Лирик герой мәгъшукасын үзенә игътибар итмәүдә, тәкәбберлектә һәм кайбер башка «кимчелек»ләрдә гаепли дә: «Булыр җаду (сихерле. – Х. М.) күзеңдин фетнә пәйда [2:10]. «Кара кашыңда йөз мең фетнәләр бар», «Күзең аһусы (сихере. – Х. М.) арысланларны аулар» [2:31]; «Әй сүзе йалган, җәфакяр (җәфачы. – Х. М.), / Караклары (карашлары. – Х. М.) каракчы, үзе гаййар (мәкерле. – Х. М.)» [2:19]. Әмма бу төр гаепләү-тәнкыйтьләү үзенә күрә бер игътибарны җәлеп итү, назланырга омтылу галәмәте генә. Чынлыкта лирик герой барысына да риза, бары тик аның гыйшкы, мәгъшукасы гына булсын: «Кешенең синсезин ни җаны булсын, / Аның тик гомернең ни саны булсын» [2:17]; «Миңа синсез үлемдер бу хәятым» [2:19]; «Күңел синсез теләмәс тәндә җанны» [2:39]; «Тәнем барынча синдән йөз чәвермән (чөермәм. – Х. М.), / «Ишекең топракиндин баш күтүрмән» [2:29].
Идарәчелек, дәүләт, хөкемдар проблемалары антик чорлардан ук язма әдәбиятта эшкәртелеп килә. Сократ, Платон, Аристотель, Конфуций, Фәрәби һәм кайбер башка фикер ияләренең бу хактагы карашлары күпләргә билгеле. Төрки сүз сәнгатендә дә (рун язулы истәлекләр, Йосыф Баласагуни әсәре, Кол Гали поэмасы һ. б.) дәүләтчелек, хөкемдар һәм рәгыять (халык) мәсьәләләре мөһим урынны били [болар хакында тулырак мәгълүматлар безнең 2016 елда дөнья күргән китапта бар: 13]. Харәзми дә бу проблеманы читләтеп үтми. Аның поэмасында, мәхәббәт тематикасы белән тыгыз бәйләнештә, хөкемдар турында әһәмиятле генә фикер-күзәтүләр бар.
Харәзми карашынча, башка нәрсәләр кебек, «шаһлык», «солтанлык» та кешеләргә Ходай Тәгалә тарафыннан бирелә. Болар арасында Сөләйман, Йосыф («кылыр… Мисыр илендә солтан» [2:6]), Мөхәммәд… кебек пәйгамбәрләр дә бар. Авторның хөкемдар турындагы уйланулары иң беренче чиратта Мөхәммәд Хуҗабәк образына мөнәсәбәттә бирелгән. Харәзми аның «Коңрат уругы»ннан икәнлеген, Сарай ханы Җанибәк белән кардәшлектә торуын, «Кечек яшьдин олыгларның олыгы» булуын искәртә [2:11]. Бу зат, гәрчә ул Алтын Урда карамагындагы бер төбәкнең башлыгы гына булса да, мөстәкыйль хөкемдар рәвешендә тасвирлана. Автор, мәдхия жанры таләпләренә тугрылык саклап, Мөхәммәд Хуҗабәкне идеал хөкемдар югарылыгына куеп сурәтли. Ул матурлыкта Йосыф, батырлыкта Гали, Рөстәм кебек. Хәтта бу зат билгеле бер сыйфатның өлгесе булган образларны да узып китә. Мәсәлән, Хатәме Тай – юмартлыкның символы. Харәзми сурәтләвендә ул Мөхәммәд Хуҗабәк янында хезмәтче кебек кенә: «Әгәр мең ел терелсә Хатәме-Тай Синең атың ишеткәч, йирләр үпкәй» [2:12]. Легендар каһарман Рөстәм дә «Мәхәббәтнамә»дәге мәдхия герое белән сугышудан куркып калыр иде. Мөхәммәд Хуҗабәккә «Гыйрак, Рум, Кәнган эчендә дә тиңнәр юк», аның гаскәре сугышка туйга кергән кебек керә, «куйга» ташланган «ач бүре» шикелле орыша [2:12]. Автор мактау аркылы хөкемдарның ил-мәмләкәт өчен «тән эчендә җан» кебек булырга, «куаныч» китерергә тиешлегенә басым ясый, юмартлыгын күкләргә күтәрә. Шагыйрьнең асыл максаты – хакимият ияләренә үз ил-халкына рәхимле, кайгыртучан булуын искә төшерү, фани дөньяда «игү ат» калдырырлык итеп яшәргә чакыру: «Улуска рәхим итеб гамьхор булгыл» [2:15].
Инде янә «Мәхәббәтнамә»нең төзелешенә, жанр үзенчәлекләренә, андагы композицион берәмлекләрнең атамаларына, вазифаларына кире кайтыйк. Әйткәнебезчә, поэма, – гәрчә андагы текст төрле бүлек-кисәкләргә аерып бирелсә дә, идея-тематикасы, эчтәлеге, стиле белән чагыштырмача бербөтен әсәр. Хәтта биографик характердагы юллар һәр «хикәят»тә төп текст белән керешеп китә. Поэма, ничектер, урыны белән мәҗлестә, гавам-публика каршында сөйләнеп, җырланган әсәр рәвешендә дә кабул ителә. Шунысын да искә төшерик: «Мәхәббәтнамә» гарузның 3 буынлы, 11 әр иҗекле (4 + 4 + 3) һәзәҗ үлчәме белән язылган. Мәгълүм ки, бу төр шигъри текстлар, аеруча газәл кебек лирик әсәрләр көйләп, еш кына музыка коралы («саз»…) уйнавы астында башкарылганнар. Гаруздагы аерым шигъри әсәрләрнең махсус көйләре («пәрдәләре») дә була. Аларның кайберләре («Хөсәйни», «Сафахан» (Исфахан)…) поэмада да телгә алына. Автор үзе дә хөкемдарның «шәраблы» мәҗлесендә әсәрен укуы, көйләве хакында телгә ала: «Давыскынча газәл шаһ гөш кылды» (Ахыргача шаһ газәлне тыңлады. – Х. М.); «дәгый мәҗлес эчендә» «укыдым хедмәтендә бу газәлне» [2:9–10]; «Кадәх (бокал; савыт. – Х. М.) китерделәр, мәҗлес корылды»; «Хөсәйни пәрдәсе үзгә төзеб саз Мөганни (җырчы; көйче. – Х. М.) бу газәлне кылды агаз (башлады. – Х. М.)». [2:8]. Шунысын да искә төшерик: «Мәхәббәтнамә» поэмасындагы кебек Урта гасыр Шәрык ядкярләренең шактыенда мәҗлес, шәраб эчү күренешләре гәүдәләнеш таба. Бу – реаль чынбарлыкның чагылышы гына түгел, ә үзенә күрә бер шартлы әдәби чара, хронотопик алым да.
Күргәнебезчә, әсәрнең атамасында да «намә» сүзе бар. Унбер бүлекчә дә шул исем белән аталган. (Уйгур язулы басмада – «сүз белик».) Текст эчендә дә бу сүз еш очрый. Фарсы телендә төрле мәгънәләрне белдерүче «нам» (исем, атаклы исем; дан; билгелелек, сыйфатлы; титул…) сүзеннән ясалган «намә» дә төрле төшенчәләрне белдерүе белән билгеле. И. Ягеллоның атаклы «Персидско-арабский-русский словарь» китабында (Ташкент, 1910) «намә» сүзенең түбәндәге мәгънәләре теркәлгән: «письмо, писание, записка, послание, письменный документ; диплом, билет; история, труд, сочинение, книга; экземпляр, модель; тип; зеркало, поток, наводнение» (1652 б.). Иран, таҗик, аерым төрки телләрдәге чыганакларда бу мәгънәләрнең төрлесе очрый. Язма әдәбиятта, сүз сәнгатендә исә «намә» сүзе күбрәк «әсәр», «китап» мәгънәләрендә кулланыла. Аеруча бу атама әсәр исемнәрендә еш очрый: «Шаһнамә», «Хөсрәүнамә», «Былбылнамә», «Искәндәрнамә» һ. б. (биредәге компонентлар аерып та языла). Татар әдәбиятында «намә» сүзен кертеп әсәр атамалары ясау соңгы дәверләрдә дә дәвам итә: Гали Чокрыйның (1826–1889) «Хаҗнамә»се, Рәдиф Гаташның (1941 елда туган) «Ихласнамә» һәм «Гаташнамә»се һ. б.
Харәзми дә, Шәрык рухи традицияләренә тугры калып, үз әсәренә «намә» сүзе кергән исем биргән (һәм гарәп, һәм уйгур язулы нөсхәләрдә ул, нигездә, аерым язылган). Әмма күпләрдән аермалы буларак, «Мәхәббәтнамә» авторы унбер бүлекчәсен дә эзлекле рәвештә шул исем белән атаган. Харәзми әсәрендә намә әсәр, язу, язма, мөрәҗәгать, хат кебек мәгънә төсмерләрендә кулланыла. Әмир Нәҗип бу сүзгә, нигездә, хат (письмо), мөрәҗәгать төшенчәләрен сала. А. Старостин бу поэманы «Книга о любви» исеме астында русчага тәрҗемә итә. Әсәр эчтәлегендә «намә» сүзе күбрәк мөрәҗәгать (послание) мәгънәсен белдерә. Поэмадагы унбер намә композицион планда бер-берсеннән шартлы рәвештә генә аерылган. Кагыйдә буларак, аларда бер үк лирик геройның гыйшкый рухлы халәте, хис тойгылары, сөйгәненә мөнәсәбәте, уйланулары, мәгъшуканың максималь югарылыкта тасвирланган образы гәүдәләнеш таба. Арада тарихи, иҗтимагый-социаль, фәлсәфи, биографик эчтәлекле юллар да бар. «Намә»ләрдәге чагыштырмача охшаш типтагы хисси-фикри эчтәлек, сәнгати, текстологик якны күздә тотып, «мәснәви» дип исемләнгән парчалар белән аерылып тора… Лексик яктан «икеләтелгән», «икелекле» төшенчәләрен аңлатучы «мәснәви» сүзе әдәбиятта аа -бб рәвешендә рифмалашучы строфага карата да, шундый икеюллыклардан төзелгән әсәрләрне белдерү өчен дә кулланыла [бу хакта тулырак: 11:171–174]. Харәзми поэмасындагы «мәснәви» дип исемләнгән парчалар, нигездә, һәр намәдән соң килә. Күләмнәре өчәр бәйтле. Аларның һәммәсе дә «Кил, әй сакый (табынчы; шәраб китерүче. – Х. М.)» дигән мөрәҗәгать сүзләре белән башлана. Аерым юлларда дөньяның фанилыгы, үлемнең котылгысызлыгы искәртелә:
Кем уш йил тик кичәр әййами фани (фани көннәр. – Х. М.),
Әҗәлдин һич кем кешенең йук әманы (котылуы. – Х. М.) [2:17].
Һәр 11 мәснәви дә бердәй строфалар белән төгәлләнә:
Сабурдин йахшы йуктыр пишә кылсам (уйласам. – Х. М.),
Бу йулда йук сабыр әндишә кылсам (ныклабрак фикер йөртсәң. – Х. М.).
Мәснәвиләр һәм алардагы фәлсәфи эчтәлек намәләрдә бирелгән уй-кичерешләрне кабул итүдә, үзләштерүдә билгеле бер ритм тудыра, эстетик, психологик вазифа үти. Сурәтләү предметының ракурс-аспектларын, «пәрдә»ләрен алыштырып, тамашаны төрләндереп ала.
«Мәхәббәтнамә»дә бирелгән газәлләр дә гомумәсәр кысаларында мәснәвиләргә якын сәнгати вазифа үти. Аларда мәгъшуканың матурлыгы, идеаль портреты аеруча калку рәвештә тасвирлана. Арага Мөхәммәд Хуҗабәкне мәдехләгән юллар да килеп керә.
Әгәр дә мәснәвиләр һәр намәдән соң бирелсә, газәлләрнең тәкъдим ителешендә мондый эзлеклелек күзгә ташланмый. Аларның дүртесе поэманың «кереш» өлешендә үк урнаштырылган, калган икесе – өченче һәм унберенче намәләрдән соң.
Харәзми газәл жанры таләпләрен саклый. Аның бу төр парчалары уртача унар бәйтле, күпчелеге рәдифле. Дүрт газәленең ахырында авторның тәхәллүс-кушаматы күрсәтелгән.
Янә шунысы мәгълүм булсын: газәл жанры әүвәл борынгы гарәп шигъриятендә туа, үсә. Аннан фарсы сүз сәнгатендә аеруча чәчәк ата. Рудәки, Сәгъди, Хафиз кебек шагыйрьләр бу жанрның классик үрнәкләрен иҗат итәләр. Төрки-татар әдәбиятында газәлнең үсеп китүендә Харәзминең роле шактый зур. Алга таба бу жанрда Сәйф Сараи, Габделмәҗид, Габдессәлам, Шәмседдин Зәки, Тукай, Р. Гаташ һ. б. бик күп шагыйрьләр иҗат итә [Газәл жанры хакында тулырак мәгълүматлар: 11:143–156].
Поэмадагы ахыргы намәдән, газәлдән соң ук янә ике композицион берәмлек бирелә. Аларның берсе «мөнәҗәт», икенчесе «кыйтга» дип исемләнгән. Һәр ике парча да, нигездә, бу төр жанр таләпләрен саклый. Мөнәҗәттә автор Аллага мөрәҗәгать итеп, аннан «җанымызны яктыртуны», «иманымызны саклауны», гозер-теләкләрне канәгатьләндерүне, үз гөнаһларын кичерүне сорый, аның кодрәт иясе икәнлегенә янә басым ясый. Шушында ук Мөхәммәд Хуҗабәкне икенче Җәмшид, «җиһанның теләге», «халыкның ханы» дип мактап та ала [2:47]. Мөнәҗәткә турыдан-туры ялгап кыйтга китерелә. Афористик яңгырашлы бу шигъри өзектә – парчада автор үзе хакында («Кылыч тик тел белә» җиһанны тотуы, мал өчен «мәдех»ләр язмавы һ. б.) мәгълүмат бирелә [2:47].
Күрәсез: Харәзми иҗатында да, гәрчә бер үк әсәр кысаларында, аңа бәйләнештә булса да, Урта гасыр сүз сәнгатенә хас берничә лирик жанр кулланылган: намә, газәл, мәснәви, кыйтга, мөнәҗәт һ. б. Шулай ук бу автор касыйдә жанрының да классик үрнәген тудыра [3:255–256].
Харәзминең бу парчасы аңа мөнәсәбәттә язылган Сәйф Сараи нәзыйрәсе белән берлектә безнең хезмәтләрдә шактый тулы яктыртылган [мәсәлән: 11:146–165]. Шуңа күрә биредә без бу әсәр хакында берничә фикер әйтү белән генә чикләнәбез.
Харәзми иҗат иткән касыйдә тугыз бәйттән гыйбарәт. Ул бу төр жанрларга хас булган «нәсиб» (кереш, фон) белән башланып китә. «Мәхәббәтнамә» поэмасында ук табигатьнең матур гәүдәләнешен биргән автор әлеге касыйдәсендә дә бу традицияне дәвам итә. Аз сүзләр, җанлы деталь-сурәтләр ярдәмендә үк җәйге таң ату күренешен, андагы җанлылыкны, гүзәллекне укучы күз алдына китереп бастыра. Шул фонда алга таба касыйдәнең төп – мәдех өлешенә керешелә. Биредә дә, нәкъ «Мәхәббәтнамә»дәге кебек, үлемнең котылгысызлыгы, җиһанның «бивафа»лыгы, ягъни тугрылыксызлыгы искә төшерелә, тулы канлы яшәеш мәҗлес, табын образлары аша рәсемләнә. Урта гасырның күп кенә каләм әһелләре кебек, касыйдә авторы да шигъри сүзнең үлемсезлегенә дан җырлый:
Дөнья сәңа калырмы – Сөләйманга калмады,
Ул кем аңа мөсәххәр (буйсынулы. – Х. М.) иде
див (дию. – Х. М.) һәм пәри.
Харәзминең гәр тәне туфрак булса һәм
Атын тере тотар җәһан эчрә сүзләре [3:256].
Харәзминең бу әсәре үзенең рифмалашуы, строфа төзелеше, мактау-панегирик табигате белән касыйдә жанры таләпләрен саклый. Авторның бу өлкәдәге тәҗрибә-казанышлары алга таба Сәйф Сараи тарафыннан дәвам иттерелде, үстерелде. Әмма шулай да классик касыйдәләргә туры килешле әсәрләр татар сүз сәнгатендә киң таралыш таба алмады. Панегирик ихтыяҗлар бездә, нигездә, мәдхия-мәрсия жанрындагы әсәрләр белән канәгатьләндерелеп килде.
Харәзми әсәрләренең иң беренче чиратта, әлбәттә, поэмасының сәнгати ягы, поэтик үзенчәлекләре хакында моңа кадәр инде шактый гына күзәтүләр ясалды. Шуларга өстәп кенә берничә фикер әйтеп китәбез.
Харәзминең поэтик стиле бай һәм камил. Ул сүз-сурәт белән виртуозларча эш итә, шигъри картиналарның гаҗәеп матур үрнәкләрен тудыра. Бигрәк тә аның сүзләрдәге күпмәгънәлелек – омонимия-тәҗнис күренешеннән оста файдалануы күзгә ташлана.
Буең сәрвү санубәр (кипарис-чыршы. – Х. М.) тик, билең кыл,
Вафа (тугрылык. – Х. М.) кылган кешеләргә вафа кыл [2:15].
Ашар йилдин синең йилгәндә (чапканда. – Х. М.) атың,
Кояш йаңликъ җиһанны тотты атың [2:12].
Тәүге бәйттәге «кыл» рифмасы беренче юлда исем (кыл кебек), икенчесендә ярдәмче фигыль мәгънәсен белдерә. Ә икенче строфадагы «атың» кафиясе терлек (хайван) һәм исем төшенчәләрендә кулланыла.
Омонимия-тәҗнис күренешләрен тышкы рифмада гына түгел, ә гомумән, шигырь юлында, строфада файдалану очраклары да бар.
Мәхәббәттин тугар мең төрле әсрар,
Күңел әсрарыны җан берлә әсрар [2:20].
Бу бәйттәге «әсрар» («сер»нең күплек саны) сүзе серләр һәм «әсрар» (туендыру, тәрбияләр) мәгънәләрендә кулланылган.
Харәзми – көтелмәгән шигъри чаралар, образ-сурәтләр куллану остасы. Антик Грециянең мәшһүр философы Платон (Әфләтүн) Шәрык аңында гыйлем-акылның өлгесе рәвешендә урын алган. Сөюнең көч-куәтен белдерү өчен, «Мәхәббәтнамә» авторы исә бу затны да традицион пьедесталыннан төшереп ташлый.
Гәр Әфләтүн синең гыйшкыңа төшсә,
Бирер йилгә камук тәдбир-ү раен (барлык уй-фикерләрен җилгә очрыр. – Х. М.) [2:9].
Күңел ширин (татлы. – Х. М.) күзеңә булды Фәрһад,
Күзең Кәшмир җадусыга (сихерчесенә. – Х. М.) булды остад [2:15].
Харәзми, гомумән, Шәрык рухы дөньясында, әдәбиятында мәгълүм булган шактый гына исем-атамаларны иҗади максатларына яраклаштырып куллана, интертекстуаль табигатьле материалларга үзенчәлекле идея-эстетик төсмерләр бирә. Бигрәк тә ул укучыларга билгеле булган Йосыф, Сөләйман, Фәрһад, Ширин, Хөсрәү… кебек мәшһүр әдәби каһарман образларга мөрәҗәгать итәргә ярата. Мәсәлән:
Сүзең ширин, үзең Хөсрәүдин әфзун (артык. – Х. М.)
Булыр Ләйли синең хөснеңә Мәҗнүн [2:32] .
Харәзми поэмасында шигырь юлларын бер үк сүз белән башлау алымы да еш очрый. Мәсәлән, икенче намәдәге биш строфа-бәйттә «айыткыл» (әйткел) сүзе юлбаш анафора булып килә [2:18]. Гомумән, автор бу төр эндәш, мөрәҗәгать алымнарын бик теләп куллана. Урыны белән ул поэма текстына канатлы сүзләр, мәкаль-әйтемнәр дә кертеп җибәрә; үзе тудырган юллар да афористик берәмлек кебек яңгырый: «Гәүһәр кадреңе әгъма (сукыр. – Х. М.) белмәс» [2:29]; «Пәри күрсә сине, миндик тилергәй» [2:16]; «Сарайдин барды Чин-Мачинга җавың» («Сарай шәһәреннән Кытайга кадәр җитте синең (матурлыгың) гаскәре» мәгънәсендә. – Х. М.) [2:16].
Мәгълүм ки, фарсы теле, әдәбияты, гарәп теле һәм сүз сәнгате белән берлектә, Урта гасыр төрки дөньясында, шул исәптән татарлар арасында да, киң тарала. Аерым төрки әдипләренең ике-өч телдә язулары да билгеле. Бу Алтын Урда җирлегендә дә күзәтелә. Харәзми – шундый иҗат әһелләренең берсе. Мөхәммәд Хуҗабәк исеменнән аның «париси дәфтәрләре»нең күп булуы искәртелә. Әйткәнебезчә, «Мәхәббәтнамә»нең дә аерым бүлек-кыйсемнәре фарсыча язылган. Шагыйрьнең әсәрләре аркылы авторның фарсы һәм, гомумән, Шәрык классик поэзиясен яхшы белүе, андагы рухи казанышларга таянып, аларны иҗади файдаланып эш итүе ачык күренә. Әмма Харәзми иҗаты, барыннан да элек, төрки сүз сәнгатенә нигезләнеп туган, үскән. Бу аның шигъри дөньясында, аеруча тел-стилендә ачык күренә. Галимнәр язуынча, җирле сөйләмә телләргә, аеруча кыпчак теленә һәм элеккеге төрки язма телгә нигезләнеп, Алтын Урдада аерым үзенчәлекләргә ия булган язма әдәби тел шәкелләшә. Ә. Нәҗип фикеренчә, ул Урта Азиядәге «чагатай» (чыгытай, иске үзбәк) теленнән билгеле бер дәрәҗәдә аерылып та тора [2:8]. Шуңа күрә аерым авторларның «Мәхәббәтнамә» поэмасының телен бернинди искәрмәсез «иске үзбәк теле» дип атавы шактый бәхәсле. Шунысын да хәтергә төшерик: Котб, Харәзми, Мәхмүд Болгари, Хисам Кятиб, Сәйф Сараи кебек әдипләр иҗат иткән, кулланган Алтын Урда төркисе иске татар язма әдәби теленең дә нигезен тәшкил итә [2:20].
* * *
Харәзми поэманың кереш өлешендә «Мәхәббәтнамә» Миср-у Шамә йиткәй» [2:11], ягъни Мисыр – Сүрияләргә җитәчәген, киң таралачагын искәртә. Чыннан да, аның бу әсәре үзеннән соңгы төрки әдәбиятта киң резонанс – яңгыраш таба. «Мәхәббәтнамә»гә нәзыйрә рәвешендә берничә әсәр иҗат ителү үзе генә дә күп нәрсә хакында сөйли. Болар арасында аеруча Хөҗәндинең XIV гасыр ахырларында язган «Ләтафәтнамә» поэмасы игътибарга лаек. Бу автор «Мәхәббәтнамә» поэмасын нәзыйрә объекты итүен, аның белән иҗади ярышып язуын үзе дә искәртә: Хөҗәнди сүзләрен Харәзми мискин /Ишетсә: «Бәлли!» – дип [оялыб (?) [7а: 124] кылганди тәхсин» [14:240], ягъни афәрин дип хуплар иде. Шулай ук XV йөздә Сәйд Әхмәд дигән шагыйрьнең дә «Мәхәббәтнамә»гә нәзыйрә рәвешендә «Тәгашшыкнамә» (1435/1436) исемле әсәр язуы мәгълүм. Сәйф Сараиның да Харәзми касыйдәсенә шигъри җавап иҗат итүен инде без алдарак телгә алган идек.
Гомумән, Харәзми әсәрләре, гәрчә алар фәнгә ХХ йөз башларында гына мәгълүм булсалар да, үз чорында һәм аннан соңгы гасырларда төрки дөньяда билгеле була, авторның иҗади тәҗрибә-казанышлары турыдан-туры да, әдәби процесс һ. б. ядкярләр аркылы да төрки шигърияте үсешенә йогынты ясап килә. Без моны татар әдәбияты мисалында да ачык күрәбез. Йөзне ай, кояш, зифа буйны сәрв-кипарис, кашны җәя, керфекне ук белән чагыштыру; ике гашыйк мөнәсәбәтләрен «пәрванә (күбәләк) вә шәмгъ» белән тиңләү, дөньяви мәхәббәтне, сөйгән ярны максималь югарылыкка куеп тасвирлау, хәтта илаһилаштыру дәрәҗәсенә күтәрү; үзеңнән соң «игү ат» калдырырга чакыру, шигъри мәктүпләр, мөрәҗәгатьнамәләр, газәл-багышлаулар язу… – Харәзми кулланган бу төр образ-детальләр, сурәтләү һәм тасвир чаралары соңгы 5–6 гасырдагы татар сүз сәнгатендә тулып ята. «Мәхәббәтнамә» һәм, гомумән, Алтын Урда әдәби традицияләре – гаять кызыклы һәм зур тема-мәүзуг. Ул дистәләгән язмаларда, шул исәптән безнең дә хезмәтләрдә, аеруча «Ни белгәйләр сине сүзләтмәсәң тел (Алтын Урда әдәби традицияләре)» дип исемләнгән күләмле мәкаләдә («Мирас» журналы. – 1996. – № 5–6. – 252–270 б.) шактый гына яктыртылган. Шакир Абиловның «Татар әдәбияты тарихы» китабында (1984) урнаштырылган язмасында да [7:196–208] Харәзминең татар сүз сәнгатендәге традицияләре турында кызыклы фикер-күзәтүләр бар. Бу мәкаләдә дә инде бу мәсьәлә хакында аерым факт-мәгълүматлар китерелде. Шуңа күрә биредә без авторның татар шигъриятендәге традицияләргә тукталып тормыйбыз. Бары шунысын гына искәртәбез: Харәзми кулланган тел, сүзләр, грамматик формалар, образ-сурәтләү чаралары, шигъри үлчәм артык үзгәреш алмыйча, Мөхәммәдьяр (1497–1549), Габдессәлам (XVIII), Г. Утыз Имәни (1754–1834), Г. Кандалый (1797–1860), Дәрдемәнд (1859–1921), Г. Тукай (1886–1913) һ. б. бик күп шагыйрьләр тарафыннан иркен файдаланылды, үстерелде, баетылды.
Харәзминең «тәне» инде күптән «туфрак булган». Әмма, шагыйрьнең үзе әйтмешли, ул язган юллар, «сүзләр» аның «атын»-исемен һаман да «тере тота», яшәтә. Бу – һәр иҗат әһеле өчен иң зур бәхет.
ӘДӘБИЯТ
1. История татар. Т. III : Улус Джучи (Золотая Орда). ХIII – середина XV в. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2009. – 1055 с.
2. Хорезми. Мухаббат-наме / изд. текста, транск., пер. и иссл. Э. Н. Наджипа. – М. : Изд.-во восточной литературы, 1961. – 224 с. + факсимиле рукописи 917/1511 г. (Төп чыганак итеп шушы басмадагы гарәп хәрефле текстның күчермәсе һәм өлешчә аның транскрипциясе алынды.)
3. Сәйф Сараи. Гөлестан. Лирика. Дастан / әсәрләрне басмага әзерл., кереш һәм ахыргы мәкалә авторы Х. Миңнегулов. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1999. – 296 б.
4. Татар әдәбияты тарихы : 8 томда. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2014. – 1 т. – 415 б.
