Олох оҕо оонньуута буолбатах

Сергей сырдык от күөҕэ өҥнөөх профлииһинэн саайыллыбыт, хараҥа кыһыл металлочерепица кырыыһалаах улахан дьиэ олбуорун аанын аһан үрдүк кирилиэһи өрө сүүрэн дэгэйэн дьиэтигэр киирдэ. Киирээт саалаҕа тас таҥаһын уһулан дьыбааҥҥа быраҕаттаат, куукунаҕа ааста. Оһоххо турар миискэни аһан көрөн, астынан, чыпчырынан ылла.

– Хайа, спортзалгар хоммокко, син кэллиҥ дуо? – дии-дии, ийэтэ Мария Павловна аргыый кэлэн остуолга иһитин тардыбытынан барда. – Киһи эрэ буолларгын аччыктаатыҥ дуо?

– Аччыктаан, ийээ. Мин ийэм кэтилиэтэ улаханын, минньигэһин.

– Кэргэннээҕиҥ буоллар миигиннээҕэр минньигэстик астаан аһатыа, көрүө-истиэ этэ. Маринаҕын дьиэҕэр аҕалыаххын, бэс ыйын саҥатыгар сыбаайбалаан ньиргитиэ этибит. Аҕаҥ биһикки кырыйдыбыт, биһиги саастыылаахтар сиэннэрэ ыраатта, – ийэтэ бэйэтин баҕа санаатын кэпсиирин быыһыгар уолун аһынан хатаҕалыы олордо.

– Ийээ, бүт. Кырдьыгынан эттэххэ, Маринаны былырыын сөбүлүүр курдугум, таптыыбын да дии саныырым. Оттон быйыл хайдах эрэ тэйбит курдукпун. Бэйэм да билбэппин, – Сергей хортуоппуйдаах кэтилиэти хабыалыырын быыһыгар ийэтин диэки көрөн ылар.

– Сибэккиттэн сибэккигэ үрүмэччи курдук тэлээрэҕин да, кэлин тиһэҕэр кураанаҕы кууһан хаалаайаххыный? Ол Афанасьевтар уоллара Григорий ойоҕор бэһирдиҥ дуо? Дьон саҥатыгар киирэр буоллуҥ быһыылаах, – ийэ уолун сонньуйа одуулуур.

– Ийээ, эйиэхэ хаста эттим. Маринаны сөбүлээбэт эрээри хайдах кэргэн ылыахпыный? Онтон кырдьыгынан эттэххэ, Нарыйаны эрдэ көрсүбэтэхпиттэн хомойобун. Оччоҕо, баҕар, сыбаайбалаан ньиргитиэ этибит, – уол ийэтин санныттан сымнаҕастык кууһан иэдэһиттэн сыллаан ылар. – Чэ, мин утуйа бардым. Сарсын сэттэ чааска туран уолаттарбыныын сүүрэ барыахтаахпын.

– Хаһааҥҥа диэри кыра оҕо курдук олоххо оттомо суох сыһыаннаһаҕыный? Олох оҕо оонньуута буолбатах. Эн да сааһыҥ ыраатта, сүүрбэ алтаҕар бардыҥ. Кырдьан баран кылыыһыт буолан эдэр кыргыттартан сириллэ сылдьаайаххыный? Оччоҕуна өйдүөҥ дьон олоҕунан онньообуккун, – Мария Павловна тимир-тамыр курдук туттан, иһитин сайылыыр.

– Бу, ийэбит, бүт эрэ. Мин орулуур отут сааспар кэргэн ылбытым да, улаханнык итэҕэстийбэккэ турабын, – аҕалара Николай Сергеевич хоһуттан ааҕа сылдьар хаһыатын туппутунан тахсан кэлэр.

– Ээ, бу оҕонньор ороһу уолун көмүскэһэ таҕыста. Хата, бэрт киһи билигин да сиһин этэ ситэ, буутун этэ буһа илик кыра оҕо диэ… – ийэлэрэ тэҥҥэ кырдьыбытын эйэргии көрүстэ.

Сергей Николаевич, төрөппүттэрэ хаадьылаһа кэпсэтэллэрин истэн турбахтаат, хоһугар киирэн, аанын ыга сабынна. Хайыы-үйэ утуйардыы оҥоһуллубут оронун сонньуйа көрдө. Күн ахсын итинник. «Бэйэм да ороммун хомуйбат үһүбүн дуо?» – диирин үрдүнэн аҕата барахсан күн сирин көрдөрбүт соҕотох отуччалаах оҕотун оронун сарсыардатын хомуйан, киэһэтин утуйарга бэлэмнээн кэбиһэр. Солото суоҕар тэптэрэн таҥаһын-сабын онно-манна быраҕаттаатаҕына, ким-хайа иннинэ миэстэтин булларбыт буолар.

Нарыйа бүгүн, оскуолатыттан кэлээт, тоҕус сорунан, ийэ-хара көлөһүнэ түһэн туран инчэҕэй маһы хайытта, оһоҕун отунна. Оһоҕо эбиитин умайбакка сордоото. Саҥа умайан сыыгыныах курдук буолан иһэн, умуллан хаалан кыһытар буоллаҕа үһү. Билиитэҕэ уурбут чаанньыга оргуйан бидилийэрин кытта, итии чэй куттан иһэргэ сананан остуолга саҥа олорон эрдэҕинэ, аана тэлэччи аһылынна, дьиэҕэ тымныы салгын кутулунна. Нарыйа ким кэлэн турарын сүрэҕинэн сэрэйэн, олоппоһугар тоһоҕоломмут курдук олордо. Ааны хатаабатаҕын кэмсинэ санаата. Сэрэйбитин курдук, хара тирии кууркатын нэлэркэйдэнэн, маҥан хаймыылаах хара спортивнай бэргэһэтин төбөтүн оройугар уурунан, хара эрэһиинэ саппыкытынан бадарааны үлтү тэпсибитин уһулбакка Григорий дьиэ ортотугар биирдэ баар буолла.

– Хайа, тапталлааҕым, соҕотоҕун сорсуйан олороҕун дуу? Сураҕа, Сергей Николаевичтыын тыанан-толоонунан таптаһан ырааппыт үһүгүт дуу? Ол үөрэҕэ, үлэтэ суох, арыгыһыт боростуой ыал уолларыгар ойох буола сылдьыбыт дьахтарга ымсыырар эбиттэр дуу? Сокуоннай ойох буолбатах буолаҥҥын эр киһиттэн эр киһиэхэ үрүмэччи курдук көтө сырыттаҕыҥ. Дьэ, көрүөхпүт, төһө өр тэлээрэргин. Итинник дьахтары «сэлээрчэх» диэн ааттыыллар. Сэлээрчэх… – Григорий Нарыйаҕа ынан кэлэн, итии чэйдээх ыстакааны харбаан ылаат, сибилигин сирэйигэр ыһыах курдук туттан байааттаҥныы турда.

Кыыс кутталыттан сүрэҕэ тиҥиргэччи тэптэ, сирэйэ итий гынна.

– Тохтоо эрэ, ханнык быраапкынан миигин үөҕэҕиний? Эн киһилии испэккэ-аһаабакка сылдьыбытыҥ буоллар, мин эйигин кытта холбоһон, ыал буолаары олоробун буолбатах дуо? Эн бэйэҥ хара маҥнайгыттан сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук олорбутуҥ. Мин төһөлөөх этэ сатаабыппыный? – Нарыйа төһө да куттаннар, утарсарга сананан, хотоойутук тутунна.

– Мин оннук акаары буолбатахпын, эн бэйэҕэр тэҥнээбэккин дууһабынан тута билбитим. Төрөппүттэрим туһунан истэн баран сирэйиҥ мырдыс гыммытын көрбөтөх үһүбүн дуо? – Григорий ыстакаанын туппутунан ыган истэ. – Сибилигин маа бэйэлээх маҥан сирэйгэр итии ууну ыһан, ким да көрбөт оҥоруом.

– Ыс, онтон… Эр киһи элээмэтэ буоллаххына, мөлтөххө илиигин көтөҕөн бэйэҥ саатыаҥ, – Нарыйа чаҕыйа да санаатар, Григорийы үтүрүйэн, куотардыы оҥостон аан диэки баран истэҕинэ, уол ыстакааннаах чэйин истиэнэҕэ үлтү быраҕаат, кыыһы баттаҕыттан харбаан ылан, муостаҕа умса садьыйда…

Сергей Николаевич эрчийэр уолаттарыныын уулуссанан сүүрэр-хаамар икки ардынан бэдьэйэн иһэн, учууталлар уопсайдарыгар дьахтар хаһыытын истэн чугурус гыннылар. Сергей Николаевич өйүгэр «Нарыйа хаһыытыыр!» диэн санаа чаҕылҕанныы элэс гынна. Учууталлар уопсайдарын олбуоругар биирдэ баар буолла. Дьиэ аанын тэлэйэ тарпытыгар ынырык хартыына көһүннэ. Григорий туох да көмүскэлэ суох муостаҕа сытар дьахтары тэбиэлии турарын көрөөт, хайдах да буолуон билбэтэ, кыбдьырына түһээт, эр киһини эргилиннэри тардан, маҕыйа түһэн баран түҥнэри охсубутугар киһитэ муостаҕа тиэрэ таһылынна. Саҥа үнүөхтээн туран эрэр Нарыйаны Сергей илиититтэн харбаан туруору тарта. Аан таһыгар көрөн турар үөрэнээччилэриттэн кыбыстыбакка, нэһиилэ байааттаҥныы турар кыыһы көхсүттэн өйүү тутан таһырдьа тахсарыгар көмөлөстө.

– Массыынабын түргэнник манна аҕал! – диэн биир уолу соруйда.

– Сөп, – диэн уһун хатыҥыр уол сүүрэн акыҥнаабытыгар кэнниттэн икки табаарыс уолаттара тэҥҥэ сырыстылар.

– Сергей Николевич, ыыт, мин бэйэм барыам.

Эр киһи кыыстан тэйэ хаамта. Нарыйа кэлииккэҕэ өйөнөн сукуллан турда. «Бу сааты-сууту, акаары, кэһэй. Тугу кэлээт, дьону-сэргэни кытта билсибэккэ, эргэ тахсарга тиэтэйбиккиний? Билигин хайа сирэйбинэн оскуолаҕа барабын. Оскуолаҕа үөрэнээччилэрим, учууталлар туох диэн саныахтарай? Бэрт түргэнник мантан барыахха… Бу үлүгэр саакка киирэн баран, үөрэх дьылын түмүктүөм этэ диэн, биир ый туһуттан олоруом дуо?» Нарыйа төбөтүгэр онтон да атын иирчэх-баарчах санаалар элэҥнээн истилэр.

«Тойота-Виста» массыына учууталлар уопсай дьиэлэрин иннигэр хорус гынна. Сергей Николаевич үгүс кэпсэтиитэ суох, массыына кэлин аанын аһан, Нарыйаны олорто.

– Суох, мин ханнык да балыыһаҕа барбаппын, – Нарыйа утарса сатаата.

– Оччоҕуна ханна бараҕын? Кыргыттарга илдьэбин дуо?

Сергей Николаевич кэннин хайыһан, аһыммыттыы көрөн олорон ыйыппытыттан кыыс кыйахана санаата.

– Суох, ханна да барбаппын. Барытыгар бэйэм буруйдаахпын. Аанньа ахтыбакка, олоҕунан онньообуппар Григорий буруйа суох, итинтэн атыннык бэйэтин кыһыытын этэр кыаҕа суох буоллаҕа… Билигин ити киһи бардаҕына, таһаҕаспын хомунан, улуус киинигэр киириэм. Дириэктэргэ сайабылыанньабын хаалларыам, – Нарыйа уолга атаахтаабыт куолаһынан саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйа санаата. – Оскуола оҕолоро бары көрдүлэр. Билигин хас ыал ахсын киэһээҥҥи аһылык сокууската буоллаҕым.

– Күрүөйэх курдук хайдах мээнэ баран хаалыаххыный? Григорий охторон сытыаран тэбиэлээбитигэр эн кыырпах да саҕа буруйуҥ суох. Биһиги түбэспэтэхпит буоллар, туох буолара биллибэт. Кырбанан баран, хата, Григорий кырдьыгын таһаара олороҕун дуу?

– Көмүскэспэппин. Боруоста кинилиин өссө төгүл сибээстэһиэхпин баҕарбаппын. Хаһан эрэ быһаарсыахтаахпын сэрэйэр этим эрээри, илиитинэн киириэ диэн санаабатаҕым. Кырбаабатаҕа буоллар, биир ыйы тулуйуом этэ. Аны… тулуйар кыах суох. Бу дойдуга иккиһин эргиллэр санаам суох… – Нарыйа кистии-саба хараҕын уутун сотунна.

Кэлииккэ аанын тоҕо тэбэн, Григорий байааттаҥнаан тахсыбытыгар уолаттар үрүө-тараа сырсан хааллылар. Эр киһи массыынаны балачча көрөн турбахтаат, үөхсэ-үөхсэ иннин диэки суксугулдьуйа турда.

– Барар да буоллаххына үөрэххин түмүктээн баран киһилии бар. Билигин күрээн бардаххына, ааккын-суолгун түһэрэр күүркэтиилээх сурах үөрэх управлениетыгар тиийэ тарҕаныа. Мин эйигин улуус киинигэр массыынанан киллэрэн атаарбытым туһунан эбэ-эбэ өссө тугу кэпсииллэрэ биллибэт. Онон дьиэҕин хатаа эрэ, кыргыттаргар бүгүн хонон уоскуйа түс. Чэ, бардыбыт, сөп дуо?

Нарыйа, балачча саҥата суох олорбохтоон баран, сорунуулаахтык массыына аанын тутааҕын аллараа баттаата.

– Кыргыттарга барбаппын, дьиэбэр хаалабын.

– Соҕотоҕун хааларгыттан куттаммаккын дуо? – Сергей Николаевич кыыс сирэйин-хараҕын одууласта.

– Ааммын хатаныам буоллаҕа. Сергей Николаевич, эйигиттэн көрдөһөбүн, миигин көрсө сатаама. Уонна… аны кэлэн… күнү-дьылы төттөрү эргитэр кыах суох. Бу дойдуттан букатыннаахтык барыам, – кыыс туттуна сатаабытын үрдүнэн хараҕын уута иэдэһин устун тохтоло суох сүүрэр.

Уол кыыһы уоскутаары илиититтэн ылбытыгар, Нарыйа, Сергей илиитин күүскэ баҕайы садьыйаат, массыынаттан түргэн үлүгэрдик тахсан барда.

Дьиэтигэр киирээт, долгуйара бэрт буолан, аанын балачча уһуннук бодьуустаһан туран хатаата. Григорий атаҕастаан барбытынааҕар, Сергей Николаевич киниэхэ болҕомтотун уурбутуттан ордук долгуйбутун сүрэҕинэн сэрэйдэ. Үөрэҕин бүтэрээт сааһа ырааппытын курдук санаммыта. Кини уоппускаттан тоҕо хойутаан киирбитэй? Сергейи аан бастаан көрөөт «һык» гыммыта. «Марина дьоллоох да кыыс, үчүгэй да уоллаах» дии санаан ылбытын олох умнубат.

Ааны тоҥсуйан тобугуратар тыастан дьик гынна.

Балачча кумуйан олорбохтоон баран, ааҥҥа сэрэнэн чугаһаата.

– Нарыйа, ааҥҥын ас эрэ. Соҕотохпун, – Айыына саҥата иһилиннэ.

Кыыс аан күрүчүөгүн төлө тарпытыгар Айыына киирэн кэллэ. Долгуйбут көрүҥнээх, түөһэ эп-эппэҥнэс, иэдэһэ тэтэрбит, сонун да ситэри тимэхтэммэтэх.

– Нарыйа, Сергей Николаевичтан барытын иһиттим. Бүгүн эйиэхэ доҕор буолан манна хонуом. Уопсайынан да, сөбүлэһэр буоллаххына, үөрэх дьыла бүтүөр диэри бииргэ олоруох.

– Ким эйигиттэн көрдөспүтүн манна кэллиҥ? Аҕыйах хонуктааҕыта дэриэбинэттэн үүрэр этиҥ дии, – кыыс дьүөгэтин өтөрү-батары көрдө.

– Бырастыы гын. Олох акаарыбын ээ. Дьон олоҕор тоҕо орооспуппун бэйэм да билбэппин. Марина олус аймаммытыттан, ытаабытыттан-соҥообутуттан, ыал буолаары сылдьар дьон олоҕун аймаата диэн толкуйдаабыппыттан итинник акаарытык быһыыланным ини. Бэйэм да кэмсинэ саныыбын, – Айыына кулук-халык туттар, чэй сылытаары электрическэй билииккэни холбуур.

– Сергей Николаевич ыйыытынан миигин араҥаччылыы кэлбит буоллаххына, тахса тур. Дьон олоҕун алдьаппыт мин буолуом. Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы.

– Чэ, наар дьону буруйдаан саҥарыма. Тапталы киһи булбат, таптал бэйэтэ булар дииллэр, онон сүрэххит быһаарыа буоллаҕа. Эһиги Мариналыын олох олорорго олус ыксааҥҥыт бэйэҕитин, дьону даҕаны олус эрэйдээтигит. Хата, тур, чэйдиэххэ. Кэпсэттэххэ, кырдьык көстөөччү, тугу эмэ ыйдаҥардыахпыт, – Айыына түннүк таһыгар олоппос ылан олорор.

Нарыйа дьүөгэтигэр хардарбакка, улаҕа диэки хайыһан, оронугар түүрүллүөҕүнэн түүрүллэн, утуйардыы оҥоһунна. Төһө да сөбүлээбэтэх курдук тутуннар, дьиэтигэр Айыына баарыттан бөҕөхтүк сананан, халтаһата ыараан, хараҕа сабыллан барда.

Бөһүөлэк тула кэккэлии үүммүт лагласпыт хатыҥнар, кэрии тииттэр араҕас солко таҥастарын кэтэн наҥнаспыттар. Күһүҥҥү сөрүүн тыал кинилэри оргууй бигиирдии хамсатар. Төһө да ардахтаах силбик күннэр турдаллар, көмүс дуйунан оонньоон, айылҕа саамай үтүө кэмэ үүммүт.

Нарыйа бадарааны тумнан, балачча уһуннук хааман, дьиэтигэр кэллэ. Дермантин бүрүөһүннээх аанын аста, төрөппүттэрэ төгүрүк остуолларыгар утарыта олорон чэйдии олороллор эбит.

– Хайа, тоойуом, бүгүн хайаан эрдэлээн кэллиҥ? Командировкаҕа ыыппатылар дуо? – ийэтэ кыыһа эрдэ кэлбититтэн үөрэн, мичээрдии көрүстэ.

– Суох, массыынабыт алдьанан кыайан барбатыбыт. Оҥоһулуннаҕына эбиэттэн киэһэ барарбыт буолуо, – Нарыйа кэпсиирин быыһыгар остуолга олордо. Оҕо эрдэҕиттэн сөбүлүүр сайыны санатар дьэдьэн ойуулаах кыракый тэриэлкэтигэр өрөһөлүү кутуллубут соркуойдаммыт эти ийэтэ уунан биэрбитин иннигэр уурунна.

– Ханна туох наадаҕа бардыгыт? – итии аһы аһаан толору сирэйэ эбии кытарбыт аҕата Василий Семенович ыйытар.

– Түүлээххэ тиийэ хаһыаппытын сырдата, сурутууну тэрийэ барыахтаахпыт эрээри, оччо ыраах тиийбэппит быһыылаах. Саатар Танданан, Тиит-Арыынан сылдьыбыт киһи.

– Хойутаабыккыт, – аҕата түөһүллэн туран кухоннай үрдүгэр сытар улуустааҕы «Мүрү саһарҕата» хаһыаты ылан хоһугар ааста.

– Ийээ, Айыына эрийэ сылдьыбата дуо? – кыыс ийэтин диэки ыйытардыы көрдө.

– Суох, ким да эрийбэтэ. Григорийыҥ кэлбэтэ дии, – Дария Иннокентьевна кыыһын сирэйин-хараҕын мыҥыыр.

– Кэлбэтин даҕаны. Ким да кинини кэтэспэт, – Нарыйа сирэйэ тыйыһыра түһэр.

– Антах биир сыл олорбуккун буолбат дуо? Уонна хайдах итинник саҥараҕын? Кэллэҕинэ да кэлэр буоллаҕа. Кэлбит киһини бука эн да буоллар үүрбэтиҥ буолуо, – ийэтэ сэмэлиирдии көрөр.

– Чэ, ийээ, бүттүбүт. Кэргэн тахсар санаа суох.

– Нарыйа, массыынаҥ кэллэ быһыылаах. Массыына тохтуур тыаһа иһилиннэ, – аҕатын сөҥ саҥата саалаттан иһиллибитигэр кыыс, остуолуттан ойон туран кириэһилэҕэ бырахпыт тирии сонун, суумкатын харбаат, таһырдьа ыстанна.

– Дьэ, итинник. Киһини кытта сүгүн кэпсэппэт. Сөбүлээбэт эрээри тугу гынаары бииргэ олорбутай? Төлөпүөнүнэн кэпсэппэт. Биир сыл олорбут да, саатар ыарахан буолбатах. Сааһа ыраатта, – Дария ботугуруурун быыһыгар иһитин хомуйа сырытта.

Нарыйа, УАЗ кэнники олбоҕор олороот, аргыстарын кытта күө-дьаа кэпсэппэккэ, массыына иҥнэл-таҥнал түһэригэр бигэнэн, утуйардыы оҥостон быар куустан тиэрэ түһэн олордо. Ийэтэ быйыл сайыны быһа Григорийынан иирдэ. От үлэтин саҕана, ийэлэрэ эрэ баарыгар кэлэн барбыт этэ. «Сүрдээх үчүгэй, номоҕон баҕайы уол. Саһарчы көрөн сахаҕа кырасыабай киһи. Үөрэҕэ суоҕа туох буолуой? Кылаабынайа, киһи быһыытынан үчүгэй буоллаҕына сөп. Бииргэ кыстаан баран, тоҕо сураҕа-садьыга суох сүтэҕин? Күһүн билсэ кэлиэх буолбута», – диэн кэпсээннээх тоһуйбута. Аҕата: «Хата, күһүн сыа сииһикпит», – диэбитэ. Күүтэллэр быһыылаах. Туох да буолбатаҕын курдук, киһи кыһыйыах, эрийэр буоллаҕа үһү. Түбэстэҕинэ, ийэтэ кэпсэтэр быһыылаах. Ийэтэ эрэйдээх билбэт, дьиҥ сирэйин билэрэ буоллар, атыннык саҥарыа этэ. Ону өҥнөммүт киһи курдук, барытын хайдах кэпсии сылдьыаҕай? Төрөппүттэрэ билбэттэр. Убайдара «табыллыбатаҕын» сэрэйэллэр быһыылаах. «Боруобалаан кэлэн көрдүн эрэ», – дэһэн эрэллэрэ. Мин дьоммор кэпсээбэтэхпин билэн наһаалаан эрэр. Ол эрээри кэлиэ суоҕа, кини да буоллар иһигэр дьаарханан эрдэҕэ. Нарыйа барытын ыраас илиистэн саҕалаан, күһүҥҥүттэн учууталлыырын тохтотон, улуус хаһыатыгар корреспонденынан киирбитин кэмсиммэт. Үлэлииргэ интэриэһинэй. Учууталлыырын сирбэт этэ да, хайдах эрэ оскуолаҕа киириэн баҕарбатаҕа, эбиитин улуус киинигэр миэстэ суоҕа. Тыаҕа барыан эмиэ тардыммыта.

Айыыналаах Сергей Николаевич уруккуларын курдук оскуолаларыгар үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Онтон Марина быйыл бэйэтин нэһилиэгин оскуолатыгар үлэлии хаалбыт. Айыына этэринэн, оскуолатааҕы табаарыһынаан бэртиилэр эрээри, Сергей Николаевич ыҥырара эбитэ буоллар үөрүүнэн төннүөм этэ диир үһү. «Таптаабат киһини хайыахпыный, күүспүнэн таптаппат буоллаҕым. Мин да тапталым туһугар охсуһа сатаатым да, кыайбатым», – диэбит. Кырдьыга да, оннук быһыылаах. «Тапталы киһи булбат, таптал бэйэтэ булар» диэн өс хоһоонугар этэллэрэ оруннаах быһыылаах. Кини оскуолаҕа, университекка биир да уоллуун доҕордоспотоҕо. Үөрэҕин бүтэрэр сылыгар «кэргэн тахсыбатым, доҕордоһор уолум да суох, кырдьа барбыт кыыс дьылҕатын хатылыыр буоллум» диэн санааҕа кэлбитэ. Кыргыттара: «Дэриэбинэҕэ тиийээт да, нэһилиэк олоҕор актыыбынайдык кыттан, сытыыгын-хотуугун киллэрэн сырыт. Билиҥҥиҥ курдук уолаттары сирэ-тала сылдьыма. Бастакы сылбытыгар хайаан да бары кэргэн тахсыахтаахпыт», – диэн сорук туруоран өрүкүнэспиттэрэ. Ол түмүгэ – киһи сирэйин-хараҕын таба көрбөт кыбыстыытыгар киирдэ. «Киһи моонньугар иилистэ сылдьан баран төттөрү эргийдэҕинэ, сиргидэҕи сир сирэйдиэм, аатын-суолун ыытыам. Миэхэ сылы быһа эриллэҥнээн сылдьыбытын киһи барыта билиэҕэ. Онон ханна да куоттарыам суоҕа», – диэн Григорий улууска тыл бөҕөнү тарҕаппыт. Олус да куһаҕан киһини кытта сибээстэспит эбит. «Хайаан да тиийэн эн дьаабыламмыккын дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдиэҕим. Убайдаргынан куттаама. Бастаан эринэн иирбит боростотуукка балтыларын көрдүннэр», – диэн тыллаах. Билии-сайдыы сыстыбатах киһитэ буолара тылыттан-өһүттэн да көстөр. Соторутааҕыта эрийэн: «Сергей Николаевиһыҥ икки эдэр учуутал кыргыттары кытта эрийсэ сылдьар. Мариналаах эһиги умнуллубуккут ыраатта. Онон күтүөттүү тиийдэхпинэ араас буолбаккын», – диэн сааммыта. Дьиҥинэн, Сергей Николаевич кинини да, Маринаны да кытта сибээһи тутуспат. Үлэтинэн эрэ үлүһүйэ сырыттаҕа. Биирдэ эмэ кинини саныыра буолуо дуо? Саныыра буоллар, саатар биирдэ эмэ Айыынаттан ыйыталаһыа эбэтэр төлөпүөннүө этэ. Григорий саҕа эрийиэ суоҕа этэ дуо?

Эмискэ массыыналара нэксиэлээх суолга иҥнэл-таҥнал барбытыгар пассажирдар үөһэ-аллара түһэн ыллылар. Нарыйа санаатын ситимэ быстан хаалла. Тыыллаҥнаамахтаан, бэл, дьааһыйан ылла.

– Хайа, Нарыйа, туох санаатыгар-оноотугар киирэн тылгыттан маттыҥ? Биһигини кытта кэпсэтимээри утуйбута буолан ыллыҥ дуу? – кыыстан икки хас сыл аҕа солбуйар редактордара иннигэр олорон хараҕын араастаан чыпчылыҥната-чыпчылыҥната ыйытта.

– Бүт эрэ. Николай эмиэ үөҥҥэ тилиннэ, – Нарыйа эрэдээктэрин көхсүгэ охсон «тап» гыннарда.

– Нарыйа, эйигиттэн биири ыйытыахпын баҕарбытым ыраатта эрээри, тоҕоостоох түгэн түбэспэккэ ыйыппакка сылдьыбытым, – биир идэлээҕэ, корреспондент Сэмэн күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү ыйытар.

– Сэмэн, тугу ыйытаары гынаргын сэрэйэбин.

– Атын улуус уолугар кэргэн тахсан эрэр, өссө уол кэлэ сылдьыбыт үһү диэбиттэрэ.

– Баҕар, тахсыллыа даҕаны, онно туох баарый? Ол аайы 16–17-лээх кыыс буолбатахпын. Эһиги ыйытаргытын кэтэһэ сырыттахпына, сотору кырдьан сорсуйар инибин.

– Оо, кэм биһиги буоллахпыт, сыарҕабыт бытаарбыт, – уолаттар хаадьылаһан күлсэн ылаллар.

Бөһүөлэккэ киирэн, суол икки өттүн саҥа өҥөҥнөһөн эрдэхтэринэ, массыыналара эмискэ хорус гына тохтообутугар иннилэрин диэки күүскэ баҕайы дьүккүс гынан, эдэр дьон эбии күлсэн күйгүөрэн ыллылар.

– Оҕолоор, түһүҥ. Хонтуораҕа кэллибит. Хаһыаккытын үчүгэйдик аҕытаассыйалааҥ. Элбэх киһи суруйтардаҕына, хаһыаппыт тирааһа үрдүө этэ, – суоппардара Кирилэ мөтөллөн олорон күлэн күһүгүрэттэ.

Быйыл ардахтаах күһүн буолла. Сир-дойду барыта уунан туолан турар. Улахан техникалар хаһан кэбиһэннэр, суол олох суох. Сарсын улуус киинигэр оскуола хамаандата күһүҥҥү спартакиадаҕа күрэхтэһэ барыахтаах этэ да, оптуобустарын суоппара кыккыраччы аккаастанан кэбистэ. «Дэриэбинэттэн да кыайан тахсыахпыт суоҕа», – диир. Эбиитин оскуолаларын тыраахтардара алдьанан турар. Саппаас чаас суох. Сергей Николаевич оҕолорун сатыы илдьэр санаалаах этэ да, көдьүүстээх күрэхтэһии тахсыа суоҕа диэн куттанар, саатар бэҕэһээ, биир күн эрдэлээн барбыттара буоллар, сынньалаҥ күннээх буолуо этилэр. Онтон билигин айаннаатахтарына, сарсын буолар чааһыгар тиийэр кыахтаахтар. Хайыах баҕайыный? Сергей Николаевич тырахтарыыс уолаттарга барыларыгар тиийэ сырытта, үксүлэрэ алдьаммыттар, сорохторо окко сылдьаллар. Дириэктэрэ Иван Семенович: «Оскуола тыраахтара барбат буоллаҕына, эрэйдэнимэҥ, тохтуургутугар тиийэҕит», – диэн илиитин эрэ нэлэҥнэтэн кэбистэ. Онтон уолаттара барыахтарын баҕарбыттара сүрдээх, бэлисипиэтинэн барарга быһаарынан бары тимир көлөлөрүн тэбэ сылдьаллар.

Сергей Николаевич кэлин тиһэҕэр биирдиилээн көрүҥнэргэ күрэхтэһэргэ уонча оҕону илдьэ барар санаалаах оскуола диэки баран иһэн, иннигэр сэттис кылааска үөрэнэр Миитээ сүүрэн тилигирэйэн иһэрин көрөн тохтоото.

– Сергей Николаевич, сибилигин Афанасьев Кириисэ «Беларуһунан» улуус киинигэр соҕотоҕун барар үһү.

Аҕам эттэ. Таһаҕастаргытын барытын биэриҥ диир. Ситэри бырысыаптанан оҕолору илдьэ бар диирин сөбүлэспэтэх. Ыксыыр аҕай үһү, били учуутал кыыһы кэргэн ыла барар, онон убайа тыраахтарын улуус киинигэр диэри эрэнэн биэрбит. Онтон Горнайдыыр дииллэр, – Миитээ омуннаахтык кэпсиирин быыһыгар сирэйигэр көлөһүн бычыгыраабытын ботуой илиитинэн туора-маары соттуммахтыыр.

Сергей Николаевич Григорий Горнай улууһугар барарын истэн сүрэҕэ күүскэ тэбэн, эт-этэ тыҥаан күүрэн кэлбитин уолга биллэримээри илиитин сутуруктуу тутан соһуччу истибит сонунун аһарынна, сыыйа уоскуйан курус санааҕа куустарда. «Ол аата Нарыйа сөбүлэһэр буолан барар буоллаҕа… Эрдэттэн да сөбүлэһэннэр булустахтара. Чэ, ол миэхэ туох буолуой, холбостуннар да хайаатыннар» диэн санаатар да, сирэйэ-хараҕа биллэр гына уларыйда быһыылаах, тоҕо эрэ уола саҥатыттан матан, соһуйбуттуу оҥоччу көрөн турарын бэлиэтии көрдө. Санаатын киэр кыйдаан үөрэ-дьүөрэ үктээн, спортзал диэки бардылар.

– Григорий таһаҕаспытыттан олох ылыа суоҕа, онон бара туруоҕуҥ. Суолга ситтэҕинэ ылыаҕа. Улахан уолаттарга эт, сибилигин суолга тахсыбытынан барыҥ. Мин оскуолаҕа киирэ сылдьыам, эһигини ситиэҕим, – учуутала уолу ыксатардыы, иннин диэки үтүрүйдэ.

– Сөп, биһиги бары бэлэммит ээ. Сергей Николаевич, оттон эн бэлисипиэтиҥ? – Миитээ ыйытардыы көрөн турда.

– Баар-баар. Миитээ, аҕаҕар илдьиттэ тириэрт эрэ. Кириисэни хайдах эмэ гынан кыра бырысыаптаан ыыта сатаатыннар, таһаҕаспытын кытта кыра кыргыттары олордуохпут.

– Мин аҕабын улаханнык истибэт киһи буолуо гынан баран этэн көрүөм, – уол, улахан киһи курдук муннун анныгар киҥинэйээт, ууну-хаары тумнубакка, чалбаҕы ортотунан сүүрэ турда.

Истибит сонуна төһө да ыараханын иһин, санааргыы олоруо дуо, сүүрэн-көтөн, күннээҕи олох кыһарҕаныгар санаатын дьайҕардан кэллэҕинэ-бардаҕына, Нарыйа сыыйа умнуллуо буоллаҕа. Күн-дьыл барытын эмтиир дииллэр. Дьиҥинэн, күн бэҕэһээҥҥэ диэри хайдах эрэ Нарыйа киниэхэ чугас курдук киччим санаалааҕа. Онтуката баара кыыс эмиэ куоппут. Кириисэ ииппит оҕууруттан дойдутугар да баран төлөрүйбэтэх. Ити барыта Сергей быһаарынымтыата суоҕуттан таҕыста. Эмиэ кураанаҕы кууста, эбиитин кинини ис сүрэҕиттэн чахчы бэриниилээхтик таптыыр Маринаны тэйиппитэ. Ийэтэ үнүр: «Атын киһи ойоҕо буола сылдьыбыт дьахтарга иирэн үчүгэйтэн куһаҕаны да араарбат буолбуккун, харааччы булкуллубуккун, ол дьахтар тарбаҕын хамсатыа эрэ кэрэх, онно сүүрээри бэлэм олороҕун», – диэбитэ. «Сыыспат киһи суох, эдэр оҕо ол биирдэ сыыһа туттубутунан үйэ тухары кириэтиир табыллыбат. Аныгы олох сиэринэн аҕыйах ый сокуоннайа суох олорбуттара улахан алдьархай буолбатах, кылаабынайа, сүрэх – быраап», – диэн аҕата, уолун өйөөн, ийэлэригэр утары саҥарбыта. Бэл, табаарыс уолаттара аанньа ахтыбатахтыы тыллаһаллар: «Кириисэлиин олоро сылдьыбыт кыыс буолан… Умун, бу кыыс элбэҕэр, достоинствоҕын түһэрэҥҥин. Хата, Маринаҕын баран ылбытыҥ ордук буолуо, киниэхэ да ымсыырааччылар элбэхтэр дииллэр».

Уолаттар этэллэринэн, кини билиҥҥи түбэспит балаһыанньатыгар саамай сөптөөх быһаарыныы – Маринаны кэргэн ылан сыбаайба ньиргитии. Оттон Нарыйалыын ыал буоллахтарына, дьон сиилээһинигэр түбэһэллэр. Нарыйа ону өйдүүр буолан, билигин олох чугаһаппат. Ама да, Григорийы көрөөт сөбүлээбитин иһин, киһи хайдах итинник түргэнник олох билбэт уолунуун бииргэ олорорго ыксыан сөбүй? Ийэтэ этэринии, чэпчэки, сэбирдэх кыыс буолан тута киһилэннэҕэ. Уол ону барытын өйдүүр эрээри, сүрэҕэ билиниэн баҕарбат, дууһата кураанахсыйан, бэйэтэ тулаайахсыйан сылдьар.

Оҕолоро алаас ортотугар саҥа тиийбиттэрин көрбүтүнэн Сергей Николаевич сыыры таҥнары элээрдэн түстэ. Суол кытыытынан, ходуһанан айаннаатахтарына, син барыыһыктар эрээри, бытааннар эбит. Санааларыгар тыраахтары уонна учууталларын кэтэһэн эрдэхтэрэ.