Kerri bacı
Teodor Drayzer
Dünya şöhrətli yazıçı və ictimai xadim, amerikan ədəbiyyatında realizmin ən görkəmli nümayəndələrindən biri sayılan Teodor Drayzer ""Kerri bacı"" romanını 1900-cü ildə yazdı. Romanın qəhrəmanı öncə evli adamın məşuqəsi, sonra isə məşhur aktrisa olan bir qızdır.
Romanda qadın xoşbəxtliyinə aparan yolun təmiz və şərəfli, bu yolla gedənin isə ləyaqətli, namuslu, günahsız olduğunu vəsf edən Amerika həyat tərzi, sadə insanların mənəviyyatını pozan, onların saf, bakirə əxlaqına təcavüz edən burjua cəmiyyəti ciddi tənqid edilmişdir.
“Kerri bacı” romanı insan psixologiyası və cəmiyyətin təzadları baxımından olduqca maraqlı bir əsərdir.
Teodor Drayzer
Kerri Bacı
I FƏSİL
MAQNİTİN CAZİBƏ QÜVVƏSİ. TƏBİİ QÜVVƏLƏRİN PƏNCƏSİNDƏ
Karolina Miber gündüz Çikaqoya gedən qatara mindiyi zaman onun bütün var-yoxu balaca sandıqçadan, süni timsah dərisi ilə örtülmüş ucuz çamadandan, nahar qoyulmuş qutudan və içərisində dəmir yol bileti, Van-Büren-stritdə yaşayan bacısının ünvanı yazılmış kağız parçası və içində dörd dollar olan sarı pul kisəsindən ibarət idi.
Bu əhvalat 1889-cu ildə olmuşdu. Karolinanın on səkkiz yaşı yenicə tamamlanmışdı. O, dərrakəli qız idi, lakin onda gənclik və bilməməzlik xəyalpərvərliyi ilə dolu olan xüsusi bir utancaqlıq var idi. O, ata-anasından ayrılarkən bəzi şeylərə heyfsilənirdisə də, bu heyfsilənmə hər halda onun əl çəkdiyi rahatlıq üçün deyildi.
Anası onu son dəfə öpdüyü zaman qızın gözlərindən yaş sıçradı, qatar atasının günəmuzd işlədiyi dəyirmanın yanından gurultu ilə keçərkən onun boğazı göynədi, şəhərin tanış yaşıl kənarları gözdən itdikdə və onu doğma evlərinə o qədər də möhkəm bağlamayan tellər əbədi olaraq qırıldıqda sinəsindən dərin bir ah qopdu.
Əlbəttə o, yaxın stansiyaların birində düşüb evə qayıda bilərdi. İrəlidə hər gün gələn qatarlar vasitəsilə bütün ölkə ilə bağlı olan şəhər yerləşirdi. Kolumbiya-siti şəhərciyi də o qədər uzaq deyildi ki, öz doğma yerlərinə hətta Çikaqodan belə qayıtmaq mümkün olmasın. Bir neçə yüz mil, yaxud bir neçə saat nədir ki?
Karolina, bacısının ünvanı olan kağıza baxdı və ixtiyarsız olaraq düşünməyə başladı. O, uzun müddət qarşısından sürətlə ötüb keçən yaşıl mənzərələri seyr etdi, sonra ilk yol təəssüratı arxa plana keçdi, onların yerini qatarı ötüb keçən fikirlər, Çikaqonun nə cür şəhər olduğu haqqında dumanlı anlayışlar tutdu.
On səkkiz yaşlı qız öz doğma evlərini tərk etdiyi zaman ya yaxşı ələ düşür və daha da yaxşılaşır, ya da paytaxt şəhərlərinin əxlaq məsələlərinə dair görüşlərini tez qavrayır və xarab olur. Burada orta bir yol yoxdur.
Böyük şəhər məkrlə doludur. Orada incə mədəniyyətlə adamları cəlb edən və ardınca aparan qarşısıalınmaz böyük bir qüvvə hökm sürür. Minlərlə işığın zəif titrəyişi heç də sevgi dolu gözlərin gözəl ifadəli parlayışından az təsir etmir. Hiyləsiz və sadəlövh adamın əxlaqı başlıca olaraq ondan asılı olmayan təsirlər nəticəsində pozulur. Dalğalanan səslər, həyatın qulaqbatırıcı gurultusu, nəhəng arı pətəyinə oxşayan insan toplantısı – bunların hamısı insanı heyrətləndirir, onun hisslərində bir qarmaqarışıqlıq və həyəcan törədir. Adamın yanında vaxtında izahat və ağıllı məsləhət verən adam olmadıqda bütün bunlar müdafiəsiz qulaqlara nə qədər yalan şeylər pıçıldayır! Bu təsirlər (onları düzgün qiymətləndirmək o qədər də asan deyildir) öz xarici gözəllikləri ilə musiqi kimi çox vaxt adamda ehtiyat hissini kütləşdirir, onu zəiflədir, sonra isə ən sadə təsəvvürlərini alt-üst edir.
Karolina, yaxud Kerri bacı – onu ailələrində nəvazişlə belə adlandırırdılar – inkişaf etməmiş bir əqlə malik idi. O hələ müşahidə və təhlil etməyi bacarmırdı. O xudpəsənd idi, bu xudpəsəndlik o qədər qabarıq deyildisə də, bunu hər halda onun xasiyyətinin əsas əlaməti hesab etmək olardı. Gənclik arzuları şiddətlə alovlanırdı, onda keçid dövrünə məxsus sadə bir qəşənglik vardı, boy-buxunu gələcəkdə çox zərif olacağını vəd edirdi, gözləri isə təbii fərasətlə parıldayırdı, – bir sözlə o, orta təbəqədən olan Amerika qadınlarının gözəl bir nümunəsi idi.
Mütaliə Kerrini heç də maraqlandırmırdı – bilik aləmi onun üzünə bağlı idi. O, qeyri-süni naz satmaq sənətində də tam təcrübəsiz idi. O, hələ başını oynaq surətdə geri atmağı öyrənməmişdi, əllərinin hərəkəti kobud, balaca ayaqlarının yerişi ağır idi. Lakin, o, öz xarici görünüşü qayğısına qalır, həyati sevincləri kəskinliklə qavrayır və inadla maddi rifaha doğru can atırdı.
Kerri bacı böyük, əsrarəngiz bir şəhərdə xoşbəxtlik axtarmağa cəsarətlə çıxan, bu şəhəri fatehin qəniməti kimi onun ayaqları altına atacaq uzaq qələbələr haqqında tutqun arzularla qanadlanan pis silahlanmış balaca bir cəngavər idi.
– Bura Viskonsin ştatının ən gözəl balaca kurortlarından biridir, – deyə onun qulağı dibində kiminsə səsi eşidildi.
– Eləmi? – deyə Kerri həyəcanla cavab verdi.
Elə bu zaman qatar Vokişa stansiyasından yola düşdü. Kerri hələ əvvəlcədən arxasında bir kişinin durduğunu görmüş və onun topa saçlarına baxdığını hiss etmişdi. Kerri bu adamın onunla maraqlandığını sövq-təbii olaraq anlamışdı. Qızlıq təvazökarlığı, anadangəlmə bir duyğu ona pıçıldayırdı ki, bu adamı yaxına buraxmaq olmaz, onu uzaqda saxlamaq lazımdır. Lakin qonşusunun zəngin təcrübələr və keçmiş müvəffəqiyyətlər nəticəsində qazanılmış cəsarəti və cazibə qüvvəsi üstün gəldi, Kerri də ona cavab verdi.
O azca qabağa əyilib dirsəklərini Kerrinin oturduğu stulun söykənəcəyinə qoydu və özünü yaxşı bir yol yoldaşı kimi göstərmək istəyərək danışmağa başladı:
– Bəli, bura gözəl yerdir! Çikaqo əhalisi burada dincəlir. Görünür, siz bu yerlərlə tanış deyilsiniz?
– Yox, tanışam, – deyə Kerri cavab verdi. – Daha doğrusu mən Kolumbiya-sitidə yaşayıram. Buralarda isə hələ olmamışam.
– Deməli, bu sizin Çikaqoya birinci səfərinizdir?
Söhbət zamanı Kerri hiss edilmədən müsahibini nəzərdən keçirirdi. Onun parlaq, qırmızı yanaqları, sarı bığları var idi, başına yumşaq fetr şlyapa qoymuşdu. Kerri çevrilib düz onun üzünə baxdı, qızda özünü qorumaq hissilə qadın şuxluğu arasında mübarizə gedirdi. O dedi:
– Mən heç sizə demədim ki, bu mənim ilk səfərimdir!
– Ah, eləmi?
O, özünü səhv etmiş kimi göstərərək yaltaqcasına: – Yəqin, mən səhv, eşitmişəm, – dedi.
Bu adam böyük bir ticarət müəssisəsinin tipik kommivoyajeri[1 - Kommivoyajer (xarici ölkələrdə: ticarət agenti)] idi. O, o zamanın məhəlli ləhcəsində “təbilçilər” adlandırılan insanlar təbəqəsinə mənsub idi. Ona eyni zamanda daha sonralar meydana çıxmış və XIX əsrin axırlarında vətəndaşlıq hüququ qazanmış bir söz də – “sarsıdıcı” sözü də yaraşardı, bu söz öz geyimləri və hərəkətləri ilə tez mütəəssir olan gənc qadınların diqqətini cəlb etmək və onları heyrətləndirmək istəyən adamların simasını müəyyən edirdi.
O zaman qəhvəyi rəngli dama-dama yun kostyum yenicə çıxmışdı, sonralar işgüzar adamlar adətən belə kostyum geyərdilər. Yaxası çox açıq olan jiletinin kəsiyindən ağ və çəhrayı milləri olan köynəyinin kraxmallanmış döşü görünürdü. Pencəyinin qollarından qızıl suyuna çəkilmiş sarı əqiqdən iri düymələrlə bağlanan, yenə həmin rəngdə kətan qolçaqları çıxmışdı. Bu daşı çox vaxt “pişik gözü” adlandırırlar. Barmaqlarında bir neçə üzük parlayırdı (bunların içərisində, əlbəttə, möhürlü üzük də vardı), jiletinin balaca cibindən sallanmış qızıl saat zəncirinin üstündə gizli sığınlar cəmiyyətinin ordeni asılmışdı. Kostyumu əynində lap kip otururdu. Qalın altlıqlı par-par parıldayan qəhvəyi çəkmələr və yumşaq boz şlyapa onun geyimini tamamlayırdı.
Kerrinin inkişaf səviyyəsində olanlara bu naməlum adam qəşəng görünə bilərdi, kommivoyajeri xoş göstərən bütün bu şeylərin hamısını görmək üçün Kerrinin ötəri bir nəzər salması kifayət idi.
İşdir, birdən dünyada belə adamların kökü üzülə bilər, ona görə də mən burada onların müvəffəqiyyətlə işlətdikləri üsul və hiylələri təsvir etmək istəyirəm. Yaxşı geyim, şübhəsiz ki, kommivoyajerin əsas üstünlüyü idi. Bunsuz o heç nə olardı. İkincisi o, bədəncə möhkəm adam idi, qadınlara qarşı meyli onun başlıca hərəkətverici qüvvəsi idi. Dünyanı idarə edən problemlərə və qüvvələrə dair hər hansı bir fikir onun düşüncəsinə yad idi, onun hərəkətlərini isə acgözlük deyil, müxtəlif əyləncələrə qarşı doymaq bilməyən bir məhəbbət idarə edirdi.
Onun üsulları adətən sadə olurdu. Hər şeydən əvvəl o cəsarətli idi. Əlbəttə, bu cəsarət qüvvətli hissi istəyə və qadına valeh olmağa əsaslanırdı.
O, gənc bir qadına rast gəldiyi zaman çox xeyirxah bir rəsmiyyətlə ona hörmət və nəvaziş etməyə başlayır, bəzən yalvarır və əksər hallarda da müvəffəq olurdu.
Qadın əzilib-büzülməyə meyl etdikdə ondakı bantı düzəltməyə təşəbbüs göstərir, qadının tora düşdüyünü hiss etdikdə isə, dərhal onu adı ilə çağırmağa başlayırdı.
Misal üçün, universal mağazaya girdikdə kommivoyajer sərbəstcə piştaxtaya söykənir və satıcı qıza bir neçə üstüörtülü suallar verirdi. Daha nəcib yerlərdə, habelə qatarda və ya gözləmə salonunda özünü çox ehtiyatla aparırdı. Lakin münasib bir ova təsadüf edən kimi, diqqət və nəzakət mücəssəməsinə çevrilər, hava haqqında söhbət salar, vaqonun qapısını nəzakətlə açar, çamadanı aparmağa kömək edərdi, bütün bunlar mümkün olmadıqda vaqon yerinə çatana qədər qadına rəğbətini göstərməyə imkan tapmaq ümidilə onun yanında oturmağa çalışardı. Balıncı başının altına qoymaq, kitab təklif etmək, skamyanı ayağının altına çəkmək, pəncərənin pərdəsini salmaq – hər şey haqqında düşünməyə vaxt tapardı. O ancaq işi ümidsiz hesab etdikdə, yol yoldaşının şeylərinin əziyyətini çəkməmək üçün vaqondan onun ardınca düşməzdi.
Qadınlardan biri bir vaxt paltar haqqında fəlsəfi bir traktat yazmalıdır. Qadın nə qədər gənc olsa belə paltardan başı çıxır. Kişi kostyumunu qiymətləndirərkən qadın çətin hiss olunan bir sərhəd müəyyən edir. Bu da ona kişiləri onun diqqətinə layiq olanlara və olmayanlara ayırmaq imkanı verir. Bu sərhəddən aşağı düşən adam artıq heç bir zaman onun nəzərini cəlb etməz.
Bir də qadınlar həmişə öz paltarlarını kişilərin paltarı ilə müqayisə edirlər. Kerrinin də qonşusu ixtiyarsız olaraq onu belə bir müqayisəyə sövq etdi. Kerri birdən onların bir-birindən nə qədər fərqli olduqlarını anladı. Qara iplik qaytanla haşiyələnmiş sadə göy paltarı ona o qədər miskin göründü ki… O birdən ayaqqabılarının nə qədər köhnəlmiş olduğunu hiss etdi.
– Bağışlayın, – deyə, yol yoldaşı davam etdi, – mən axı deyəsən sizin şəhərdə çoxlarını tanıyıram. Məsələn, Morgenrotorun hazır paltar mağazasını, Qibsonun parça mallar mağazasını.
Kerri onun sözünü kəsərək:
– Doğrudanmı? – dedi və sonra bu mağazaların vitrini qarşısında durub nə qədər ürəksıxıcı dəqiqələr keçirdiyini xatırlayaraq dərhal canlandı.
O hiss etdi ki, nəhayət qızın diqqətini cəlb etmək üçün yol tapmışdır. Bir neçə dəqiqədən sonra o, artıq Kerri ilə yanaşı oturub hazır paltarlar satmaq üçün bağladığı sazişlərdən, özünün səyahətlərindən, Çikaqodan, şəhər əyləncələrindən danışmağa başladı.
– Əgər siz Çikaqoya gedirsinizsə, bu şəhər sizə çox xoş gələcəkdir. Sizin orada qohumlarınız varmı?
– Mən bacımı görməyə gedirəm, – deyə Kerri cavab verdi.
Yol yoldaşı dedi:
– Siz mütləq Linkoln-parkı və Miçiqan bulvarını görməlisiniz. Orada nəhəng binalar tikilir. Bu, sözün tam mənasında ikinci Nyu-Yorkdur. Qiyamət şəhərdir! Orada baxmalı şey çoxdur. Teatrlar, çoxlu adamlar, gözəl binalar. Ora sizin çox xoşunuza gələcəkdir!
Kerri nə isə anlaşılmaz bir ağrı duydu. Bütün bu gözəlliklərlə müqayisədə o özünü dəyərsiz hiss edir və bu onu sıxırdı, lakin yenə də yol yoldaşının bütün danışıqlarında nə isə ümidverici bir şey var idi. Bu yaxşı geyinmiş adamın diqqəti ona xoş gəlirdi.
O bir məşhur aktrisa haqqında danışıb Kerrinin ona oxşadığını söylədikdə qız özünü gülümsəməkdən saxlaya bilmədi. Kerri heç də ağılsız qız deyildi, lakin bu müqayisədən o həzz aldı…
– Siz yəqin ki, Çikaqoda bir qədər qalacaqsınız?
