха ийэтэ тахсарыгар чардаакка үмүөрүһүү буолла. «Оо, кынакка бастакы бэриэччик собо кэллэ, үчүгэйдэтээри гынныбыт», – диэн саҥа аллайыылар иһилиннилэр. «Аргыыйыҥ, иһэр балыгы кэҕиннэримэҥ», – диэн ким эрэ буойда. Үс муҥха ийэлэрэ тэҥҥэ таҕыстылар. Соболор ийэлэр айахтарыгар ууну таһыйан лаһыгырайан оонньообуттара балык балачча баарын биллэрдэ. Дьон үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдээх, кэлии-барыы сыыдамсыйда, эбэлэригэр махтаныылара элбээтэ. Балыгы муус үрдүгэр хаары ыраастаан куттулар.
Үллэрии иннигэр Баһылай Кынаачайап:
– Табаарыстар! Эбэбит барахсан аһатта. Бырабылыанньа быһаарыытынан, аспыт-үөлбүт ыараханынан, дьон аччыктааһына тахсыбатын диэн биир да ыалы көтүппэккэ, дууһанан үллэстэргэ, онон эбэбит биэрбит аһын сыа-сым курдук остуолбутугар тириэрдэрбитигэр быһаардыбыт. Аҕыйах куулу олох ыарахан балаһыанньабытыгар туттарга диэн холкуос ыскылаатыгар ууран эриэхпит этэ. Онно эһиги сөбүлэһэргит буолуо диэн эрэнэбин. Уонна өссө биири этэбин: нэһилиэнньэ, олохтоохтор быһаарыныыларын өйөөн, ылынан холкуос бырабылыанньата бигэргэтэр диэн мунньах боротокуолун оҥоруохпут, – диэтэ.
Дьон сөбүлэһэн «сөөп-сөп» диэн хаһыытастылар. Балыктарын улахан киһиэхэ иккилии толору биэдэрэнэн, оҕоҕо биэдэрэнэн үллэһиннилэр.
