Бахт ва фаровонликка фақат ҳалол ишлаш билан эришилишини англаган ҳолда меҳнат қилиш табиийдир. Инсоннинг бахтсизлиги кўп жиҳатдан шу йўлдан чекинишга урингани туфайли рўй беради. Мен ана ўша табиий тамойилни тўла қабул қилишдан ортиқ нарса таклиф қилмоқчи эмасман. Мен ҳаммамиз меҳнат қилишимиз керак, деган қоидани шундай қабул қиламан. Биз шу пайтгача эришган ютуқлар моҳиятида шундай қоида ётади: башарти ишлашимиз лозим экан, ақл билан, узоқни кўзлаб меҳнат қилишимиз керак, қанчалик яхши ишласак, шунча яхши яшаймиз. Мен таъкидлаётганлар оддий ҳаётий ҳақиқатлар, холос.
Мен ислоҳотчи эмасман. Ўйлашимча, дунёда шундоқ ҳам аксарият одамлар ниманидир қайта қуришга киришиб кетган ва биз ислоҳотчиларга керагидан ортиқ эътибор бермоқдамиз. Ислоҳотчиларнинг икки тоифаси бор. Иккаласи ҳам ёқимсиз тоифалардир. Ўзини ислоҳотчи атайдиган шахс аслида ҳаммасини вайрон қилишни истайди. У ёқасидаги тугмача ўз тешигига сиғмаётгани учунгина бутун кўйлакни бурда-бурда қилиб ташлаётган кимсага қиёс. Тугма ўтадиган тешикчани сал кенгайтириш фикри унинг хаёлига келмайди. Бу тоифа ислоҳотчилар ҳеч бир вазиятда қилаётган ишини ўйлаб кўришга қодир эмас. Тажриба ва ислоҳотлар муштарак олиб борилмайди. Бундай ислоҳотчиларни фактлар ушлаб қололмайди. Улар фактларни йўққа чиқаради.
1914 йилдан сўнг кўп одамлар учун мушоҳада юритишга сабаблар пайдо бўлди. Айримлар ҳатто илк бор фикрлай бошлади. Улар ниҳоят кўзларини очди ва улкан бир оламда яшаётганлигини фаҳмлади. Кейин ўз эркинликларидан ҳаяжонга тушиб, оламга танқидий кўз билан қарай олишларини англади. Одамлар шундай қилди ҳам ва нуқсонни топди. Бошида ижтимоий тизимни танқид қилиш эркинлигига эришганлар – ҳар бир инсон ижтимоий тизимни танқид қилиши мумкин – бу ҳуқуқдан сармаст бўлди ва ҳар қандай мастга ўхшаб, мувозанатни йўқотди. Танқидчи қанчалик ёш бўлса, шунчалик тез мувозанатни йўқотади. У эски тартибни шунчалик тез вайрон қилишга ва янги тартиб ўрнатишга киришади. Россияда улар буни амалга ошира олди. Россия мисолида янги дунё қурмоқчи бўлаётганларни ўрганиш қулай. Россия тажрибасидан вайронкор ҳаракатлар қилишга кўпчилик эмас, озчилик мойил бўлишини ўргандик. Яна шуни билдикки, одамлар табиий қонунларига зид бўлган ижтимоий қонунларни жорий қилиши мумкин ва табиат бу қонунларни подшоҳлардан ҳам шафқатсизроқ равишда йўқ қилади. Табиат Совет Республикасига қарши тақиқ қўйди – чунки советлар табиатни инкор қилди. Энг аввало, улар инсоннинг ўз меҳнати маҳсулига бўлган ҳуқуқини инкор эта бошлади. “Россия жиддий ишга киришиши керак” деган фикрни эшитиб қолиш мумкин, аммо гап бунда эмас. Факт шуки, қашшоқ Россия халқи меҳнат қиляпти, аммо бу меҳнат самарасиз кетмоқда. Чунки бу эркин меҳнат эмас, мажбурий меҳнатдир. Қўшма Штатларда ишчи бир кунда саккиз соат меҳнат қилади; Россияда ўн икки-ўн тўрт соат ишлайди. Қўшма Штатларда ишчи, агар истаса, бир кун ва ҳатто бир ҳафта дам олиши мумкин, агар у буни истаса, ҳеч ким унга қаршилик қи ла олмайди. Россияда, советларда, ишчи истаса-истамаса ишга боришга мажбур. Фуқаролик эрки ҳибсхонадагидай интизомга бўйсундирилди, бу ерда ҳаммага бирдек муносабат қилинади. Бу қулликдир. Эркинлик – муносиб иш соатини ишлаш ва муносиб яшаш ҳуқуқи; ўз шахсий ҳаётингга ўзинг эгалик қилишинг ва тасарруф этишинг. Бу ва бунга монанд кўплаб эркинликлар жамланиб, буюк эркинлик юзага келади. Эркинликнинг мўъжаз шакллари ҳар биримизнинг кундалик ҳаётимиз замирига сингиб боради.
Россия ақл ва тажриба ёрдамисиз олдинга илдамлаши мумкин эмас. Заводларга қўмиталар раҳбарлик қила бошлаши билан бу заводлар ҳувиллаб қолди, вайронага айланди, чунки улар маҳсулот ишлаб чиқариш ўрнига, мажлису мунозараларга тўлди. Қўмиталар малакали ва оқил инсонларни ҳайдаб юборганидан сўнг минглаб тонна қимматбаҳо хомашёлар расво бўлди. Мутаассиб нотиқлар маърузалари билан одамларни очлик домига итарди. Энди советлар ўзи ҳайдаб юборган муҳандислар, маъмурлар, усталар ва машинасозларга йирик маош ваъда қилиб, орқага қайтаришга уринмоқда. Большавойлар ўзи кечагина шафқатсиз муносабатда бўлган ақл ва тажриба эгаларини ортга қайтишга чақирмоқда. Россиядаги “ислоҳотлар” ишлаб чиқаришни барбод қилди.
Бироқ бизнинг мамлакатимизда қўл меҳнати билан банд одамлар ва улар учун ўйлаб, режа тузадиган одамлар ўртасига тушадиган бешафқат кучлар бор. Россиядан ақллиларни, тажрибалиларни ва истеъдодлиларни ҳайдаган ўша кучлар бу ерда ҳам хурофотни урчитишга киришган. Биз инсоният бахтига нисбатан нафратга тўлган бузғунчилар, ёт унсурлар халқимизни парчалашига йўл қўймаслигимиз даркор. Американинг қудрати ва эрки – бирликдадир. Бироқ бизда ҳам ислоҳотчилар бор – бу бошқача тоифа бўлиб, ўзини ҳеч қачон ислоҳотчи атамайди. Улар ҳам радикал ислоҳотчига ўхшайди. Шун дай радикалки, унда на тажриба бор, на тажриба орттиришга хоҳиш. Яна бошқа бир тоифа ислоҳотчиларда етарлича тажриба бор, бироқ бундан ўзига наф йўқ. Бу ўзини большавойлар тоифасига киритилишидан жуда ажабланадиган ўзимизнинг реакционерлардир[2 - Эскиликни мутаассибларча қўмсовчи, ўта қадимчи, консерватор. Ўзгаришларнинг ҳассос мухолифи. – Тарж.]. Улар аввалги шарт-шароитларга қайтишни истайди, йўқ, ўша шароитлар яхши бўлгани учун эмас, ўша шароитларни яхши биламан деб ўйлагани учун қайтишни истайди.
Бир оломон яхшироқ дунё қурамиз деб, эски дунёни вайрон қилишни хоҳлайди. Бошқаси эса нима бўлса-да, чириб кетса ҳам эскисини сақлаб қолмоқчи. Ҳар иккисининг ҳам илдизи бир – кўриш учун кўзни очмаслик. Мавжуд дунёни вайрон қилиш мумкин, аммо янги дунё қуриб бўлмайди. Дунёни олға силжишига қаршилик қилиш мумкин, аммо шундан кейин унинг ортга кетишини, батамом чириб битиши олдини олиб бўлмайди. Ҳаммасини ўзгартирсак, одамлар кунига уч маҳал овқат ейди, деб ўйлаш аҳмоқликдир. Ҳаммасини эскича қолдириб, маблағимдан йилига олти фоиз даромад олишда давом этаман деб кутиш ҳам аҳмоқлик. Энг асосий муаммо шуки, ислоҳотчилар ҳам, қадимчилар ҳам реал воқеликдан қочади – бирламчи вазифаларини унутади.
Эҳтиёткорликнинг талабларидан бири эскиликка қайтишни соғлом ақлга қайтиш билан чалкаштириб юбормаётганимизга амин бўлишдир. Биз ҳар жиҳатдан жозибали даврда яшадик ва идеалистик тараққиёт дастурларига кўмилиб кетдик. Аммо шундан нари кета олганимиз йўқ. Булар бари тантанали намойиш эди, асло олға силжиш эмас. Бир дунё ажойиб нарсаларни эшитдик, бироқ, уйга қайтсак, ўчоқдаги олов ўчиб қолибди. Реакционерлар одатда ана шундай даврдаги хавотирлардан фойдаланади ва асосан разилликларга тўла “ўтган ажиб даврлар”ни қайтаришга ваъда беради. Узоқни кўра би лиш қобилияти ва тасаввурдан мосуво бу одамларни “тажрибали амалиётчилар” сифатида кўрувчилар ҳам топилади. Уларнинг ҳокимиятга қайтиши кўпинча соғлом ақлнинг қайтиши деб талқин қилинади.
Бирламчи вазифалар – қишлоқ хўжалиги, саноат ва транспорт. Ижтимоий ҳаёт уларсиз мавжуд бўлолмайди. Улар дунёни бирлаштиради. Ерга ишлов бериш ва истеъмол молларини тақсимлаш инсоннинг ибтидоий эҳтиёжи ўлароқ, бошқа ҳар нарсадан кўра ҳаётийдир. Улар жисмоний ҳаётнинг мағзи. Агар улар барҳам топса, ижтимоий ҳаёт ҳам барбод бўлади. Мавжуд тизим остида мазкур дунёдаги ҳодисалар издан чиқади, бироқ пойдевор мустаҳкам бўлса, вазият яхшиланишига умид боғлаш мумкин. Кимдир жамият пойдеворини ўзгартириши – тақдирнинг ижтимоий жараёнлардаги ролини тортиб олиши мумкин деган тушунча қип-қизил уйдирма. Жамият пойдевори – ўстириш, тайёрлаш ва ташиш воситалари ҳамда инсонлардир. Қишлоқ хўжалиги, саноат ва транспорт тизими мавжуд экан, дунё ҳар қандай иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришларга дош бера олади. Ўз ишимизни бажариш орқали биз жаҳонга хизмат қиламиз.
Иш истаганча топилади. Бизнес ҳам оддий бир иш. Тайёр маҳсулотларни олиб-сотиш – бизнес эмас. Чайқовчилик – порахўрликнинг маданийроқ кўринишидир. Аммо уни қонунчилик йўли билан тугатиб бўлмайди. Умуман, қонун билан бирор нарсага эришиш қийин: қонундан ҳеч қачон конструктив натижа чиқмайди. Қонуннинг полициядан фарқи йўқ, шунинг учун Вашингтондан ёки штатлар пойтахтидаги ҳокимиятларимиздан қонун қила олмайдиган ишларни кутиш вақтни беҳуда совуришга тенг. Қонунчилик қашшоқликни йўқотиб, бойларнинг имтиёзларини қисқартиради деб кутиб ўтирган вақтимиз қашшоқлар баттар қашшоқлашгани ва бойларнинг имтиёзи янада кўпайганини кўрамиз, холос. Биз узоқ вақт Вашингтонга умид боғладик, бошқа давлатлардагичалик кўпайиб кетмаган бўлса‐да, етарлича қонун ижодкорларимиз бор. Улар қонун билан ҳал этиб бўлмайдиган ишни қонун чиқариб ҳал қилишга ваъда беришади.
Бутун мамлакатга Вашингтонни бир Арши аъло, унда ҳар нарсага қодир ва ҳар нарсадан воқифлар ўтиради деб таълим берсангиз (худди бизникилар каби), ўша мамлакатни ўз келажагини барбод қилувчи ғояга мубтало қилиб қўясиз. Бизга мадад Вашингтондан келмайди, мадад ўзимиздан келади. Лекин биз берадиган мадад Вашингтонга – меҳнатимиз маҳсули тўпланадиган ва умум манфаати учун тақсимланадиган марказга боради. Биз ҳукуматга ёрдам беришимиз мумкин, аммо ҳукумат бизга ёрдам беролмайди.
“Ишбилармонликда ҳукумат таъсири оз бўлсин, ҳукуматда эса ишбилармонлик кўпроқ бўлсин”, деган шиор жуда ўйлаб айтилган, чунки у нафақат ишбилармонга ва ҳукуматга, балки халққа ҳам фойдалидир. Америка Қўшма Штатлари ишбилармонлик учун бунёд этилгани йўқ. Мустақиллик декларацияси – тижорат хартияси эмас, АҚШ Конституцияси – тижорий каталог эмас. Америка Қўшма Штатлари – унинг ери, аҳолиси, ҳукумати ва бизнеси – фақат восита бўлиб, унинг мақсади халқ ҳаётига қадрқиммат бахш этишдир. Ҳукумат – халқнинг хизматкори ва ҳамиша шундай бўлиб қолиши керак. Ҳукумат ўзини тана ҳисоблаб, халқ унинг думига айланган заҳоти, қасос қонуни кучга киради, зеро бундай муносабат нотабиий, ахлоқсиз ва ноинсонийдир. Бизнес ва ҳукуматсиз жамият бўлиши мумкин эмас. Улар хизматкор сифатида нон ва сув каби зарур; аммо ҳукумат хўжайинга айланса, табиий тартибни бузади.
Мамлакат фаровонлиги ҳар биримизга боғлиқ. Шундай бўлиши керак ва шуниси энг хавфсизи. Ҳукумат текинга нималарнидир ваъда қилаверади, аммо етказиб беролмайди. Улар Европада бўлгани каби молиявий най ранглар қилиши (фойда келтирса, бутун дунёда банкирлар шундай қилади), айни чоғда бемаъни тантанали нутқлар сўзлаши мумкин. Меҳнат ва фақат меҳнатгина ниманидир етказиб беришда давом этиши мумкин. Қалбининг қаърқаърида буни ҳамма тушунади.
Бизники каби ҳуши жойида халқ иқтисодий ҳаётнинг асосий жараёнларини сўндириб қўйиши эҳтимолдан узоқ. Аксарият одамлар мушук текинга офтобга чиқмаслигидан хабардор. Кўпчилик ҳатто англамаган ҳолда пул бойлик эмаслигини ич-ичидан ҳис қилади. Ҳар бир кишига исталган ҳамма нарсани ваъда этадиган ва эвазига ҳеч нарса сўрамайдиган оддий назарияларни оддий одамнинг инстинкти рад қилади, бунинг учун айтарли сабаб тополмаса ҳам. Оддий одам ушбу назариялар нотўғрилигини билади ва бу етарлидир. Дағаллиги, аҳмоқоналиги ва турли нуқсонларига қарамай, ҳозирги тартибот бошқаларига нисбатан бир устунликка эга – у амалда ишлаяпти.
Шубҳасиз, ҳозирги тартибот ҳам аста-секин бошқа тартиботга эврилади ва ўша тартибот ҳам ишлайди – ўз-ўзича эмас, инсонлар ундан нимани кўзласа, ўшандай ишлайди. Большавой тизим иш бермаганига ва бера олмаслигига сабаб иқтисодий эмас. Саноатнинг хусусийлиги ёки жамият томонидан бошқарилиши, ишчиларнинг улуши “маош” ёки “дивиденд” деб аталиши, халқнинг озуқаси, кийим-кечаги ва бошпанасини назорат қилиш ёки уларга ўзи истаганча овқатланиши, кийиниши ва яшашига изн бериш аҳамият касб этмайди. Булар шунчаки майда икир-чикирлардир. Большавой етакчиларининг нўноқлиги улар ана шу икир-чикирлар билан ўралашиб қолганида эди. Большавой тизим нотабиий ва ахлоқсизлиги туфайли муваффақиятсизликка учради. Бизнинг тизим эса оёқда турибди. У нотўғрими? Албатта нотўғри. Ноқулайми? Албатта, ноқулай. Ҳуқуқ ва мантиқ нуқтаи назаридан у аллақачон пароканда бўлиши лозим. Лекин у ҳамон турибди – чунки у иқтисодий ва ахлоқий пойдеворларга эга.
Иқтисодий пойдевор – меҳнат. Меҳнат – йилнинг ҳосилдор фаслларини киши фойдасига қаратадиган инсон унсури саналади. Хирмонни хирмон қилган – инсон меҳнати. Иқтисодий тамойил шундай: ҳар биримиз ўзимиз яратмаган, ярата олмайдиган, табиат ато этган хомашё билан ишлаймиз.
Ахлоқий пойдевор – инсоннинг ўз меҳнат маҳсулига бўлган ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ турли шаклларда ифодаланади. Баъзида бу “мулк ҳуқуқи” деб аталади. Баъзан бу ҳуқуқ “Ўғирлама” деган қайтариқда мужассам. Мулк ҳуқуқи бор экан, ўғрилик жиноят ҳисобланади. Нон ишлаб топган одам ўша нонга ҳақдор. Агар бошқа кимса уни ўғирласа, бу шунчаки нон ўғирлаш эмас, балки инсоннинг муқаддас ҳуқуқига дахл қилишдир.
Ишлаб чиқариш имконига эга бўлмасак, ҳеч нарсамиз бўлмайди. Баъзилар айтадики, мабодо ишлаб чиқарсак, у ҳам капиталистлар учун бўлади. Яхшироқ ишлаб чиқариш воситаларини тақдим қила оладиган капиталистлар – жамият пойдеворидир. Уларнинг ҳеч нарсаси ўзиники эмас. Улар шунчаки мулкни бошқалар фойдаси учун тасарруф қилади. Олибсотар капиталистлар – вақтинчалик зарурий ёвузлардир. Улар ўз пулини ишлаб чиқаришга жорий этса, ёвуз бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо уларнинг маблағи тақсимлашни мушкуллаштиришга, истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасида тўсиқлар барпо этишга хизмат қилса, унда бундай капиталистлар ёвуз саналади, пул меҳнат муносабатларига яхшироқ мослаштирилса, уларнинг фаолияти тўхтайди. Қачон пул меҳнат муносабатларига яхшироқ мослашади? Қачонки, фақат меҳнатгина саломатлик, бойлик ва бахт йўлига олиб чиқишини ҳамма тўлиқ англаса.
Ишлашни истаган инсон ишлолмаслиги ва меҳнати учун лозим ҳақни ололмаслиги учун асос мавжуд эмас. Худди шу каби ишлай оладиган, бироқ ишламайдиган одам жамиятга хизмати учун тегишли ҳақни олмаслигига асос йўқ. Ҳар қандай шароитда инсон жамиятга берганига яраша олиши ҳам керак. Агар у жамиятга ҳеч нарса бермаса, жамиятдан ҳам бирор нарса талаб қилишга ҳақли эмас. Унга ҳам эркинлик берилган – очликдан ўлиш эркинлиги. Кимдир ўзи лойиқ бўлганидан кўра кўпроқ ҳақ олаётган бўлса, ҳамма ўз хизматига қараганда кўпроқ ҳақ олишга ҳақли, деган ақида билан узоққа бормаймиз.
Барча одамлар тенг, деган таъкиддан ҳам кўра бемаънироқ ва инсоният учун зарарлироқ ғоя йўқ. Барча инсонлар тенг эмас ва инсонларни тенглаштиришга уринадиган демократик концепция тараққиёт оёғига тушов, холос. Ҳамма бирдек қобилиятли эмас. Қобилиятлироқлар сони қобилиятсизроқларникидан оз. Кўп сонли майдалар битта йирикни ағдариши мумкин. Аммо шу билан улар ўзларини ҳам ағдаради. Айнан катта одамлар жамоага етакчилик қилади ва кичик одамларнинг осонроқ яшашига шароит яратади.
Қобилиятларни тенг кўрадиган демократик концепциянинг таги бўш. Табиатдаги ҳеч бир нарса тенг эмас. Биз машиналаримизни алмаштирса бўладиган қисмлардан ясаймиз. Бу эҳтиёт қисмларнинг ҳар бири кимёвий таҳлил, аниқ ўлчовчи асбоблар ва нозик ишловлар орқали бир‐бирига айнан ўхшаш ясалади. Шунинг учун уларнинг ҳар бирини синаб кўришга ҳожат йўқ. Ташқи томондан бир-бирига ўхшаш, бир хил маркадаги икки “Форд” машинасини кўрсак, уларни бир-биридан ажрата олмаймиз, улар шу қадар бир хил ясалганки, бирининг исталган қисми иккинчисига ўрнатилса ҳам бир хил кўринади. Аммо ундай эмас. Улар турлича ишлайди. Бизда юзлаб, ҳатто минглаб “Форд”ларни миниб кўрган одамлар бор ва улар иккита бир-бирига мутлақо ўхшаш автомобиль йўқ дейди; агар улар янги машинани бир соат ё камроқ миниб, кейин худди шу шароитда бир соат минилган бошқа автомобиль ёнига қўйишса, иккала машинани ташқи томондан бир-биридан ажрата олишмайди, аммо минганда фарқлайдилар.
Шу пайтгача мен турли умумий мавзулар ҳақида гапирдим, энди аниқ мисолларга ўтамиз. Ҳар бир инсоннинг турмуш шароити унинг жамиятга кўрсатган хизматларига мутаносиб бўлиши лозим. Ҳозир шу мавзуда бир неча сўз айтишнинг айни мавриди, чунки биз хизмат қилиш номуҳим деб ҳисобланилган даврни бошдан кечирдик. Биз шундай йўлдамизки, бунда инсоннинг на меҳнати ва на хизмати эътиборга олинади. Буюртма олиш осон бўлиб қолди. Авваллари мижоз сотувчининг маҳсулотини олиб, унга марҳамат кўрсатар эди, энди муносабатлар ўзгарди ва сотувчи мижозга маҳсулот сотиб, унга марҳамат кўрсатадиган бўлди. Бизнес оламида бу офатдир. Ҳар қандай монополия ва ҳар қандай фойдахўрлик – офат. Агар корхона учун изланувчанликка зарурият бўлмаса, шубҳасиз бу зарар келтиради. Бизнеснинг ўз ризқини ўзи топадиган жўжа каби бўлиши унинг соғломлигини билдиради. Афсуски, ишбилармонлик оламида ҳаммасига осон эришилмоқда. Қиймат ва нарх ўртасидаги ҳаққоний мутаносибликка дарз кетди. Мижоз манфаатини қониқтириш ҳақида ўйлаш зарурияти йўқолди. Муайян доираларда оммани менсимаслик кайфияти шаклланди. Бу бизнес учун ўтакетган зарарли. Айримлар бу ҳолатни “фаровонлик” сифатида кўрди. Бироқ бу асло фаровонлик эмас. Бу пул кетидан қувишдир. Пул кетидан қувиш эса бизнес эмас.
Тадбиркор асл мақсадни унутиб, ўзини пулга кўмиши ва кейин янада кўпроқ пул топиш ортидан қувиб, одамларга улар истаган нарсани сотишни унутиб қўйиши жуда осон. Фақат бойлик орттириш учун бизнес билан шуғулланиш – ўта қалтис ҳаракат. Бу қимор ўйинидаги омадга ўхшайди, у камдан-кам узоққа чўзилади, бир неча йилга ҳам бормайди. Бизнеснинг вазифаси – бойиб кетиш ёки олибсотарлик эмас, истеъмол учун маҳсулот яратишдир. Бундай ишлаб чиқаришнинг шарти – тайёрланган маҳсулотлар сифатли ва арзон бўлиб, нафақат ишлаб чиқарувчига, балки одамларга ҳам фойдали бўлиши лозим. Агар пул масаласига нотўғри ёндашилса, ишлаб чиқариш ҳам ишлаб чиқарувчининг манфаатига йўналтирилади.
Ишлаб чиқарувчининг фаровонлиги унинг одамларга келтирадиган фойдаси билан боғлиқ. Тўғри, ўзини ўйлаб ҳам у бироз муддат ишларини яхши юритиши мумкин. Аммо бу узоққа бормайди. Одамлар бундан воқиф бўлса, ишлаб чиқарувчи инқирозга учрайди. Кескин юксалиш даврида ишлаб чиқарувчилар асосан ўз фойдаларини кўзлади. Одамлар буни англаган заҳоти уларнинг иши пароканда бўлди. Улар буни “тушкунлик даври”га тушиш билан изоҳлашга уринди. Аслида бундай эмасди. Улар мантиқсизликни мантиққа қарши қўймоқчи бўлди, аммо бундан ижобий самара чиқмасди. Пулга нисбатан очкўзлик – уни қўлдан чиқаришнинг энг осон йўли. Агар кимдир хизмат қилиш учун хизмат қилса, ўзи тўғри деб билган ишдан қониқиш олиш учун ишласа, пулнинг ўзи уни топиб келади.
Пул қилинган хизматнинг табиий меваси. Пулга эга бўлиш мутлақо зарур. Айни пайтда пулнинг мақсади – роҳат бериш эмас, хизмат қилиш учун имкониятни янада кенгайтириш эканини унутмаслигимиз керак. Мен учун қуруқ роҳатга бурканган ҳаётдан кўра ёқимсизроқ нарса йўқ. Ҳеч биримиз қуруқ енгилликка ҳақли эмасмиз. Тамаддунда ялқовлар учун ўрин йўқ. Истиқболда пулни йўқ қилиш лойиҳалари масалани баттар чигаллаштиради, чунки ўлчовсиз иш битмайди. Албатта, бугунги молия тизимимиз қониқарлилигига катта шубҳам бор. Мен бу масалага келгуси бўлимда батафсилроқ тўхталаман. Ҳозирги молия тизимига асосий эътирозим шуки, унда пул асосий мақсад сифатида тақдим этилади. Бундай ҳолатда у ишлаб чиқаришга ёрдам бериш ўрнига унга тўғаноқ бўлади.
Менинг мақсадим – оддийлик. Умуман олганда, одамларда пул кам ва бирламчи ҳаётий эҳтиёжларни (ҳар ким муайян даражада ҳақли бўлган ҳашамни қўя турайлик) қондириш қимматга тушади, чунки биз чиқараётган деярли барча маҳсулотлар керагидан ортиқ мураккаб. Кийимларимиз, турар жойларимиз, уй жиҳозлари – буларнинг бари ҳозиргидан кўра оддийроқ ва айни дамда чиройлироқ бўлиши мумкин. Ўтмишда ҳамма нарса маълум усулда тайёрланган ва бугунги ишлаб чиқарувчи фабрикантлар ўша йўлга эргашмоқда.
Мен ҳаётимизда ўта одми услубларга мослашмоқ зарур демоқчи эмасман. Тўрвадан кўйлак тикиб, тешигидан бош чиқариб юришга асло ҳожат йўқ. Тўғри, бунда кўйлакни тикиш осон, аммо уни кийиб юриш қулай эмас. Чойшаб тикувчилик санъати намунаси эмас, аммо ҳиндулар сингари чойшабга ўраниб юрсак, ҳеч биримиз кўп иш қила олмасдик. Ҳақиқий одмилик – ишлаб чиқариш ва фойдаланишнинг қулайлигида. Кескин ислоҳотларнинг камчилиги, улар нарсаларни инсон учун мослашга эмас, балки инсонни нарсаларга мослашга қаратилгандир. Менимча, аёллар либосини ўзгартириш ғояси пўрим, башанг кийинадиган хонимлардан чиққан ва улар бошқалар ҳам ўзларидек бўлишини истайди. Бу мақбул ҳолат эмас. Аслида қулай ашёни танлаб, ундан кераксиз қисмлар олиб ташланса кифоя. Буни ҳамма нарсага – пойабзал, кийим-кечак, уй, машина, темирйўл, кема, учоқларга қўллаш мумкин. Ортиқча қисмларни йўқотиш ва зарурларини соддалаштириш, айни пайтда, ишлаб чиқариш харажатларини қисқартиради. Бу жуда оддий мантиқ. Энг ажабланарлиси, кўпинча жараён ашёни соддалаштиришдан эмас, уни шу ҳолда қолдириб, таннархни пасайтиришдан бошланади. Аввало, маҳсулотнинг ўзидан бошлаш даркор. Биз дастлаб ашёни ўрганишимиз керак – у чиндан ҳам зарур даражада яхшими, белгиланган хизматга қанчалик ярайди? Кейин уни тайёрлашда энг яхши хомашё қўлланганми ёки энг қимматими? Ва ниҳоят, унинг тузилишини соддалаштириш ва оғирлигини камайтириш мумкинми? Ва ҳоказо.
Ортиқча вазн ҳар қандай ашёда ҳам кераксиз, бу худди аравакаш қалпоғидаги тақинчоққа ўхшайди. Тақинчоқ, дарвоқе, аравакашни таниб олишга асқатиши мумкин, ортиқча вазн эса ортиқча куч сарфлаш, холос. Оғирлик – бу куч, деган уйдирма қаердан келган, билмайман. Қозиқни қоқиш учун оғирлик кераклиги яхши, аммо натижа бермайдиган оғир вазндан нима наф? Транспорт воситалари вазнини оғирлаштириш нега керак? Машинага қўшилаётган оғирликни унга ортилувчи юкка ўтказган дуруст эмасми? Семиз одамлар озғинлар каби тез югура олмайди, биз эса автомашиналаримизни жуда оғир қилиб юборганмиз, гўёки ўлик вазн тезликни оширадигандай! Қашшоқлик кўп жиҳатдан бефойда юкни ташиб юришдан юзага келади. Бир кун келиб оғирликни яна камайтириш йўлларини кашф қиламиз. Масалан, ёғочни олайлик. Айрим мақсадлар учун ёғоч энг яхши материал, аммо у жуда исрофли. Форд машиналаридаги ёғоч қисмларда 30 фунт[3 - 1 фунт 453.6 граммга тенгдир.] сув бор. Шубҳасиз, буни яхшилаш мумкин. Биз ортиқча вазнсиз, қуввати ва қайишқоқлиги бир хил бўлган воситалар топишимиз керак. Бошқа минглаб жараёнларда ҳам шундай қилиниши лозим.
Фермер ўз кундалик меҳнатини ўта оғирлаштириб юборган. Ишончим комил, оддий фермер ўзининг беш фоизгина қувватини фойдали ишга сарфлайди. Агар завод ҳам одатдаги ферма каби жиҳозланса, уни ишчилар билан тўлдириб юбориш керак бўларди. Европадаги энг нобоп фабрика ҳам ўртача фермер хўжалигичалик нобоп эмас. Фермада механик қувват ва электр қуввати деярли қўлланилмайди. Ҳамма нарса қўлда бажарилишидан таш қари, ишни мантиқли ташкиллашга эътибор қаратилмаган. Иш куни мобайнида, эҳтимол, фермер лиқилдоқ нарвондан камида йигирма марта тепага чиқиб, пастга тушади, аммо уни тузатиб қўймайди. У йиллаб челак ва бидонда сув ташиб, жонини қийнайди, аммо бир неча метрлик қувур ётқизиб, сув келтирмайди. Агар қўшимча иш чиқиб қолса, унинг миясига келадиган биринчи фикр – қўшимча ишчи ёллаш керак! Иш жараёнини яхшилашга пул сарфлашни ортиқча исроф деб билади. Шунинг учун қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нархи энг кам баҳолаганда ҳам ўта қимматга тушади ва энг яхши шарт-шароитлардаги фермернинг даромади ҳам оз бўлади. Вақтни ва куч-қувватни совуриш нархларнинг баландлиги ва маош камлигининг асосий сабабидир.
Дирборндаги шахсий фермамда ҳамма ишларни машина бажаради. Кўп жиҳатдан кучнинг беҳуда сарфланишига тўсиқ қўйган бўлсак-да, ҳали ҳақиқий иқтисодий хўжаликка айланишдан йироқмиз. Ҳалигача яна нималар қилиш кераклигини аниқлаш учун бу масалани 5-10 йил мобайнида изчил ўрганиш имконига эга бўлмадик. Қилинганидан кўра қилишимиз керак бўлган ишларимиз кўпроқ. Шунга қарамасдан, ҳар қандай бозор шароитида ҳамиша яхши даромад олдик. Биз фермамизда фермер эмасмиз, саноатчимиз. Деҳқон ўзини саноатчи деб қарашга ўргангани заҳоти ишчи ва ашёларга нисбатан исрофгарлигини тўхтатади, шунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи тушади ва ҳаммага етарли озиқ-овқат пайдо бўлади, шу қатори даромад ошади ҳамда фермерлик таҳликали эмас, фойдали касбга айланади.
Қишлоқ хўжалигида даромад озлигининг сабаби касбнинг асл моҳияти ва ишлаб чиқариш жараёни борасида билимнинг етарли эмаслигида, уни ташкил этишнинг энг яхши шаклларидан бехабарликдадир. Қишлоқ хўжалиги каби ташкил этилган ҳар қандай ишлаб чиқариш даромадсизликка маҳкум. Фермер ўз толеига ва аждодларининг тажрибасига ишонади. У қандай қилиб тежоғли ишлаб чиқариш ва маҳсулотни сотиш технологиясини билмайди. Қандай ишлаб чиқариш ва сотишни билмаган ишлаб чиқарувчи узоққа боролмайди. Фермернинг ҳали ҳам оёқда тургани қишлоқ хўжалигининг нақадар даромадли бўлиши мумкинлигини кўрсатади.
Қишлоқ хўжалигида ҳам, саноатда ҳам арзон ва сермаҳсул ишлаб чиқариш – шундай қилиш ҳамма учун фаровонлик демак – жуда оддий. Муаммо шуки, ҳамма нарсани мураккаблаштириб юборишга бўлган умумий тенденция бор. Мана, масалан, маҳсулотни “такомиллаштириш”ни олайлик.
Гап маҳсулотни яхшилаш, такомиллаштириш ҳақида кетганда, одатда маҳсулотнинг бирор қисмини ўзгартиришни тушунамиз. “Такомиллашган” маҳсулот – ўзгартирилган маҳсулот. Аммо мен бундай тушунмайман. Мен ишлаб чиқаришнинг энг яхши йўлини топмагунча унга киришмайман. Бу, албатта, маҳсулотга ҳеч қачон ўзгартириш киритмаслик кераклигини англатмайди. Мен ҳисоб-китоблар, дизайн ва хомашё энг яхшиси эканига тўла ишонгандагина ишлаб чиқаришга киришиш керак деб ҳисоблайман. Агар тўла ишонч ҳосил бўлмаса, изланишларни давом эттиравериш керак. Ишлаб чиқариш фаолияти маҳсулотнинг ўзидан бошланади. Фабрика, ташкилот, савдо ва молиявий режаларнинг ўзи маҳсулотга мослашади. Шу йўл билан корхонанинг пичоғи чархланади, ва ниҳоят, вақтдан ютилади. Маҳсулот ҳақида аниқ тасаввур шаклланмай бошланган ишлаб чиқариш кўплаб бизнеслар синишининг пинҳон сабабидир. Афтидан, одамлар фабрика, дўкон, молиявий маблағлар ёки бошқарувни ҳаммасидан муҳим деб ўйлайди. Ваҳоланки, энг муҳим нарса – маҳсулотнинг ўзи. Маҳсулот ғоясини мукаммал шакллантирмай туриб, ишлаб чиқаришни бошлаш вақтни зое кетказишдир. Бугун “Ford” автомобили деб аталувчи “Т Model” ғоясини ўзим қониқадиган даражада пишитгунча, ўн икки йил сарфладим. Биз то маҳсулотни ҳосил қилмагунича, том маънодаги ишлаб чиқаришга киришмадик. Бу моделга ўшандан бери айтарли ўзгартириш киритилмаган.
Биз доимо янги ғояларни синаб кўрамиз. Дирборн даҳасидаги йўлларда юрсангиз, “Форд” автомобиль моделларининг ҳар турини учратиш мумкин. Улар тажриба автомобиллари, янги моделлар эмас. Мен бирорта яхши ғояни назардан қочирмайман, аммо уни яхши дейишга шошмайман ҳам. Агар ғоя ростдан арзирли бўлса ёки янги имкониятлар яратса, уни ҳар жиҳатдан синаб кўриш тарафдориман. Бироқ ғояни синаб кўриш автомобилга ўзгартириш киритиш билан айнан бир нарса эмас. Ишлаб чиқарувчиларнинг аксарияти маҳсулотини ўзгартиришга шошилса, биз, тамоман фарқли равишда, ишлаб чиқариш усулларини ўзгартирамиз.
Биз қилган энг катта ўзгаришлар ишлаб чиқариш усулларига тегишлидир, бу борада тўхташ йўқ. Назаримда, биз биринчи автомашинани ишлаб чиққанимиздан бери ўзгармаган бирор нарса қолмади ҳисоб. Шунинг учун бизнинг ишлаб чиқаришимиз ҳамманикидан арзонроқ. Биз ўз автомашиналаримизда нимани ўзгартирган бўлсак, бари қулайлик яратиш ёки қувватни ошириш учун эди. Машинада ишлатилган бирор материални ўзгартирсак, бу ҳам пухта ўрганишлар маҳсулидир. Бундан ташқари, биз у ёки бу материалнинг етмай қолгани сабабли ишлаб чиқариш тўхтаб қолишини ёки нархнинг ошишини истамаймиз, шунинг учун барча эҳтиёт қисмлар учун муқобил хомашёларни ўйлаб қўйганмиз. Масалан, пўлатнинг турлари ичида биз энг кўп ванадийли пўлатдан фойдаланамиз – у анча мустаҳкам, вазни ҳам нисбатан енгил. Аммо ишлаб чиқаришни фақат бир хомашёга боғлаб қўйиш яхши тадбиркорга хос эмас. Шунинг учун биз унинг ўрнини босадиган муқобилини топиб қўйдик. Ишлатадиганимиз барча пўлатлар ўзига хос, бироқ улар нинг ҳар бирига камида битта, гоҳида бир нечта муқобил вариант бор ва улар ҳам синовдан ўтган. Биз ишлаб чиқаришда фойдаланадиган барча хомашё ва эҳтиёт қисмлар ҳақида шу гапни айтишимиз мумкин. Бошида биз ўзимиз фақат айрим қисмларни ишлаб чиқариб, машина моторини умуман тайёрламасдик. Бугун моторини ҳам, кўплаб қисмларини ҳам ўзимиз ишлаб чиқарамиз, чунки бу арзонга тушади. Бундай қилишимизнинг яна бир сабаби тақдиримиз бозордаги фавқулодда ўзгаришларга ёки эҳтиёт қисм етказиб берувчиларга боғлиқ бўлиб қолмаслиги керак. Бир мисол, уруш пайтида ойнанинг нархи кўкка учди. Биз мамлакатдаги ойнага энг катта талабгорлардан бири эдик. Бугун биз ўзимизнинг ойна ишлаб чиқарувчи фабрикамизни қуришга киришдик. Агар бор кучимизни маҳсулот қисмларини ўзгартиришга йўналтирганимизда, узоққа бора олмасдик. Биз маҳсулотни ўзгартирмасдан уни ишлаб чиқаришни такомиллаштиришга эришдик.
Искананинг энг муҳим жойи – тиғидир. Бизнинг компания ҳам шундай тамойилга асосланади. Искана қанчалик сифатли экани, қай даражада мустаҳкам пўлатдан тайёрлангани, қандай ясалгани аҳамиятсиз – тиғи бўлмаса тамом, у искана эмас, бир парча темирдир. Бу дегани, маҳсулотнинг нима иш бажаришга мўлжаллангани эмас, нима бажариши ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тиғи ўткир исканага енгилгина уриш етарли бўлган бир пайтда, ўтмас исканага катта куч сарфлаш на даркор? Исканадан муддао кесиш, асло унга уриш эмас, зарбалар кесиб олиш шартларидан бири холос. Модомики, ишлашни истарканмиз, нима учун бор эътиборимизни ишга қаратиб, тезда қилмаслигимиз керак? Cавдонинг тиғи – маҳсулотнинг мижоз билан кесишган нуқтасидир. Сифатсиз маҳсулот – тиғи ўтмас асбобга ўхшайди. Уни керакли ерга ўтказиш учун ортиқча куч сарфлашга тўғри келади. Ишлаб чиқаришнинг тиғи – биргаликда ишни бажараётган ишчи ва машина. Агар ишчи нўноқ бўлса, машина ҳам ишни яхши эплай олмайди; агар машина яроқсиз бўлса, ишчининг самарадорлиги пасаяди. Муайян ишга керагидан ортиқ куч-қувватни сарфлашни талаб этиш исрофгарлик саналади.
Шундай қилиб, ғоямнинг моҳияти шундаки, исроф ва очкўзлик чинакам хизмат қўрсатишга тўғаноқ бўлади. Исроф ҳам, очкўзлик ҳам кераксиз. Исрофгарлик асосан ўз ишини билмаслик ёки эътиборсизликдан келиб чиқади. Очкўзлик эса калтабинлик меваси. Мен хомашё ва меҳнатни исроф қилмай ишлаб чиқаришни йўлга қўйишга, уни камроқ фойда олган ҳолда сотишга ва бунда фойдани сотувнинг кўламига нисбатан белгилашга ҳаракат қилдим. Шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнида истеъмолчининг харид қувватига мувофиқ, ходимларимга имкон қадар кўпроқ маош тўлашни истайман. Бу эса маҳсулотга кам маблағ сарфлашни тақозо этади. Биз камроқ фойда билан сотишимиз туфайли маҳсулотимизни харидор имкониятига мутаносиб қила оламиз. Биз билан боғлиқ ҳар ким – менежер, ишчи ёки харидор бизнинг мавжудлигимиз учун муҳим. Биз яратган компания хизмат кўрсатиш учун яратилган. Айни шу ҳақда гапирмоқчиман.
Хизмат кўрсатиш ўзи нима? Мана, унинг асосий тамойиллари:
1. Келажакдан қўрқмаслик, ўтмишга сажда қилмаслик. Истиқболдан қўрққан одам муваффақиятсизликдан қўрқади, муваффақиятсизликдан қўрққан ўзига чеклов қўяди. Муваффақиятсизлик – ишни янада ақллироқ асосда қайта йўлга қўйиш имконияти, холос. Ҳалол муваффақиятсизлик – шармандалик эмас, ундан қўрқиш шармандаликдир. Ўтмиш бизга ривожланиш йўллари ва воситаларини кўрсатгани учунгина фойдали.
2. Рақобатга эътибор бермаслик. Сендан кўра яхшироқ бажара оладиганлар ишлайверсин. Кимнингдир бизнесини барбод қилишга уриниш – жиноят, чунки бу шахсий фойда кетидан қувиб, ўзганинг шароитини бу зишга уриниш – ақл ўрнига кучдан фойдаланиб ҳукм ўрнатишдир.
3. Хизмат кўрсатиш фойда олишдан муҳимроқ. Албатта, тадбиркорлик фойдасиз яшай олмайди. Моҳиятан, даромадга интилишнинг ёмон ери йўқ. Яхши йўлга қўйилган бизнес, фойда келтирмай қолмайди. Бироқ фойда яхши иш учун мукофот бўлиши лозим. У ишнинг пойдевори эмас, балки ишнинг самараси бўлса мақсадга мувофиқ.
4. Ишлаб чиқариш – арзон олиб, қиммат сотиш эмас. У хомашёни мақбул нархда сотиб олиш ва ана шу маҳсулотни камроқ сарфлар билан харидорга маъқул келадиган сифатли истеъмол маҳсулотига айлантиришдир. Қимор, бозордаги спекуляциялар, ноҳалол ўйинлар тараққиётга тўсиқ бўлади.
Бу тамойиллар қандай пайдо бўлгани, амалда қандай ишлагани ва амалга қандай татбиқ этилиши келгуси бобларда баён қилинади.
I БОБ
Катта йўлнинг бошида
1921 йилнинг 31 майида Форд мотор компанияси беш миллионинчи автомобилни ишлаб чиқарди. Энди у менинг музейимда, мен ўттиз йил аввал ишлаб чиқаришни бошлаган ва 1893 йил баҳорида илк бор қониқарли тарзда ишлаган бензин двигателли кичкина автомобиль ёнида турибди. Мен бу машинада Дирборнга далачумчуқлар учиб келган пайтда сайр қилдим, бу чумчуқлар ҳамиша, ҳар йили 2 апрелда учиб келади. Машиналарнинг на ташқи кўринишида, на ички қурилишида ва на материалларида бирор ўхшашлик бор. Фақат асосий жиҳати ўзгармаган, фақат эскисидаги айрим “жимжималар”ни ҳозирги автомобилларимизга қўлламаяпмиз. Ўша кичкина машина, икки цилиндрлилигига қарамасдан, соатига йигирма мил[4 - 1 мил 1,609 километрга тенг, яъни Форднинг биринчи автомашинаси 32 километр/соат тезликда юрган.] тезликда 11 литрли ёқилғиси билан олтмиш мил йўл босганди. Бу ҳозир ҳам яхши кўрсаткич ҳисобланади.
Автомобилнинг умумий чизмаси технология ва материалларга қараганда жуда секин ўзгарарди. Албатта, у такомиллаштирилган: замонавий Форд машинаси, яъни “Т Model” тўрт цилиндрли автостартерга, ҳар жиҳатдан қулай ва омилкор машинага айланган. У аввалгиларидан соддалашган, аммо ундаги ҳар бир унсур аввалги андазасида ҳам топилиши мумкин. Барча ўзгаришларни биз, асосий моделга янгилик қилиш орқали эмас, синовлар билан киритганмиз. Шундан бир муҳим хулосани чиқараман: ҳар гал янги ғоя кетидан чопгандан кўра, мавжуд яхши ғояни такомиллаштиришга куч сарфлаган афзал.
Фермадаги ҳаёт менга транспортнинг яхшироқ тур лари ва воситаларини яратиш учун туртки берган. Мен 1863 йил 30 июлда Мичиган штатининг Дирборн шаҳри яқинидаги фермер хўжалигида дунёга келганман ва ёдимдаги илк хотира – хўжаликда иш натижасини ҳисобга олганда жуда кўп меҳнат қилинар эди. Бугунги фермер хўжаликлари ҳақида ҳам шуни айта оламан.
Одамлар орасида ота-онам ўта қашшоқ бўлгани, ёшлигим эса оғир қийинчиликда ўтгани ҳақида афсона юради. Тўғри, улар жуда бой бўлмаган, аммо қашшоқ ҳам эмасди. Мичигандаги аксарият фермерларга солиштирганда, улар нисбатан бадавлат эди. Мен туғилган уй ҳали ҳам қўр тўкиб турибди ва ферма билан бирга мулкимнинг бир қисми ҳисобланади.
Фермамизда ва бошқа қўшни хўжаликларда оғир қўл меҳнатидан кўп фойдаланиларди. Болалигимданоқ кўп ишларни қандайдир самаралироқ бажариш йўли бор деб ўйлардим. Шу боис механика билан шуғуллана бошладим, онам мени туғма механик ҳисобларди. Дастлаб менинг асбобларга мўлжалланган турли-туман металл тақир-туқурлар билан тўла устахонам бор эди. У пайтларда бугунги ўйинчоқлар йўқ эди – барча ўйинчоқларимиз қўлда ясалганди. Бола бўлиб ўйнаган ўйинчоқларим шу асбоблар эди – ҳозир ҳам шундай. Машинанинг ҳар турли қисмлари мен учун улкан хазина бўлган.
Ёшлигимдаги энг катта воқеа локомобиль билан учрашув эди: бу воқеа Детройтдан саккиз мил нарида юз берганди, биз фермадан чиқиб, шаҳарга томон кетаётгандик. Ўшанда ўн икки ёш эдим. Иккинчи улкан воқеа эса ўша йили менга соат совға қилишгани бўлди.
