Агарда чалғисанг, шайтон этар ул,
дейди шоир.
6
Аттор ижодиётини биз етарли даражада ўқиб-ўзлаштирганимиз йўқ. Аттор серқирра истеъдод соҳиби. Бу беназир зот ишқни маърифат ила уйғунлаштира билган ориф ҳам эди. Унинг шахсиятидан баҳс юритганда, чин фақирлик, дарвешлик, валилик ва жўмардлигини-да, назардан четда қолдирмаслик лозим. Атторга нисбатан файласуф сўзи унча мувофиқ эмасдай туйилади. Аслида дил нигоҳи дунё бағрини кесиб ўтган шу ҳақир шоир файласуфларнинг файласуфи, мутафаккирларнинг муршиди эди. Унинг илоҳий кашф ва илҳом билан битилган китобларида тафаккурни ичдан ёлқинлантириб, фалсафа оёғини ердан кўтарадиган жавҳари зот мавжуд. Аттор худди ўлим сингари тирикликни ҳам бир бўшлиқ деб англайди. Бири иккинчисига ўхшамайдиган шу икки бўшлиқни фанопараст шоир Руҳ билан тўлдиради. Алал-оқибатда ишқ завқи, ирфон тили билан бақолик сир-асрорини ёритиб беради. Машҳур турк шоири Меҳмед Акиф Эрсой, «Биз асарларимзни номусли оилаларда ўқилишини кўзлаб ёзурмиз. Зотан, ижтиҳодимизга кўра адабсизлик бошланган нуқтада адабиёт тугайди», деган эди. Ахлоқ-одоб буҳрони адабиётни таназзулга маҳкум айлаши, шубҳасиз. Аммо адабиётни емирадиган, ўлдирадиган асосий фалокат имонсизлик ва эътиқодсизликдир. Аттор шунинг учун ҳам бадиий ижодда имон, эътиқод, ҳақиқат ва виждон мавқеини баланд кўтарган эди. Бироқ унинг ахлоқий фазилатлари ва инсоний сифатлари шеъридан ҳам, мутасаввуфлигидан ҳам кўп юксак эди. Буни у бошига тушган фожиа ва фалокатлар, ниҳоят, ўлимни мардона қаршилаш матонати ила у тўла исботлай олганди. Оловнинг иссиғи ва ҳароратини ҳис қилган киши куйишдан қўрқади. Ўзи оловга айланган одамда эса бундай қўрқув бўлмайди, деган гап бор. Шу ҳақ гап. Атторга қилич кўтарган ваҳший мўғул аскари ислом ва имонни қурол билан таслим айлаб бўлмаслигини билмасди. Боз устига, жаҳолат ва ақидапарастликни титратган Мансур Ҳалложнинг нури юз эллик йилдан сўнг айнан шу қариянинг руҳига тажалли айлаб, унга мураббий бўлганини қонсираган ўша мўғул хаёлга ҳам келтиролмасди. Агар мўғул лашкарлари маълум муддат мусулмонларни енгиб, ғолиб чиқишган бўлса, орадан унча узоқ вақт ўтмай уларни ислом ва мусулмонлик ўзига таслим этган эди… Яъни Мавлоно Жалолиддиннинг «Мўғуллар мусулмонликка номзоддирлар» деган башоратлари рост чиқиб, ҳатто уларнинг бир неча ҳукмдорлари ҳам исломни қабул қилиб, шу дин равнақига ҳисса қўшганлиги тарихдан аёндир. Демоқчимизки, Аттор ўлим ва мағлубият таҳликаси билан эмас, балки Ҳақ дини тантанаси, ишқ ва ирфон истиқболига комил ишонч ила фоний дунёдан кўз юмган.
7
Бундан бир неча йил аввал ислом тасаввуфи ва бадиий ижод масалларини ўрганган ғарблик тадқиқотчилардан бири билан учрашиб суҳбатлашган эдик. Мен унга тасаввуфга қизиқиш сабабларини сўраганимда, жуда ғалати, яъни кутилмаган гапларни ҳам сўзлагани ёдимда:
– Бизга тил билан алоқа қилиш йўл ва усулларини ўргатишди. Билимнинг ёзма ва оғзаки тилга боғлиқлигини англатишди. Биздан ўнларча, юзларча китоб ўқиш ва уларнинг маъно-мазмунини эгаллаш талаб қилинди… Аммо бошқа бировларнинг гап-сўзларини такрорлаш шахсий ҳаётимизга ҳузур-ҳаловат бермаганидек, моҳиятга рағбатлантирмаслиги ҳам инобатга олинавермади. Атоқли адиб ва олимларимиз ёзган нарсалардан ҳеч қайсиси бизни на ирфонга илҳомлантира олди, на Оллоҳга яқинлаштирди. Ўқиш, қуруқ ўзлаштириш билан ҳаёт руҳи қанот қоқиб келмайди…
Бундай фикр-мулоҳазаларни тинглаш менга мароқли эди. Чунки тасаввуфни тириклик, маънавий-руҳий ҳуррият, тафаккур эркинлиги ва тараққиёти душманларига қарши курашиш йўли эканини тўғри илғаган суҳбатдошим Ғарб жамоасининг ҳайратланарли бир тузоқ ичида яшаётганини бағоят аниқ тарзда баён этарди.
– Бизлар шакл ва рамзларга ҳам тобемиз, – деган эди у. – Ҳоли коримизга ярамагани замон қандай қилиб уларни бир ёққа улоқтиришни ҳам билмаймиз. Бироқ тўхтамасдан, бетиним гапирамиз. Онгимиз, оғзимиз сўзбозликдан агар бўшамаса, лоф ва сафсата бозорини янада қизитаверсак, ўзганинг гапини биз ҳеч қачон тингламаймиз ва тинглолмаймиз. Шундоқ бўлгач, Оллоҳ овозини қандай эшитиш мумкин?..
Мен бирданига ҳушёр тортдим. Ахир, қилу қолчилик балоси бизни ҳам четлаб ўтгани йўқ. Бироқ мен гап қўшишни эмас, инглиз олимини охиригача эшитишни истардим. У форсийда равон сўзламаса-да, фикрини аниқ етказиб билар, ирфоний ҳақиқат ва ҳолатларга алоҳида бир иштиёқ ҳосил қилгани сезилиб турарди. Унинг иқрори бўйича, Ғарб олами руҳни эмас, балки моддани, маънони эмас, сувратни асос билгани, ишқ, маърифат, шафқат ва мурувватни назарга илмагани боис ҳол илмини, жумладан, сукут сир-асрорини ҳам деярли билмайди:
– Бизнинг одамларимиз, ҳеч бўлмаганда, зиёлиларимиз илоҳий ишқ, ирфон ва сукут завқига эришиб, ботинан нури илоҳий ва ҳассос ҳолларга етишишганида – фақат ана шундан сўнг – замон ва макондан юксакдаги Чолғувчи мусиқасини тинглай олишлари мумкиндир…
Ҳа, Шарқ мутасаввуфлари инсоният бошига ёғилажак ва кўнгил водийсида сўнгсиз қурғоқчилик, қуруқлик пайдо этадиган бало-қазоларни олдиндан аниқ пайқаб, аввалдан бунинг чора-тадбирларини бадиий ижодда талқин қилиб кетишган. Буюк озарбайжон шоири Насимий ёзади:
Маърифат касб этмадинг сен фонисан,
Бир-икки кун дунёнинг меҳмонисан.
Ҳақни билсанг оламнинг султонисан,
Билмасанг худ дев ила шайтонисан.
Албатта, Ғарб одами бу сатрларни ўқимаган. Ундаги ҳар бир сўзнинг мағзини чақиб, Маърифат орқали Ҳақни билиш ва севишга ҳам уринмаган. Лекин Насимий меросининг ворислари-чи? Насимий шеъриятининг бошқа халқларга мансуб мухлис ва муҳиблари-чи?
Мен гапни чўзиб ўтирмасдан, тасаввуфга ўзича умид билан қараган, жамиятидаги ахлоқий-маънавий қусур ва иллатларни Шарқ мутасаввуфлари илмий, адабий меросига таяниб ҳар қалай камайтиришга инонган ва шундай ишонч билан аллома бобомиз Азизиддин Насафий рисолаларидан бирини она тилига таржима қилган озарбайжон адибаси Офоқ Масъуднинг мана бу фикрларига диққатингизни қаратмоқчиман: «Бизнинг жамиятимиз ҳозирги пайтда жонли майитлардан иборатга ўхшайди. Одам билан учрашасан, қарайсанки, у одам эмас, руҳан қай томонга бўлмасин, қочиб яширинасан… Уй-жой, еб-ичиш, кийим-кечак инсоннинг роҳат-фароғатини таъминлаш учундир. Инсон эса бутун борлиғини худди шу нарсаларга қурбон қилаётир…»
Адиба зоҳирий сўфийлик билан, ботиний сўфийлик айни бир ҳол ва тажриба эмаслигини, қуруқ зуҳду тақво, тариқат расм-русуми ҳеч вақт гўзаллик, нафосат, ишқ ва маърифат тарбияси билан тенглашолмаслигини тўғри таъкидлайди.
Ҳол аҳлининг урғулашича, инсон табиатида тирикликка алоқадор бир қўполлик, тирикчилик, яъни турмуш ташвишлари билан боғлиқ чиркинлик ва тубанлик мавжуд. Мана шу нарса одамнинг гўзаллик ва нафосатни ҳис қилиш, гўзалликдан завқланишга ё тўсқинлик қилади ёки қаршилик кўрсатади. Агар инсон гўзалликни севиш ва мушоҳада айлаш салоҳиятига эга бўлмаса, унда эстетик туйғуни тарбиялашга уринишдан бир наф чиқмайди. Бундай ҳолатда ҳеч қанақа ташаббус санъат ва адабиётни англашга ҳам ёрдам кўрсатолмайди.
Нафосат инсонни ҳамиша гўзаликка, сабр-қаноатга чорлайди. Дунёда энг раҳм-шафқатли, ҳиммати зўр, фавқулодда меҳрибон, руҳ ва кўнгилни яйратиб, яшнатувчи қудрат – бу, гўзаллик. Шунинг учун мутасаввуф санъаткорлар ҳаёт гўзаллиги билан, инсоннинг асл моҳиятини ёритишга илҳомлантирувчи илоҳий Гўзалликни ўзаро уйғунлаштиришган. Фаридуддин Аттор шу тоифадаги ижодкорларнинг сардори ва пиру муршидларидан эди.
Мустақилликкача биз ўқиш ва билиш зарур бўлган диний, фалсафий, тасаввуфий кўп китобларни қўлга ҳам олмаганмиз. Табиийки, билим, малака, дид ва савия, дунёқараш ва тафаккур ҳам шунга яраша бўлган. Кўникиш ва унитиш оралиғидаги маънавий бузилиш ёки фикрий йўқотишларни бугун айтиб адо қилиш қийин. Аммо Мустақиллик мафкураси Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Сўфи Оллоёр сингари мутасаввуфлар ижодиётига ҳам кенг йўл очди. Навоийнинг Навоий бўлишига маълум бир таъсир кўрсатган форсий тасаввуф адабиёти дарғаларининг асарлари ҳам таржима этилди. Жалолиддин Румийнинг олти жилддан таркиб топган «Маснавий»сининг ўзбек тилидаги таржимаси китобхонлар қўлига етиб борганлиги, Атторнинг «Мантиқ ут-тайр» достони ҳам назмда, ҳам насрда она тилимизда чоп этилгани назарда тутилса, тасаввуф адабиётини ўқиб-ўрганишда қандоқ имтиёз ва имкониятга эришилгани бир қадар ойдинлашади. Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол «Мантиқ ут-тайр»дан кейин, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти мумтоз адабиёт бўлимининг навбатдаги таклифи билан «Илоҳийнома» таржимасига киришган эди. Заҳматкаш ва серғайрат шоиримиз бу ишни ҳам ниҳоясига етказди. Китобхонлар бир пайтлар «Илоҳийнома»нинг профессор Нажмиддин Комилов насрий таржимасидаги айрим парча ва ҳикоятлари билан танишган бўлса, энди унинг шеърий шаклдаги ўзбекчасини тўлиқ ўқиш имкониятига эгадирлар.
Ҳақиқий шеър, чинакам шеърият – инсоннинг ўзлигини идрок айлаган юксак бир нуқтада юзага чиққан илҳом ва ҳайратнинг бадиий тили. Жамол Камол таржимаси ўқувчини айни шу ҳақиқатга ишонтира олади. Менингча, китобхон учун ҳам, таржимон учун ҳам энг муҳим натижа мана шу.
Иброҳим Ҳаққул, филология фанлари доктори, профессор
БИСМИЛЛОҲИР РАҲМОНИР РАҲИЙМ
У шундоқ зотки, мулки безаволдир,
Хирад аҳли уни айтмоққа лолдир.
Магарким жон эрур жонларга номи,
Шарафдир барча девонларга номи.
Бу номни айтса, тилларда шакардир,
Бу номдин бори кўнгилда гуҳардир.
Бу номсиз атру бўйинг ранг эмишдир,
Бу номсиз барча номинг нанг эмишдир[1 - Нанг – паст, тубан.].
5 Худованддирки, бордир бўйла чандон,
Етолмай зотига ҳар кимса ҳайрон.
Унинг сиррига биз қандоқ етармиз?
Унинг тавсифини қандоқ этармиз?
У қудрат илки бирлан олди ерни,
Фалак чавгонига сўнг солди ерни.
Ки андин бир баланд келгувчи йўқдир,
Унинг асрорини билгувчи йўқдир.
Ҳамма мулки жаҳон исботидир, бас,
Бутун олам далили зотидир, бас.
10 Сифоти зот эрур, зоти сифот ул,
Назар сол яхшироқким, жумла зот ул.
Не мавжуд эрса, зилли ҳазратидин,
Не асрор эрса, келди қудратидин.
На хушдир сўз аро ул таърифи зот,
Ки «Ат тавҳид-исқотул изофот»[2 - «Тавҳид ҳар қандай ортиқчаликни инкор этади».].
Балиқдин ойгача борлиқ жаҳон, бил,
Унинг наздида эрмиш бир қаро қил.
Ажаб иззатки, андоқ бениёзким,
Эгиб бош, ақлу жонлар унга таслим.
15 Ажаб ҳашматки, жонга кирса бир он,
Турар ҳар заррасидин юзта тўфон.
Ажаб ваҳдатки, чун меҳнатсарога,
Магарким сиғмагай қил ҳам арога.
Ажаб роҳатки, зарра билса иблис,
Тонг эрмас ҳеч, тазарру қилса иблис.
Ажаб ғайратки, зарби тушса бир дам,
Йўқолгай бир нафасда икки олам.
