Шарҳи асрори илоҳи айлабон,
Халқ аро шарҳин камоҳи айлабон.
Чун, ки «Уштурнома» айлаб ошкор,
Нуктаси бухтиларин тортиб қатор.
Неча минг бухти нечукким чархи дун,
Дурри гавҳар ҳамлидин бори забун…
Чун ғазал гулзорида мажмаъ тузуб,
Булбул отин минг тараннум кўргузуб.
Лекин ул ҳар бир тараннумдин аён,
Сирри ваҳдат шарҳиға равшан баён.
Чун рубоийдин бериб девонға зайн,
Рубъи маскун ичра солиб шўру шайн.
Олами маъни аро тақсимдин,
Ҳар бири мухбир неча иқлимдин.
Наср ила чун «Тазкира» мавжуд этиб,
Авлиё арвоҳини хушнуд этиб.
Ҳар бирининг руҳидин юз тийра зот,
Жон топиб ичкон киби оби ҳаёт.
Бир тараф бориға отину шараф,
«Мантиқ ут-тайр»ға отин бир тараф.
Навоий устодининг китобларини мана шундай тартибда санайди. Айни пайтда уларнинг ҳар бирига хос хусусият, бирини иккинчидан ажратиб турувчи етакчи фазилатларини таъкидлаб ҳам беради.
Ҳақиқатда ҳам ёлғиз маснавийнависликда эмас, балки ғазал, рубоий ва насрда ҳам Аттор олий мақомларга кўтарилган эди. Агар диққат қилган бўлсангиз, «ваҳдат асрори», «ваҳдат шарҳи» деган ибораларни Навоий мутасаввуф Аттор ижодиётининг ўзак-негизи ва унинг талқинларидаги туб моҳиятни урғулаш учун ишлатади. Дарҳақиқат, Аттор ваҳдат шаробидан маст, олам ва одам ҳодисотларини ваҳдат шуури ила мушоҳада айлашдан ҳеч четламаган, сўзи ҳам, фикр ва ифодалари ҳам кашфу илҳомдан туғилган санъаткор эди. Унга кўра, зоҳирий бу олам «кўплик», яъни касратдир. Азалий оламда у Ҳақнинг зоти билан «бир» эди. Ажралиш ва кўплик йўқ эди. Зоҳирий олам бир оташ – алангадан юзага келган тутун янглиғдир. Коинотда Бирдан бошқасини кўрамганлар, ваҳдат дарёсига чўмганлар ва ишқ оловида ёнганлар ҳисобланади. Оллоҳ висолига етишишнинг ягона йўли – ўзни билиш, нафсни ислоҳ айлаш, шаҳватни енгиш ва Ҳақнинг вужудига фоне бўлиб, ваҳдат саодатини қўлга киритиш. Аттор «Илоҳийнома» китобида ҳам ана шу оламшумул ҳақиқатдан баҳс юритади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, у Аҳмад Ғаззолийдан келган ишқ тушунчаси ёки Мансур Халложнинг фано ҳоли сирларини ўзлаштириш билан чекланмайди, янада илгарилаб ваҳдати вужуднинг чўққиларига юксалади.
5
Аттор мумтоз шеъриятнинг бир неча жанрларида қалам тебратган бўлса ҳамки, шоирлик кучи ва талантини кўпроқ маснавий ва ғазалда намойиш этган. У ғазалларида тасаввуф завқи, хусусан, ваҳдати вужуд тушунчасини, илоҳий йўлчилик учун зарур ҳисобланмиш ишқ ва ошиқликни зўр илҳом ила тараннум қилган. Ишқ оташи, ваҳдат шуури ва ҳаяжони унинг маснавийларидаги ҳар бир сўз, ҳар бир маъно замиридан шундоқ нурланиб туради. Бу гап «Илоҳийнома»га ҳам тегишли. Асар мазмуни шундай бошланади: қадимда бир подшоҳ бўлиб, бири-биридан ақлли олти ўғилни вояга етказади. Уларнинг:
Бари олий сифот, мардона эрди,
Бировнинг олдида бош эгмас эрди.
Не илму дониш эрса ул замона,
Барида эрдилар нодир ягона.
Кунлардан бир кун подшоҳ фарзандларини ҳузурига чорлаб, дил тубида сақлаб юрган тилак ва орзуларини айтишни сўрайди. Тўнғич ўғил парилар подшоҳининг қизига ошиқлигини, асосий орзуси унинг висолига етишмоқ эканини сўзлайди:
Ки ҳусни, ақли бирлан меҳри жон ул,
На ёлғиз жон эмиш, зеби жаҳон ул.
Агар етсам анга, кулгайди омад,
Яшардим роҳат айлаб то қиёмат…
Бу гапларни тинглаган ота унга шаҳватнинг ёмонлиги ва зиёнларини тушунтиради. Иккинчи ўғил афсунгарлик сир-асрорини эгаллаш мақсади ила нафас олишини билдиради:
Чу жоду илмини истайди кўнгул,
Анинг бирла муродим айлаб ҳосил.
Этиб сайру томоша ҳар диёрда,
Яшардим шоду хуррам ҳар канорда…
Ҳамма соҳиб жамолларга тикилсам,
Алар бирлан кейин ишратда бўлсам.
Не истарсам, ўшанга топсам имкон,
Юритсам еру кўкда ҳукму фармон.
Албатта, подшоҳ бундай орзу ва иддаонинг бемаъни ва мағзи пучлигини ўғлига изоҳлаб беради. Хуллас, бошқа ўғиллар ҳам бирин-кетин ўзларини асир айлаган орзуларини баён этишади. Ҳатто Сулаймон паямбар узугини қўлга киритишни кўзлаган шаҳзоданинг нияти ҳам отага мақбул келмайди, «Дунёдаги ҳамма давлат ва салтанат иши ўткинчи», – дейди. Ниҳоят, олтинчи ўғил кимё илмини эгаллаш ва олтин йиғиш хоҳишини билдиради. Шунда подшоҳ унга «Сен вужудингни кўнгил ҳолига мувофиқлаштириш, кўнгилга эса Ҳақ ишқини ерлаштиришни кўзла: эрлар, эранлар, ана шу хил кимё билан машғул бўлурлар», – деган мазмунда кўрсатма беради.
Хўш, бу кимёнинг ўзи нима? Ундан кўзланган асосий мақсад нималардан иборат?
Кимё ёки кимёйи саодат деган тушунча – бу нафсни тозалаш, уни жилолантириш, ёмон феъл-хўйларни яхшилари билан ўзгартириб, вужуд талаби ила туғилажак ҳайвоний майлу ҳирслардан озод бўлиш, демак. Нафснинг тубан ва чиркин хусусиятлари йўқотилиб, уларнинг жойига юксак ва қийматли фазилатларни собитлаштирмоқ билан нафс тазкия этилади. Ана шу ҳақиқат кимёдир, чунки у ёмон хулқлар орасидан нафснинг жавҳарини юзага чиқариб, яхши ва гўзаллари билан ўзгартиради. «Илоҳийнома»да психологик шу масала кенг кўламда ёритилган ва ундаги 250дан зиёд ҳикоятлар ҳам маъанавий кимё куч-қувватини исботлашга, ҳар нарсадан аввал ишқ, ирфон ва илмга таяниш йўлларини кўрсатишга хизмат этади. Ўша ҳикоятлардан бири жаҳонгир Искандар ва унинг ўлими ҳақидадир. Албатта, Искандарнинг оби ҳаёт, яъни боқий тириклик сувини излаш воқеаси Шарқ адабиётида кўп талқин қилинган. Лекин мурод-мақсадга етишиш тимсоллари ўлароқ Аттор яна икки нарсани қўшади:
Довул бормиш яна, бир сурмадон ҳам,
Эмиш ҳар иккисида мўъжиза жам…
Оби ҳаётдан қонган киши абадий умрга етишгач довулга қўл урганда хасталиклардан халос бўлар экан. Кўзга сурма сурганда эса денгиздан то аршгача нима мавжуд бўлса, ҳамма-ҳаммасини кўрар ва биларкан. Искандар довулни ҳам, сурмадонни ҳам излаб-излаб топади. Лекин унинг топганлари хатолик ва толесизлик сармоясига дўнади. Буни Аттор Афлотуни ҳаким шогирди тилидан нақл этиб ёзади:
Деди: шоҳи жаҳонга не дейин сўз?
Довулким ул, ясатмиш эрди Ҳурмуз.
Уни сен ноаҳилларга инондинг,
Ўзингни бўйлаким иллатга қўйдинг…
Вале ғам чекма, икки сўз дегум шул,
Ўшал оби ҳаётдан ҳам азиз ул.
Бу янглиғ мулку бу қаҳру сиёсат,
Қўланса ел эрур, боди нажосат…
Тафаккур айла, ўзни ўртама, бас,
Ки, ул илми разиндур, ўзга эрмас.
Насиб этган эса ул илму ҳикмат,
Уни оби ҳаёт бил, бекудурат…
Аттор нуқтаи назарида, ҳар турли китоблардан ўқиб-ўрганилган тақлидий илмлар инсонни бу дунё зиндони, бу борлиқ тузоқларидан озод этолмайди. Чунки бундай илм жонсиз ва ўликдир, ориф ва валиларнинг маърифатига ўхшаб инсоннинг юрагига завқ, тириклик руҳи ва қудратини етказолмайди. Бу қарашда жон бор, албатта. Тасаввур этинг, деворда инсоннинг чиройли бир суврати чизилган. Унинг боши бор, лекин жонли ақли йўқ. Кўзи бор, аммо кўролмайди. Қўли бор, бироқ ҳаракат этолмайди. Ҳаттоки, қўлида қиличи ҳам бўлсин, кесадими? Йўқ, кесолмайди. Чунки кўкраги ичида нурли бир қалби йўқ. Бизга ҳар қанча кўркам, маҳобатли кўринмасин, суврати чизилган дарахтдан мева териб ололмаймиз. Атторнинг ўқувчини шакл эмас, маъно, моҳият, ҳаёт ва ҳақиқат ошиғига айлантира билишнинг сиррини ҳам кўнгул оби ҳаёти бўлган илмдан излаш керак:
Илм йўлида гар эрса саботинг,
Етишгай сенга ул оби ҳаётинг.
Илм сорига юрсанг, тўғри тут йўл,
