?аза? ханды?ы
А?ниет Н?р?али?ызы
?аза? ханды?ы – шаруашылы?ты? дамуы, ?ндiргiш к?штердi? ?суi, феодалды? ?атынастарды? ?алыптасуы н?тижесiнде ерте заманнан берi Орта Азияны? ?лан-байта? ??iрiн мекендеген к?шпендi тайпаларды? бiры??ай этникалы? топ – ?аза? хал?ыны? негiзiнде бiрiгуi ар?ылы XY-?асырды? орта шенiнде ??рылды. ?аза? ханды?ыны? ??рылуына 1457-жылдан кейiн Керей мен Ж?нiбек с?лтандарды? ?бiлхайыр хан ?стемдiгiне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларын бастап шы?ыс Дештi-?ыпша?тан батыс Жетiсу жерiндегi Шу мен Талас ??iрiне ?оныс аударуы м?рынды? болды.
А?ниет Н?р?али?ызы
?аза? ханды?ы
?аза? ханды?ы – 1465 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1465_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) Алтын Орданы? ж?не 1468 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1468_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) ?збек ханды?ыны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%85%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B) ыдырау кезiнде ?алыптас?ан ?азiргi ?аза?стан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) мен о?ан iргелес мемлекеттер аума?ында?ы ?аза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80) мемлекетi. Оны? аума?ыны? к?бiсi Орта Азияда (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F) болып, бiр б?лiгi Шы?ыс Еуропада (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%8B%D2%93%D1%8B%D1%81_%D0%95%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0) орналас?ан. ХВ ?асырда ?аза?тар ?збек ханды?ында?ы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%85%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D0%9E%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%81%D1%8B) жем?орлы?, саяси т?ра?сызды? пен ?лсiз ?кiметтен шаршап, ?аза?тарды Жетiсуда (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%82%D1%96%D1%81%D1%83) жина?ан Керей (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD) мен Ж?нiбек хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B7-%D0%96%D3%99%D0%BD%D1%96%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD) 1465 жылда ?аза? ханды?ын ??р?ан. Тарих бойы ?аза? ханды?ы ?з аума?тарын ?лкейтiп, ?азiргi ?аза?станны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) территорияларыны? к?бiсiне ие бол?ан.[1] (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B) ХВЫЫ ?асырда ?аза?тар Жо??арлармен (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B) со?ысып (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B-%D0%96%D0%BE%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80_%D1%81%D0%BE%D2%93%D1%8B%D1%81%D1%8B), ?лсiзденген де, келесi ?асырда ханды?ты Ресей патшалы?ы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B) жаулап (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D1%96%D1%80%D1%83%D1%96) ал?ан.
?аза? ханды?ы Едiлден (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB) Жайы??а (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D2%9B) дейiнгi территорияны, Сырдария (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) мен ?мудария (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F) ?зендерiнi? аралы?ын, Хорасан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD) жерiн ?амты?ан.
?аза? ханды?ыны? мемлекеттiк ??рылымы дала демократиясына негiзделген монархия?а (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%8F) негiзделген. Мемлекет басшысы – хандар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BD) саяси билiк ж?ргiзетiн. Олар т?ре (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A9%D1%80%D0%B5) т??ымынан шы??ан с?лтандар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%B1%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD) арасында?ы та?дау негiзiнде сайланатын.
?аза? ханды?ыны? т???ыш ханы – Керей (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%BD), со??ы ханы – Кенесары ?асым?лы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D1%85%D0%B0%D0%BD).
Керей мен Ж?нiбек хандар
?аза? ханды?ыны? пайда болуы ?аза?стан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) жерiнде 14-15 ??. бол?ан ?леуметтiк-экономикалы? ж?не этникалы?-саяси процестерден ту?ан за?ды ??былыс. ?ндiргiш к?штердi? дамуы, к?шпелi а?с?йектердi? экономикалы? ?уатыны? артуы, феодалды? топтарды? т?уелсiздiкке ?мтылуы, осы негiзде ?бiлхайыр (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D0%B1%D1%96%D0%BB%D2%9B%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD_(%D3%A8%D0%B7%D0%B1%D0%B5%D0%BA_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B)) ханды?ы мен Мо?олстан арасында?ы тартысты? ?ршуi, ?леуметтiк ?айшылы?тарды? ?деуi 15 ?. 2 жартысында б?л мемлекеттердi? ??лдырап ыдырауына апарып со?тырды.
?сiресе ?бiлхайыр(1428-1468) Жошы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%BE%D1%88%D1%8B)-Шайбан (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1)– Д?улет-Шайх о?ланны? ?лы ханды?ы ?те нашар едi. Территориясы батысында Жайы?тан бастап, шы?ысында Бал?аш к?лiне дейiн, о?т?стiгiнде Сырды? т?менгi жа?ы мен Арал ??iрiнен, солт?стiгiнде Тобылды? орта а?ысы мен Ертiске дейiнгi жердi алып жатты. Бiр орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады. К?птеген ?лыстар?а б?лiндi. Оларды? басында Шы??ыс ?улетiнi? ?р тарма?та?ы ?рпа?тары, к?шпелi тайпаларды? билеушiлерi т?рды. ?бiлхайыр билiк еткен кезде халы? ?зара ?ыр?ыс пен со?ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ?рпа?ы Махм?т ?ожаханды тал?андады. Сыр бойында?ы далада Жошы ?улетiнi? Махм?тханы мен Ахметханын(То?а Темiр т??ымы) же?дi.
1446 жылы (https://kk.wikipedia.org/wiki/1446_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) ?бiлхайыр Темiр ?рпа?тары мен А? Орда хандары ?рпа?тарынан Сыр бойы мен ?аратау баурайында?ы – Сы?ана? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%9B), Соза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D2%9B), А??ор?ан, ?згент, Арк?к сия?ты ?алаларды басып алады.
1457 ж. ?з-Темiр тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер iздеген) Т?ркiстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_(%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0)) ??iрiнде же?iлiп ?алды. Мас?ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу ар?ылы ?з жерлерiне кеттi. Ал ?бiлхайыр ?з ?лысында , ?атал т?ртiп шараларын орнату?а кiрiседi. Б?л халы? б??арасыны? о?ан деге ?шпендiлiгiн к?шейттi. Н?тижесiнде халы?ты? жартысы Шы?ыс Дештi ?ыпша?тан Т?ркiстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_(%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0)) ал?аптарына ж?не ?аратау б?ктерлерiнен Жетiсуды? батыс ??iрiне к?шiп барулары едi. Оны Ж?нiбек пен Керей бас?арды.
Дештi ?ыпша? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) пен Жетiсуда?ы к?шпелi б??ара феодалды? ?анауды? к?шеюiне, со?ыстар?а наразылы? ретiнде , хандар мен феодалдарды? ?ол астынан к?шiп кетiп, ?оныс аударды. С?йтiп, 15 ?. 50-70 жж, я?ни 1459ж. ?бiлхайыр ханды?ынан Жетiсуды? батысына Есенб??а хан иелiгiне Шу мен Талас ?зендерiнi? жазы?ты?ына к?шiп келдi. Оларды? ?оныс аударуыны? бiр себебi, оларды Шы??ыс ?улетiнен шы??ан Керей хан мен Ж?нiбек ханны? жа?а ?алыптасып келе жат?ан ?аза? хал?ыны? дербес мемлекетiн ??ру, оны? т?уелсiз саяси ж?не экономикалы? дамуын ?амтамасыз ету жолында?ы ?адамы мен ?ызметi ?з ы?палын тигiздi. Жетiсу рулар мен тайпалар мемлекет бiрлестiгiнi? орталыпына айналды. Оларды? саны 200 мы? адам?а жеттi. Моголстан ханы Есенб??а ?зiнi? солт?стiк шекарасын ?ор?ату ?шiн, сондай-а? ?зiнi? бауыры Тимурид Абу Саид ?олдап отыр?ан Ж?нiстi? шабуылынан батыс шекарасын ?ор?ату ?шiн пайдалан?ысы келдi. Ж?нiбек ?аза? ханды?ыны? т???ыш ша?ыра?ын к?терген Бара? ханны? ?лы, ал Керей оны? а?асы Болат ханны? баласы. Бара?тан басталатын ?аза?ты? дербес мемлекеттiгi жолында?ы к?рестi оны? ту?ан ?лы мен немересiнi? жал?астыруы таби?и ??былыс. Мырза М?хамед хайдар Дулати ?аза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B) ханды?ыны? ??рыл?ан уа?ытын хижраны? 870 жылына (1465-1466 жж.) жат?ызады.
Астана ?аласында?ы Ж?нiбек пен Керей м?сiнi
?аза?ты? ал?аш?ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейiн ?аза? ханы болып Ж?нiбек сайланды (1473-1480 жж.). Б?ларды? т?сында Жетiсу хал?ы, 1462 жылы Мо?олстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) ханы Есенб??а хан (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D2%B1%D2%93%D0%B0_%D1%85%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1) ?лгеннен кейiн онда?ы тартысты? к?шеюiне байланысты, ?зара ынтыма?ты?ты ны?айту?а ?лес ?осты. ?бiлхайыр ханды?ынан к?шiп келушiлер Ж?нiбек пен Керейдi? ?аза? ханды?ын к?шейте т?стi. Ед?уiр ?скери к?ш жина?ан ж?не Жетiсуда берiк ?ор?анысы бар Ж?нiбек пен Керей, Жошы ?улетiнен шы??ан с?лтандарды? Шы?ыс Дештi ?ыпша?ты (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) билеу жолында?ы к?ресiне ?осылды. Б?л к?рес 1468 ж. ?бiлхайыр ?лгеннен кейiн ?айтадан ?ршiдi. ?аза? хандарыны? басты жаулары ?бiлхайырды? м?рагерлерi- оны? ?лы Шайх -хайдар мен немерелерi М?хамед Шайбани мен Махм?д с?лтан болды.
?аза? ханды?ыны? ??рылуы (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%83%D1%8B).
Сыр ??iрi мен ?аратау – ?аза? хандарыны? Батыс Жетiсуда?ы иелiктерiне е? жа?ын болды. Ж?нiбек пен Керей хандар сауда-экономикалы? байланыстарды? ма?ызды орталы?тары ж?не к?штi бекiнiс болатын Сыр бойында?ы ?алалар?а ?з ???ы?тарын орнату?а тырысты. Сондай-а?, Сырды? т?менгi ж?не орталы? са?аларыны? жерлерi ?аза?ты? к?шпелi тайпалары ?шiн ?ыс?ы жайылым да едi.
70-жылдары Сауран, Соза? т?бiнде, ?лкен шай?астар болды. Асыны (Т?ркiстанды), Сы?ана?ты бiресе ?аза? хандары, бiресе М?хамед Шайбани (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8) басып алып отырды. Осындай шай?астарды? бiрiнде к?рнектi ?олбасшы Керейдi? ?лы М?рынды? болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соны? н?тижесiнде 15 ?. 70-ж-да ?аза? ханды?ыны? шекарасы ке?ейе бердi. О?т?стiк ?аза?стан ?алалары ?шiн Шайбани ?улетiмен арада?ы со?ыстар Ж?нiбек ханнан кейiн ?аза? ханды?ын билеген Б?рынды? хан (1480-1511 жж.) т?сында да толастамады. Батыс Жетiсуда?ы иелiктерiне о?т?стiктегi ?здерiне ?ара?ан ?алалар?а (Соза? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D2%9B), Сы?ана? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D2%93%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D2%9B), Сауран (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD)) с?йене отырып, ал?аш?ы ?аза? хандары Дештi ?ыпша?та?ы ?кiмет билiгiне талаптанушы барлы? хандарды же?iп, ?з иелiктерiн ?лкейттi. Дештi ?ыпша?та (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D1%88%D1%82%D1%96_%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B) ?аза? хандары билiгiнi? орны?уы, М?хаммед Шайбаниды (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%B1%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8) Дештi ?ыпша?та?ы тайпаларды? кейбiр б?лiгiн со?ына ертiп М?уереннахр?а кетуге м?жб?р еттi. М?нда ол Темiр ?улетi арасында?ы ?зара тартысты пайдалана отырып, ?кiмет билiгiн басып алды.
Сонымен ?аза? ханды?ыны? ??рылуына ?йт?ы бол?ан себептер – саяси ж?не этникалы? процестер болды. Оны? басты этапы – Керей мен Ж?нiбектi? ?ол астында?ылармен бiрге к?шпелi ?збектердi? басшысы ?бiлхайырдан кетiп, Мо?олстанны? батысына ?оныс аударуы. М?нда?ы ма?ызды о?и?а – Керей мен Ж?нiбектi жа?таушыларды? ?збек-?аза?тар, кейiн тек ?аза?тар деп аталуы. ?бiлхайырды? ?лiмiнен кейiн Керей мен Ж?нiбектi? ?збек ?лысына келiп, ?кiмет билiгiн басып алуы. Жа?а мемлекеттiк бiрлестiк ?аза?стан атана бастады.
?асым хан кезе?i
?асым ханны? т?сында?ы ?аза? ханды?ы (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D1%82%D2%B1%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%93%D1%8B&action=edit&redlink=1).
16-17 ??. ?аза? ханды?ы ны?айып, оны? шекарасы ед?уiр ?л?ая т?стi. ?з т?сында «жердi бiрiктiру» процесiн жедел ж?зеге асырып, к?зге т?скен хандарды? бiрi Ж?нiбектi? ?лы ?асым. ?асым ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1511-1523 жж.) т?сында ?аза? ханды?ыны? саяси ж?не экономикалы? жа?дайы ны?ая т?стi. Ол билiк ??р?ан жылдары ?аза? хал?ыны? ?азiргi мекен т?ра?ы ?алыптасты.Бiрсыпыра ?алалар ?осылды, солт?стiкте ?асым ханны? ?ол астында?ы ?аза?тарды? жайлауы ?лытаудан асты. О?т?стiк-шы?ыста о?ан Жетiсуды? к?п б?лiгi (Шу (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%83), Талас (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81), ?аратал (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB), Іле (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%86%D0%BB%D0%B5) ?лкелерi) ?арады. ?асым ханны? т?сында Орта Азия (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F),Едiл (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B4%D1%96%D0%BB) бойы, Сiбiрмен сауда ж?не елшiлiк байланыс жасалды. Орыс мемлекетiмен байланыс болды. ?лы князь 3 Василий (https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1) (1505-1533) билiк ??р?ан кездегi М?скеу мемлекетi едi. Батыс Еуропа да ?аза? ханды?ын осы кезде танып бiлдi.
«?асым ханны? ?ас?а жолы» деген ?дет-??рып ережелерi негiзiнде ?аза? за?дары жасалды.
Дегенмен ?асым хан т?сында ?аза? ханды?ы бiр орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады. Ол ?асым ?лгеннен кейiн бiрден бай?алды. ?зара ?ыр?ыс, та??а талас басталды. Мо?ол ж?не ?збек хандарыны? ?аза? билеушiлерiне ?арсы ода?ы ?алыптасты.
?зара тартыс кезiнде ?асым ханны? ?лы ж?не м?рагерi Мамаш ?аза тапты. ?асым ханны? немере iнiсi Та?ир (1523-1532) хан болды. Оны? айыры?ша елшiлiк ?не ?скери ?абiлетi болмады. Ма??ыт ж?не ойрат хандарымен ?скери ?а?ты?ыстар басталды. Б?л со?ыстар ?аза?тар ?шiн с?ттi болмады. ?аза? ханды?ы о?т?стiктегi ж?не солт?стiк-батыста?ы жерiнi? бiр б?лiгiнен айрылып, оны? ы?палы тек Жетiсуда са?талып ?алды. Та?ир ханны? iнiсi Б?йдашты? (1533-1534) т?сында да феодалды? ?ыр?ысулар мен со?ыстар то?та?ан жо?.
Ха?назар хан кезе?i
ХВЫ ?асырды? 60-шы жылдары жары? к?рген Себастьян Мюнстердi? картасында?ы ?аза? Ордасы (Косакi Орда)
16 ?. 2 ж. ?лсiреген ханды?ты бiрiктiруде ?асым ханны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BC_%D1%85%D0%B0%D0%BD) баласы Ха?назар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1538 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1538_%D0%B6%D1%8B%D0%BB)-1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580_%D0%B6%D1%8B%D0%BB) жж.) ?з ?лесiн ?осты. Но?ай Ордасында?ы алауызды?ты с?ттi пайдалан?ан ол, Жайы? ?зенiнi? сол жа?ында?ы жердi ?осып алды. Оны? т?сында Жетiсу (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B5%D1%82%D1%96%D1%81%D1%83) мен Тянь-Шаньды басып алуды к?здеген Мо?ол (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB) ханы Абд-Рашидке (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%B4_%D1%85%D0%B0%D0%BD) ?арсы ?тымды к?рес ж?ргiзiлдi. Ха?назар (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80) ?зара тартыста ?збек ханы Абдулланы ?олдау ар?ылы Сыр бойында?ы ?алаларды (Сауран, Т?ркiстан) ?зiне ба?ындырды. Оны? Абдулламен байланысынан ?оры??ан Ташкенттi? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82) ?лысты? ?мiршiсi Баба с?лтан жансыздары ар?ылы Ха?назарды у берiп ?лтiрдi.
?асым ханны? баласы Ха?назар хан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D2%9B%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80_%D1%85%D0%B0%D0%BD) (1538 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1538)-1580 (https://kk.wikipedia.org/wiki/1580)) т?сында ?аза? ханды?ы ?айта бiрiгiп, дами т?стi. Ол ханды? билiктi ны?айту?а ж?не к?шейтуге ?ажырлы ?айрат ж?мсады. ?зiнен б?рын бытыра??ы жа?дай?а т?скен ?аза? ханды?ын ?айта бiрiктiрдi. Ха?назар ?аза?-?ыр?ыз ода?ын одан ?рi ны?айтты, сол заманны? тарихи деректерiнде оны «?аза?тар мен ?ыр?ыздарды? патшасы» деп атады. Ол осы ?аза?-?ыр?ыз ода?ына с?йене отырып, Мо?олстан (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D2%93%D0%BE%D0%BB%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD) хандарыны? Жетiсу мен Ысты?к?л алабын жаулап алу ?рекетiне тойтарыс бердi. Ха?назар ханды? ??р?ан кезде ?аза? ханды?ыны? сырт?ы жа?дайында аса iрi тарихи о?и?алар болып жатты. Мемлекеттi? солт?стiгiнде Ресей ?з иелiктерiн ?аза? даласына ед?уiр жылжытты. ?азан мен Астраханьды басып ал?аннан кейiн Едiл ?зенiнi? барлы? а??ары Ресейдi? ?ол астына кiрдi. Баш??рт ж?не Сiбiр ханды?тары Ресей ??рамына енгеннен кейiн, но?айлар ?аза? ханды?ыны? солт?стiк-шы?ысына ы?ыса бастады. Олар Едiлден Ертiске дейiнгi аралы?та к?шiп-?онып ж?рдi. Баш??рттар мен Сiбiр татарлары да ?аза? жерлерiне енуiн то?татпады. Сырдарияны? (https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F)
Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
