Дьэбдьиэйдээх бүтүн куул кэриҥэ инчэҕэй балыгы, бэйэлэрэ хайдах да кыайан көтөхпөт астарын дьоҥҥо көмөлөһүннэрэн, сыарҕалаах аттаах киһиэхэ тиэйтэрэн, онно олорсон дьиэлэригэр кэллилэр. Үөрүү-көтүү буолла. Ампаардарыгар сиргэ хаар кутан, онно балыктарын тэлгэтэн, тоҥорон кэбистилэр. Ол киэһэ сибиэһэй балык буһаран, астына, үөрэ-көтө тото аһаатылар. Бу киэһэ дэриэбинэ ыалларын таас түннүктэригэр өргө диэри чүмэчи, ыһыырынньык уоттара кылахачыстылар. Бэйэ-бэйэҕэ өйөнсүү, көмөлөһүү сылаас сыһыана хас ыал аайы сүрэҕи үөрдэн, санааны көтөҕөн күндү ыалдьыт буолан киирдэ.
***
Райком бастакы сэкирэтээрэ, 50-ча саастаах, баттаҕа чанчыктарынан кыырыктыйан эрэр, хатыҥыр, ыарытыган көрүҥнээх Романов Иннокентий Васильевич субу аҕай Дьокуускайга обкомҥа тыа хаһаайыстыбатын сэкирэтээрин Ивановы кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэн бүтэрин кытта, төлөпүөнэ эмиэ өрө тырылыы түстэ. Обком сэкирэтээрин кытта ыарахан соҕус кэпсэтиини этэҥҥэ быһаарсан, дьэ уоскуйан олорон эрдэҕинэ, бу звонок соһутан, уйулҕатын көтүттэ. Сороҕор итинник тыастан соһуйар идэлэнэр буолан хаалла.
– Алло, истэбин…
– Иннокентий Васильевич, партконтроль сэбиэдиссэйэ Петр Афанасьевич саҥарабын. Бэҕэһээ Табалаахха эбэлэрин муҥхалааннар, киһи баһыгар иккилии, оҕоҕо биирдии биэдэрэ собону үллэстибиттэр, онон ыаллар куулунан балыгы ылбыттар. Кэлбит балыгы барытын үллэстибиттэр. Аҕыйах куул балыгы бэрэссэдээтэл Кынаачайап бэйэтигэр хаалларбыт. Бу туох самовольнай быһыытай, кинилэргэ балыкка, заготовкаҕа былаан суох этэ дуо?
– Петр Афанасьевич, маны төлөпүөнүнэн кыайан быһаарбаппыт буолуо, тыа хаһаайыстыбатын, заготовка сэбиэдиссэйдэрин илдьэ билигин миэхэ киирэ сылдьыҥ эрэ.
Өр-өтөр буолбата, ыҥырыллыбыт дьон райком бастакы сэкирэтээрин хоһугар баар буоллулар. Кэпсэтии түмүгүнэн, оройуоҥҥа балыгы бултааһыҥҥа сыыппара түспүт эбит, ол гынан баран «Түмсүү» холкуоска былаан суох. Ити ким эрэ көтүмэх быһыытыттан тахсыбыта чуолкайданна. Былаанныыр отдел үлэһиттэригэр итинник улахан сыыһа иһин буруй сүктэриллэр буолла. Ол да буоллар, күн сарсын «Түмсүү» холкуос бэрэссэдээтэлин суһаллык ыҥыран кэпсэтэргэ диэн быһаардылар.
Сарсыныгар Баһылай Кынаачайап райком бастакы сэкирэтээрин хоһугар, райком активын иннигэр быһаарыы биэрэн, сэмэлэнэн, сирэй-харах анньыллан тириттэ-хорутта. Дьон бэйэлэрин чааһынай муҥхаларынан, бэйэлэрэ илиилэринэн үлэлээн ылбыт балыктарын үллэстибиттэрин, аһыырга ас татымын, онон дьон аччыктааһына тахсыбатын туһугар кыһанарын этэн көрбүтүн саба саҥардылар, бу үлүгэрдээх сэрии бара турар кэмигэр фроҥҥа көмө бастакы уочаракка туруохтааҕын эҥин туһунан элбэҕи эттилэр. Итиэннэ партийнай киниискэтигэр киллэрэн туран, тиһэх кытаанах быыгабары биэрдилэр.
***
Күһүн хаар түһүөн аҕай эрэ иннинэ Дьэбдьиэйдээххэ Дьөгүөр убайа Уйбаан кэлэ сырытта. Өрүүтүн да икки ыанар ынахтан ордугу ииттиммэт дьон быйыл күһүн улахан ороскуокка тэбиллибиттэрин кэпсээтэ. Саамай үүттээх, аһы-үөлү биэрэр ынахтара маска атыллан сыккырыыр тыына быстаары сытарын буланнар, тыынын салҕаабыттар. Сылаас, эт буорту буолар кэмэ буолан, хаһаанан уурунарга хайдах да табыллыбатынан чугас ыалларынан үллэрэн кэбиспит. Онон үс кыра оҕолоох ыал айахтара аччаабытын, быстарбытын эттэ.
– Быйыл күһүн дулҕа, талах быыстарын сирийэн оттоон, сүөһүлэрбин айахтарын тарда соҕус аһатан, хайдах эмэ гынан сыралаһан кыс таһаардарбын диэн баҕалаах этим, – диэтэ.
Оттон Дьэбдьиэй икки ынахтааҕыттан биир ынаҕын сыл таһаарар ото суоҕун, онон хайдах быһаарыныаҕын билбэккэ олорорун кэпсээтэ. Дьэбдьиэй Уйбаан биир ынаҕы ылан сыл таһааран, аһын аһаан иитиэ дуо диэн иһигэр саныы олордоҕуна, ону эрэ сэрэйбит курдук Уйбаана:
– Оттон эн туох диириҥ буолла, мин ылан сыл таһааран көрдөхпүнэ? Быйыл уулаах сүөһүнү харыстыахха ээ. Үүтүттэн-аһыттан ордорон кыһын тоҥорон аҕалыам да этэ. Күн-дьыл, олох-дьаһах көннөҕүнэ, бэйэ икки ардыгар кэлин даҕаны быһаарсан иһиэхпит этэ буоллаҕа, – диэтэ.
– Сөп бөҕө буоллаҕа дии, – диэн Дьэбдьиэй баҔарбыт санаатын таба эттэрэн үөрэ түстэ.
Кырдьыга да оннук ээ, ынаҕы аймахтара, көмө-ама буолар киһилэрэ ылбыта ордук бөҕө буоллаҕа, ыран-сутаан охтуон эбэтэр холкуоска соҕотуопкаҕа барыан кэриэтин?
Онон Уйбаан туох да тардылыга, үгүс кэпсэтиитэ суох ол күн Дьэбдьиэйдээх саамай үүттээх ынахтарын Маҥаачыйы дойдутугар сиэтэн илдьэ барбыта. Ынахтарын атаара бары дьиэлэрин таһыгар тахсыбыттара. Маҥаачыйдара, өйдөөх харахтарынан көрө-көрө, бэрт улгумнук барса турбута.
***
Өктөөп бырааһынньыга тиийэн кэллэ. Урукку сылларга бу бырааһынньык олус күүтүүлээх, күндү буолара дии. Оскуола, хонтуоралар тастарыгар улахан, кыра кыһыл былаахтар бөҕө кэчигирэччи анньыллаллара, былакааттар, Ленин, Сталин мэтириэттэрэ көстүүлээх сирдэргэ ыйаналлара көрүөххэ үчүгэйэ, санаа көтөҕүллэрэ тэҥнээх буолуо дуо?! Саамай күүтүүлээҕэ оскуола киэҥ көрүдүөрүгэр дэриэбинэ дьоно, бырааһынньыктыы маанытык таҥнан, оҕолуун-уруулуун, олох кырдьаҕаһыгар тиийэ кэлэн дакылаат истэллэрэ, кэнсиэр көрөллөрө, эдэр өттө балалаайка, хормуоска тыаһыгар дуоһуйа үҥкүүлээн астыналлара.
Быйыл эмиэ сэтинньи 6 күнүгэр киэһэ 7 чаастан оскуолаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24 сылыгар аналлаах биэчэр, онно дакылаат, кэнсиэр, үҥкүү буоларын туһунан биллэрии оскуола, маҕаһыын тастарыгар ыйаммыттарын дьон сэргии аахта.
Дьэбдьиэйдээх кыракый дьиэлэригэр бу киэһэ эмиэ үөрүү-көтүү, сэргэхсийии буолла. Ордук оҕолор күннээтилэр, эдьиийдэрэ Аанчык интернаттан каникулугар дьиэтигэр кэллэ. Өссө үөрүүлээҕэ – 4-с кылааска бастакы чиэппэргэ үөрэҕэр ударник буолбут, ол аата «4», «5» сыаналарга үөрэммит. Ийэтигэр көрдөрөөрү үөрэҕин таабылын илдьэ кэлбит. Бырааттара эдьиийдэрин ахтыбыттара биллэр. Батыһа сылдьан кинигэ ойуутун кэпсэттэрэ сатыыллар. Аанчык да бырааттарын ахтыбыта сүрдээх. Хам-хаадьаа да буоллар, интернакка суулаах кэмпиэт биэрэллэриттэн ордорунан аҕалбыта, аҕыйах быһыы сымнаҕас килиэбэ оҕолорго туохтан да күндү кэһии буолла. Оҕолор, биллэн турар, тута сиэхтэрин баҕардылар, онуоха ийэлэрэ:
– Кэбис, тохтуу түһүҥ, эдьиийгит кэһиитин остуолга олорон сиэриҥ, сөп дуо? Сотору аһыахпыт, тулуйа түһүҥ, – диэн ылан ыскаапка ууран кэбистэ.
Оҕолор хаһан аһыылларын кэтэһии бөҕөтө. Ийэлэрэ собо мииннээбитэ, ол сыта дьиэни ылан кэбиспитэ бу үчүгэйин, киһи иҥсэтин, аһыах баҕатын көбүтэрэ эриэхситин. Аанчык ийэтигэр оскуола, интернат сонуннарын, табаарыстарын, учууталларын тустарынан элбэҕи кэпсээтэ. Муҥхаҕа үрдүкү кылаас оҕолоро сылдьыбыттарын, оттон кинилэри таҥастара чараас диэн илдьибэтэхтэрин, оҕолор, иитээччилэр элбэх балыгы аҕалбыттарын, хаста да тото балык сиэбиттэрин, онтон да атын сонуннары улахан киһилии сүрдээх үчүгэйдик кэпсээтэ. Оттон кыралар эдьиийдэригэр «биһиги эмиэ элбэх да элбэх балыгы аҕалбыппыт» диэн киһиргээтилэр.
Түөрт муннуктаах уһун аһыыр остуол бас туорайыгар ким да олорбот. Ити – аҕаларын миэстэтэ. Онно ким да олоро да, санана да сатаабат. Оттон бүгүн Аанчык бэйэтэ да өйдөөбөккө ол миэстэҕэ олоро түспүтүн, Егорка бэрт улахан киһилии:
– Эдьиэй, эн итиннэ олорума. Ити – аҕабыт миэстэтэ, ким да ылбат. Сотору кэлэн бэйэтэ олоруо дии, – диэтэ уонна тур диирдии илиитинэн хаһыйда.
Итини истэн Дьэбдьиэй куолайыгар хомуок турбутун курдук буолла, кэҥэриитэ кычыгыланан хараҕын уута тахсыбытын оҕолоругар көрдөрүмээри төттөрү хайыһан, ытыһын көхсүнэн сотунан кэбистэ. «Дьэ ити, оҕолорум барахсаттар, эмиэ бэйэм курдук, аҕаларын сүрэхтэригэр-быардарыгар илдьэ сылдьаахтыыллар ээ, санаабатах-ахтыбатах күммүт суох. Аҕабыт барахсан, ханна, хайдах сылдьаахтыыгын?» дии санаан үөһэ тыынна.
Онтон бэйэтин кыана туттан, остуолга аһыырдыы олорбут оҕолоругар эргиллэн:
– Оҕолоруом, биһиэхэ бүгүн бырааһынньык: Өктөөп бырааһынньыга, эдьиийгит кэллэ. Онон оҕолорбун тото-хана аһатабын, собо, хааһы буһардым уонна оттон эдьиийгит кэһиитэ, – диэтэ.
Аанчык ийэтин:
– Ийээ, оскуолаҕа бырааһынньык буолар, баран көр, иһит. Оскуолабыт иһэ олус үчүгэй, киэргэттибит аҕай, интернакка лаампа тааһын бөҕөнү ыраастаатыбыт, оскуола сырдык да сырдык буолуоҕа. Мин оҕолорбунуун хаалыаҕым, – диэн хаайда.
Дьэбдьиэй эмиэ да оскуолаҕа барыан, эмиэ да оҕолорун кытта хаалыан баҕарар. Ол эрээри, оҕолорун тылларын истэн, оскуолаҕа барда.
Оскуола, кырдьык, сүрдээх үчүгэйдик бырааһынньыктыы киэргэтиллибит. Дьон мустан эрэр. Сценаҕа кыһыл сукуна сабыылаах уһун остуол тардыллыбыт, онно хас да лаампа умайар, сып-сырдык буолбут. Сцена аннынан тардыллыбыт ыскамыайкаларга кэлбит дьон тас таҥастарын устубакка олортолоон истилэр. Балачча дьон мустубутун кэннэ сценаҕа сэбиэт, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ, оскуола директора уонна партийнай тэрилтэ сэкирэтээрэ тахсан олордулар. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Антон Сиидэрэп дьону чуумпурдан тарбаҕынан остуолу тоҥсуйбахтаан ылла уонна Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 24 сыла туолбутунан эҕэрдэлээтэ, онно анаммыт миитини уонна биэчэри аһыллыбытынан аахта. Дакылааты оҥорорго тылы оскуола директорыгар Платон Романовичка биэрдэ. Платон Романович трибунаҕа тиийэн бинсээгин сиэбиттэн бүк тутуллубут тэтэрээти таһааран дакылаатын ааҕан барда. Дьон чуумпуран олорон дакылаатчыт хас биирдии тылын сиргэ түһэрбэккэ истэллэр. Директор, учуутал киһи бэйэтэ даҕаны оҕону үөрэтэр, өйдөтөр курдук боростуой тылынан-өһүнэн Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин суолтатын, билигин бара турар сэрии балаһыанньатын туһунан кэпсээбитэ дьон болҕомтотун тарта. Онно Дьэбдьиэй баһыйар күүстээх Гитлер сэриилэрэ Москва куорат анныгар чугас тиийэ кэлбиттэрин, онно тыын былдьаһыылаах хапсыһыылар буола туралларын туһунан болҕойон иһиттэ. Дакылаатчыт тыылга олорооччулар, үлэлээччилэр аармыйаҕа үлэлэринэн, аһынан-үөлүнэн, сылаас, итии таҥастарынан көмөлөһөллөрүгэр уонна байыаннай нолуокка, заемнарга актыыбынайдык кытталларыгар ыҥырда. Түмүгэр: «Санааны түһэрбэккэ Сэбиэскэй аармыйа модун күүһүгэр эрэнэбит! Кыайыы биһиэхэ буолуо! Улуу сирдьиппит Сталин куруук биһигинниин, кини муударай салалтатынан иннибит диэки! – диэбитигэр саалаҕа олорооччулар ытыстарын тыаһа хабылла түстэ.
Дакылаат кэнниттэн ыччаттар уонна үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин күүстэринэн кэнсиэр буолла. Дьон бу биэчэртэн төһө да чэпчээбит да курдук буоллаллар, сэрии ыарахан балаһыанньата бу ыраах сытар дэриэбинэ хас биирдии ыалын аанын ыарахан тыынынан тоҥсуйуохтааҕын сэрэйэр курдук дьиэлэригэр тарҕастылар. Дьэбдьиэй урут Дьөгүөрүнүүн Өктөөп биэчэригэр куруук сылдьарын санаан, ыччаттар үҥкүүлүүллэрин кыратык көрө түһэн баран дьиэлээтэ.
Дьиэтигэр кэлбитэ оҕолоро утуйан ырааппыттар, муннуларын тыаһа сурдурҕаабыт. Биир-биир оҕолорун суорҕаннарын көннөрөн, хайан биэртэлээтэ уонна төбөлөрүттэн сыллаан ылаттаата.
***
Дьэбдьиэй оттор маһа бүтэн уонна үлэтигэр да баттатан, онно эбии маһын да харыстаабыта буолан аанньа оттуллубат дьиэтэ тымныйан, Саҥа дьыл эрэ иннинэ Миичэкэ оҕонньордооххо көһөн кэлбитэ. Көһөн да диэн, утуйар таҥастарын сыыһын суулуу тутан, аҕыйах иһиттэрин-хомуостарын мөһөөччүккэ уган салаасканан барбыттара. Миичэкэлээх Дьэбдьиэй дьиэтиттэн соччо ырааҕа суох, куулаҕа сыыр анныгар эмээхсининиин Балааҕыйалыын иккиэйэҕин олороллоро. Икки турбут, ол эрээри ыал буола илик уолаттара күһүн холкуоска үлэлии сылдьан, сэриигэ ыҥырыллан барбыттара. Дьэбдьиэйдээх балаҕаҥҥа үһүс дьукааҕынан кэллилэр. Төһө да кыараҕас буоллар, син батан олороллор. Балаҕан эркиннэригэр сыҥаһа мас ороҥҥо хаптаһын ыскамыайкалары кэтирэтэн хайаан, бииргэ, атахтаһа утуйан тураллар. Үс атахтаах төгүрүк былыргы остуолга урут-хойут аһыыллар. Дьиэлээх кырдьаҕастар – 70-рын лаппа тахсан эрэр дьон. Миичэкэ дьоһун, аҕыйах саҥалаах намыын оҕонньор.
Дьэбдьиэй куттана-куттана оҕонньортон дьукаах ылыаҥ этэ дуо диэн ыйыппытыгар, икки дьукаахтаахпыт, онон үс ыалбыт, оттон кыараҕаһын кэрэйбэт буоллаххына кэл, хайдах эмэ гынан суулаһан олорон көрүөхпүт буоллаҕа диэбитигэр, олус да үөрбүтэ. Миичэкэ, үлэни кыайар-хотор эрдэҕинэ, холкуос биир тутаах үлэһитэ этэ, от-мас үлэтигэр сылдьара. Аҕыйах сылтан бэттэх улахан, ыарахан үлэни кыайбат буолан олорор. Хата, маска сыстаҕас, уус буолан дьиэтигэр олорон эрэ холкуоска сыарҕа, көлө тээбириннэрин, фермаҕа, окко туттуллар сэптэри оҥорор, онно үлэ күнүн, кыра да буоллар, аахсар. Эдэр сааһыттан булчут буолан, билигин да дьиэ таһыгар бултаабыта буолар. Сохсолоох, ону иитэр, туһахтыыр, саас куйуурдуур.
Дьэбдьиэй фермаҕа бииргэ ыанньыксыттыыр дьүөгэтэ Сөдүөрэ алта саастаах кыыһыныын, Нээттэй диэн 40-ча саастаах, фермаҕа көлөнөн от тиэйээччи кэргэниниин Өкүлүүннүүн уонна оскуолаҕа үөрэммэт уоллаах кыыс оҕолорунуун өссө күһүн эрдэ Миичэкэлээххэ дьукаах кэлбиттэрэ. Сөдүөрэ кэргэнэ Баһылай Дьөгүөрдүүн бастакы ыҥырыыга сэриигэ барбыта. Баһылайтан эмиэ биирдэ эрэ өрдөөҥҥүтэ сурук кэлэн турар, ол кэннэ туох да сурах-садьык суох. Оттон Нээттэй доруобуйата мөлтөҕүнэн сыыйыллан хаалбыта. Онон бу кыракый балаҕан сэриилэһэ сылдьар фронтовиктар дьиэ кэргэттэрэ олорор балаҕаннара буолбута. Олохтоохтор оннук да ааттыыллара.
Саҥа дьыл кэнниттэн холкуостаахтар сыллааҕы дохуоттарын үллэстибиттэрэ. Балаҕан дьукаахтыылара сэриигэ барбыт дьоннорун үлэ күннэрин аахсан ханнык эмэ эти, арыыны, бурдугу ылан үөрбүттэрэ. Сорох ыаллар сыл устатыгар эрдэ нэрээт быһыытынан бурдук, арыы, эт ылан, дуона суоҕу аахсыбыттара. Онон, кыра да буоллар, дохуот үллэстэн, дьон аччыктааһыны халбарытына түһэр курдук буолбуттара. Дьэбдьиэй кэргэнин үлэтин күнүн аахсан, дохуоттаммыт курдук санаммыта. Астарын ампаардарыгар сыа-сым курдук кичэйэн ууран, харыстаан сииргэ, күнү тарда сатыырга былааннаналлара. Хайа, уонна күһүн муҥхаҕа тиксибит, дууһаны көтүппэккэ үллэриллибит балык элбэҕи тэптэҕэ. Дьон үтүө санаалаах бэрэссэдээтэллэригэр Баһылай Кынаачайапка махтана саныыллар. Бэрэссэдээтэллэрэ балыгы фронт туһатыгар диэн маҥхааһайга уган хаалларбатаҕын, барытын дьонугар үллэрэн кэбиспитин иһин райкомҥа дьүүллэнэн улаханнык сэмэлэммитин, буруйга тардыллыбытын истибиттэрэ-билбиттэрэ. Дьонум-сэргэм туһугар, кинилэри аччыктааһынтан быыһаары аһаппытым диэн эппитин истэннэр, өссө ордук убаастыы, ытыктыы көрбүттэрэ.
Саас. Күн уһаан, дьыбар тахсар күннэрэ буолан иһэллэр. Балаҕан иһинээҕи ыаллар бэйэ-бэйэлэригэр өйөһөн-убаһан күн уһууругар кэллилэр. Дэриэбинэҕэ сэриигэ барбыттартан икки-үс «хара» сурук кэлэн айманыы, харах уута буолла. Өлбүтү кытта өлбүт суох дииргэ дылы, куһаҕан сураҕы ылбыттар ытаһан-соҥоһон, айманан баран, тыыннаах буолар, фроҥҥа кыайыы туһугар диэн үлэлээн-хамсаан бардылар. Ордук сэриигэ барбыттаах ыалларга маннык ыар сурах сүрэх-баас ыарыыта буолан дьайан киирэр. Ким быһа бааччы маннык сурук миэхэ кэлиэ суоҕа диэҕэй?! Дьэбдьиэй кэргэнин санаабатах, ахтыбатах күнэ суох. Оттон Миичэкэ оҕонньордооххо, Сөдүөрэҕэ эмиэ сурук суоҕун, кэлбэтин санаатаҕына эмиэ да уоскуйарга дылы гынар. Аны фермаҕа да, хаһаайыстыбаҕа да бу олус кырыымчык окко хайдах эмэ гынан сүөһүлэрин охтубат эрэ гынан сыл таһаарар сорук турар. Сотору-сотору бэрэссэдээтэл, биригэдьиир сылдьаннар ол эрэ туһунан кэпсэтэн, мунньахтаан тахсаллара. Фермаҕа Нээттэйи кытта өссө икки эдэр дьахтар көлөнөн от тиэйсэллэр. Күһүн ферма үлэһиттэрэ үлэ бэрээдэгин тутуһууга, үүтү ыаһыҥҥа уонна сүөһүлэри энчирэппэккэ сыл таһаарыыга былаан, сорудах ылыммыттара. Бу ылыммыт былааны толоруу – хас биирдии үлэһит мүччүрүйбэт иэһэ.
Дьэбдьиэйдээх Миичэкэлээххэ кэлэн кыстаан олороллоруттан иһигэр астынар, үөрэр. Дьиэлээхтэр биирдэ да киҥир-хаҥыр саҥарсыбакка, өйдөһөн олордулар. Кырдьаҕастар барахсаттар дьоҥҥо үтүө санаалаах дьон. Оҕонньор сарсыарда эрдэ туран, бэйэтин кунан оҕуһун көлүнэн халдьаайы тыа куруҥуттан мас тиэйэн түбүгүрэр, онтукатын күн аайы соҕотоҕун чаачар эрбиинэн эрбээн кикиритэр, хайытан, сааһылаан балаҕанын иһигэр кыстыыр. Кыһыҥҥы кылгас күн онон бүтэр. Оттон үлэҕэ сылдьар дьон соло булан көмөлөһөр да түгэннэрэ суох курдук. Аны Миичэкэ оҕонньор сохсотуттан, туһахтарыттан син сөп буола-буола кэрийэн көрөн биирдии-иккилии куобаҕы сүгэн киллэрэр. Онтукаларын биир ыал курдук астанан, бары уос үллэстэн олус абыраннылар. Оо, соҕотох бу куобах миинэ киһиэхэ сэниэ эбэр да буолар эбит. Айылҕа төһө да кытаанах сэбэрэтин, дьүһүнүн-бодотун кыһарыйан көрдөрдөр, хара тыа барахсан байанайа бу кыһалҕалаахтарга мүчүк гынара, ас бэрсэрэ үчүгэйин уонна куруук даҕаны маннык аһыныгас санаатын биллэрэ турдун диэн Киргиэлэй, кырдьаҕас киһи сиэринэн, аал уотун аһатан, алҕаан, көрдөһөр идэлээх. Оҕонньор Лааска диэн ааттаах ыттаах. Кинини хас да сыллааҕыта чугас нэһилиэккэ олорор Сааба диэн түүлээхсит, булчут табаарыс оҕонньоруттан бэлэхтэтэн ылан турар. Сүрдээх сымнаҕас, баара-суоҕа биллибэт, атын ыал ыттарын курдук кэлбит-барбыт дьиэ таһынааҕы дьону үрэн суоһурҕана сылдьыбат. Хаһаайына ханна барар да, батыһа сылдьар. Ытыллыбыт куһу таһаарарынан, куобаҕы күөйэ үүрэн аҕаларынан кырдьаҔаска элбэхтик көмөлөһөр. Биирдэ маннык буолбута. Биир киэһэ аһаан бүппүттэрин кэннэ, балаҕан тирии бүрүөһүннээх аанын ким эрэ кэлэн кыайан аспакка тарбыырын, тоҥсуйарын курдук тыас иһиллибитигэр Балааҕыйа:
– Ааммытыгар ким эрэ кэлэн кыайан аспакка хаайтаран турар быһыылаах ээ, баран көр эрэ, – диэбитэ.
Оҕонньор хап-сабар аанын аһа баттаабыта, ыта Лааска биир муус маҥан бөдөҥ куобаҕы туора уобан турар эбит.
– Хайа, доҕоор, бу ытым куобах тутан аҕалбыт буолбаат! Көр эрэ, бу үчүгэйи! – диэн саҥа аллайаат, куобаҕын үрдүгэр түспүтэ.
Дьиэлээхтэр бары соһуйан да, үөрэн да куобахтарын уларсыһа сылдьан көрүү-истии, ыттарын хайҕааһын буолбуттара.
– Ыт диэн былыр-былыргыттан киһи доҕоро эбээт. Араас ыарахан түгэннэргэ ыт хаһаайынын абыраабыта, өлөр өлүүттэн быыһаабыта элбэх, ол туһунан кэпсээтэххэ кэпсээн бүппэт, – дии-дии Миичэкэ, ытын хайҕаабыта.
Ити курдук ас кэмчитигэр кыра да көстүбүт ас эбиискэ буолар, аччыктаабыт киһи тыынын уһатар, хараҔын сырдатар…
***
Саас биирдэ күнүскү чэй иннинэ, дьукаахтар үлэлэригэр сырыттахтарына, ыт бэргэһэлээх, ыт саҕынньахтаах Сааба оҕонньор Миичэкэлээх балаҕаннарыгар баар буола түстэ. Сааба түргэн туттунуулаах уонна онно эмиэ дьүөрэ түргэн саҥалаах-иҥэлээх, Миичэкэ бараата саастаах ыаллыы нэһилиэк киһитэ.
– Хайа, ыаллар, үөлээннээҕим, сонунуҥ? Туох кэпсээннээх кырдьаҕастаргытый, хайдах олороҕут? – күө-дьаа, доргуччу саҥалаах оҕонньор ыйытан субурутар.
– Тыый, бу Сааба оҕонньор эбиккин дуу?! Чэ, оттон сыгынньахтан хайаа… Эмээхсиэн, чэйгин сылыта уур, – диэт, Миичэкэ ыалдьытыгар олох мас биэрдэ.
