Suv ostida sakson ming kilometr
Jyul Vern
Jyul Vern
Suv ostida sakson ming kilometr
BIRINCHI QISM
Birinchi bob
HARAKATDAGI SUVOSTI QOYaSI
1866-yil hanuz odamlar xotirasidan ko‘tarilmagan g‘aroyib voqealar bilan mashhur bo‘lib qoldi. Bu voqealar haqidagi mishmishlar butun dunyo xalqlari o‘rtasida qiziqish uyg‘otdi va port shaharlar aholisini tashvishlantirib qo‘ydi, dengizchilarni esa hayajonga soldi. Savdogarlar, kema egalari, kapitanlar, shkiperlar[1 - Shkiper – harbiy kemada kema anjomlari mudiri.], harbiy dengizchilar, hatto Eski va Yangi dunyodagi bir qancha davlatlarning hukumatlarini ham kamdan kam uchraydigan bu hodisa juda qiziqtirib qo‘ydi.
O‘sha yili bir necha kemalarda kishilar dengizda qandaydir uzun, duksimon bir narsani ko‘rishdi. U hajmi va tez harakat qilishi jihatidan kitdan ustun turar; ba’zan yorqin yog‘du taratardi.
Turli kemalarning bort jurnallaridagi yozuvlar bu narsa yoki mavjudotning tashqi qiyofasini ifoda etishda bir-biridan juda kam farq qilar edi. Uning misli ko‘rilmagan darajada tez harakat qilishini ham bir xilda qayd etar edilar. Boshda uni kit deb o‘ylashdi. Ammo fanga ma’lum turli xil kitlarning birortasi bu qadar katta bo‘lmagan. Kyuve ham, Laseped ham, Dyumeril ham, Katrfaj[2 - Kyuve, Laseped, Dyumeril, Katrfaj – naturalist olimlar.] ham o‘z ko‘zlari bilan ko‘rmaguncha, shunday bahaybat maxluqning mavjudligiga ishonmagan bo‘lur edilar.
Bu mavjudotni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan ba’zi bir kishilar uning uzunligini ikki yuz ingliz futi[3 - Bir ingliz futi 30,4 santimetrga tengdir.] deb chamalashdi, lekin bu juda kichraytirib aytish edi, albatta. Boshqalar esa uning uzunligini uch milya, enini bir milya deb, shubhasiz, haddan tashqari mubolag‘a qilib yuborgan edilar. Bu bir-birini inkor qiladigan gaplarga qaramay, ko‘p sonli axborotlardan xulosa chiqarib, shuni dadil aytish mumkinki, bordi-yu shunday bahaybat maxluq mavjud bo‘lgan taqdirda ham u hozirgacha zoologlarga ma’lum bo‘lgan hayvonlardan beqiyos darajada kattadir. Shuningdek, uning mavjudligi ham shubhasizdir, bu haqda so‘z bo‘lishi mumkin emas edi. Tabiiyki, insonga xos bo‘lgan sirli hodisalarga qiziqish ishtiyoqi natijasida, butun dunyo bu xabarlardan larzaga kelgan edi.
1866-yilning 20-iyulida Kalkuttadagi kemachilik shirkatiga qarashli «Gubernator Xiginson» kemasi suzib ketayotgan bu bahaybat maxluqni Avstraliyaning sharqiy qirg‘og‘iga yaqin bir yerda uchratib qoldi.
Boshda kapitan Bekker xaritaga tushmagan suvosti qoyasiga duch keldim, deb o‘yladi. Uning geografik koordinatlarini aniq belgilab olishga endi kirishmoqchi bo‘lib turganida, to‘satdan bu g‘alati narsaning ostidan ikkita suv ustuni yuz ellik fut balandlikka vashillab otilib chiqdi. Agar bu suvosti geyzeri[4 - Geyzerlar – issiq suv manbalari bo‘lib, u ma’lum bir muddatgacha (25 minutdan 3 soatgacha) issiq suv va bug‘ otib turadi.] bo‘lmasa, unda «Gubernator Xiginson» kemasi burun kataklaridan bug‘ aralash suv otadigan allaqanday noma’lum dengiz maxluqiga duch kelgani aniq.
1866-yilning 23-iyulida bu g‘alati mavjudotni Tinch okeanida Vest-Indiya va Tinch okean kemachilik shirkatiga qarashli «Xristofor Kolumb» kemasidagilar uchratib qolishdi. Bu g‘alati kit chindan ham juda katta tezlik bilan harakat qilar ekan. Chunki uch kun mobaynida «Gubernator Xiginson» va «Xristofor Kolumb»dagilar uni yer sharining oralig‘i yetti yuz dengiz milyasiga teng bo‘lgan masofadagi ikki nuqtasida ko‘rishdi.
O‘n besh kundan keyin Milliy kompaniyaning «Gelvetsiya» va «Royal Meyl» kompaniyasining «Xanaan» kemalari Atlantika okeanida – Amerika bilan Yevropaning o‘rtasida uchrashib, bu bahaybat maxluqni shimoliy kenglikning 42-gradus 15-minutida va g‘arbiy uzunlikning 60-gradus 35- minutida (Grinvichdan) ko‘rdilar. Har ikkala kemaning kapitanlari bu maxluqning uzunligini kamida uch yuz ellik ingliz futi deb chamalashdi. Forshtevenidan[5 - Forshteven – kema tagto‘sinining kema burniga kelib taqaladigan uch qismi.] arxershtevenigacha[6 - Arxershteven – tagto‘sinning kema quyrug‘iga kelib taqaladigan qismi.] har birining uzunligi uch yuz yigirma besh fut keladigan «Xanaan» va «Gelvetsiya» kemalari undan kichik edi. Aleut orollari atrofida uchraydigan eng yirik kitlarning uzunligi esa hech qachon bir yuz o‘n besh futdan oshmagan.
Ketma-ket kelib turgan bu axborotlar, Atlantika okeani orqali qatnaydigan «Pereyra» kemasidagilarning ham bahaybat maxluqni ko‘rgani, «Etna» kemasi u bilan to‘qnashgani haqidagi xabarlar va nihoyat, uch machtali fransuz harbiy yelkan kemasi «Normandiya» ofitserlari tomonidan tuzilgan protokol va ingliz admiralligiga «Lord Klayd» kemasi komandiri Fits-Jems yuborgan batafsil hisobot – mana shularning hammasi jamoatchilik fikrini ostin-ustun qilib yubordi. Ba’zi mamlakatlarda bu favqulodda voqeani gapirib kulishardi. Ammo Angliya, Amerika va Germaniya singari davlatlarda bunga juda qiziqib qolgan edilar.
Barcha poytaxtlarda bahaybat maxluq haqidagi gaplar asosiy suhbat mavzuyi bo‘lib qoldi. U haqida estradalarda qo‘shiq kuylashardi, jurnallarda karikaturalar bosilardi, hatto uni teatr tomoshalarida tasvirlab ko‘rsatishdi. Barcha gazetalarda o‘zi chindan ham mavjud bo‘lgan, ammo xayolan tasvirlangan bahaybat maxluqlar surati – qutb atrofidagi suvlarda yuradigan dahshatli oq kitdan tortib, go‘yo changaliga besh yuz tonnalik kemani olib, dengiz qa’riga g‘arq qila oladigan afsonaviy sakkizoyoqlargacha paydo bo‘la boshladi. Arxivlardan eski hujjatlar – Aristotel, Pliniylarning[7 - Aristotel – qadimgi Gretsiyaning buyuk olim va mutafakkirlaridan biri (eramizgacha 384–322-yillar). Kay Sekund Pliniy – rimlik yozuvchi va olim (eramizgacha 23–79-yillar).] bahaybat dengiz maxluqlari bo‘lishi mumkinligi haqidagi qadimiy guvohnomalari, Norvegiya dengizchilarining hikoyalari, Paul Geggedning axborotlari va nihoyat rostgo‘yligiga hech kim shubha qilmaydigan Xaringtonning 1857-yilda juda katta bahaybat dengiz ilonini ko‘rgani to‘g‘risida aytganlari zudlik bilan qidirib topildi.
O‘sha kezlarda olimlar jamoatchiligi orasida, ilmiy jurnallarda ishonuvchilar va ishonmovchilar o‘rtasida tinimsiz tortishuvlar qizg‘in tus olib ketdi. Bahaybat maxluq to‘g‘risidagi masala hammaning xayolini band qilib qo‘ydi. Ana shu tortishuvlar vaqtida qanchadan qancha siyohlar daryo bo‘lib oqdi.
Olti oy davomida bu kurash goh u, goh bu tomon fikrini ifodalab, davom etib turdi. Tuturiqsiz matbuot «Braziliya geografiya institutining axboroti»da, «Berlin Fanlar akademiyasining sol nomasi»da, Vashingtondagi Smit institutining jurnalida bosilgan maqolalarni, «Hind arxipelagi» va Petermanning «Axboroti» singari nufuzli jurnallardagi munozaralarni va Yevropadagi eng yaxshi jurnallarning ilmiy xronikalarini masxaralab chiqdi. Jurnalistlar Linneyning[8 - Linney Karl (1707–1778) – shved naturalisti.] maxluq mavjudligini inkor etuvchilardan biri keltirgan: «Tabiat ovsarlarni yaratmaydi» degan mashhur iborasini pesh qilib, «mast-alast dengizchilar tasavvuridagina yaratiladigan bahaybat narsalarni tabiat yaratdi», deb, unga til tekkizmaslikka zo‘r berib olimlarni ko‘ndirmoqchi bo‘lardilar. Nihoyat, ommalashgan satirik haftalikda maxluq eng taniqli yozuvchi qalami bilan shu qadar hajv qilindiki, ommaviy kulgidan so‘ng uning tarafdorlari chekinishga majbur bo‘ldilar. Shunday qilib, kuchli so‘z o‘yini fan ustidan g‘olib chiqdi.
1867-yilning dastlabki oylari davomida bahaybat maxluq masalasi qaytib qo‘zg‘almas qilib ko‘mib tashlanganday bo‘ldi. Ammo shu orada gazetxonlarga yangi faktlar kelib yetdi. Endi gap qandaydir mavhum bir ilmiy muammoni hal etish ustida emas, balki juda jiddiy va tamomila real xavfga qarshi kurash ustida borar edi. Bahaybat maxluq yana orolcha, cho‘qqi, suvosti qoyasi deb, ammo qoya bo‘lganda ham harakatdagi, tutqich bermas, jumboqli qoya tarzida tilga olina boshladi.
1867-yilning 25-martiga o‘tar kechasi Monreal okean kompaniyasiga qarashli «Moraviya» kemasi kenglikning 27-gradus 30-minutida va uzunlikning 72-gradus 15-minutida hech qanday xaritaga tushmagan qoyaga urildi. «Moraviya» orqadan esayotgan shamol va to‘rt yuz quvvatli mashina yordamida o‘n uch uzel[9 - Ya’ni soatiga o‘n uch dengiz milyasi. Bir dengiz milyasi –1852 m.] tezlikda suzayotgan edi. Kema korpusi o‘ta mustahkam bo‘lmaganida, shunday katta tezlikda shiddat bilan kelib urilish kema uchun ham, undagi ikki yuz o‘ttiz yetti yo‘lovchi va komanda uchun ham halokatli tugashi turgan gap edi.
Bu to‘qnashuv ertalab soat beshda sodir bo‘ldi. Kun endi yorishayotgan edi. Qorovulda turgan ofitserlar bortga yugurib bordilar. Ular okean sathini sinchiklab ko‘zdan kechirishdi. Biroq qudratli paroxod parragi zarbidan hosil bo‘ladigani kabi uch kabelt[10 - Kabelt – uncha katta bo‘lmagan masofalarni o‘lchaydigan dengiz o‘lchovi (taxminan 200 metr).] masofada ko‘tarilayotgan kuchli to‘lqindan bo‘lak hech qanday shubhali narsa sezishmadi. «Moraviya» bu yerning aniq koordinatlarini belgilab olgach, yo‘lida yana davom etdi. Bu to‘qnashuvda kemaning tashqi tomoni shikastlanmagan edi, binobarin, «Moraviya»ning komanda sostavi kema suvosti qoyasiga urildimi yoki cho‘kib qolgan biror kemagami degan masala ustida rosa bosh qotirishdi.
Portga kelib quruq dokka chiqib olgach, «Moraviya»ning tag yog‘ochi shikastlangani aniqlandi.
Uch haftadan keyin xuddi shu tarzda yana o‘sha hol qaytarilmaganida, bu g‘alati voqea ham avvalgilari singari oradan ko‘p o‘tmay unutilib ketgan bo‘lur edi. Faqat bu gal shikastlangan kema mashhur kemachilik shirkatiga qarashli bo‘lgani uchun bu voqea bir zumda hamma yoqqa yoyilib, butun dunyoda shov-shuvga sabab bo‘ldi.
Kemalari Yevropa bilan Amerika orasida birinchi bo‘lib qatnay boshlagan ingliz kemachisi Kyunardning nomi hammaga ma’lum bo‘lsa kerak. Kyunard kemachiligining yigirma yetti yillik faoliyatida uning kemalari Atlantika okeanini ikki ming martadan ko‘proq kesib o‘tgan shu vaqt ichida biror marta ham kech qolmagan, kema qatnovini biror marta bekor qilmagan, unga ishonib topshirilgan xat-xabarlardan birontasini yo‘qotmagan edi. Kyunard kemachiligining obro‘-e’tibori shu qadar zo‘r ediki, u raqobatdan ham cho‘chimasdi. Bu hodisa ana shu kompaniyaning eng yaxshi kemalaridan biri bilan sodir bo‘lgani uchun ham zudlik bilan hamma yoqqa tarqaldi.
1867-yilning 13-aprelida dengiz sathi oynaday silliq va sira shamol yo‘q edi. Shu kuni «Shotlandiya» g‘arbiy uzunlikning 15-gradusi 12-minutida va shimoliy kenglikning 45-gradusi 37-minutida suzib borar edi. Ming quvvatli mashina kemani o‘n uch-u yuzdan qirq uch uzel tezlikda olib ketayotgan edi. «Shotlandiya» parraklari soat tebratkichiday bir maromda aylanib, suvni yorib borardi.
Tushdan keyin choy ichib o‘tirishgandi, «Shotlandiya» kemasi o‘ng tomondagi parrakdan ancha narida bir narsaning xiyol urilishidan yengil tebranib oldi.
Bu zarb shu qadar kuchsiz bo‘ldiki, tryumdan:
«Tryumga suv kirdi. Cho‘kyapmiz!» – degan qichqiriqlar eshitilmaganda, bunga kema palubasidagilar e’tibor ham bermagan bo‘lardilar.
Yo‘lovchilarning sarosimaga tushishi tabiiy edi, albatta. Ammo kapitan Anderson ularni tinchlantirdi. Darhaqiqat, suv o‘tkazmaydigan devorlar bilan yetti hujraga ajratilgan «Shotlandiya» kemasi uchun suv o‘tkazadigan bitta teshik uncha xavfli emas edi.
Kapitan Anderson zudlik bilan tryumga tushib, beshinchi hujraga suv kirganini aniqladi. Suv oqimining tezligiga qaraganda kema durustgina teshilganga o‘xshardi, yaxshiyamki, bu hujrada bug‘ qozonlari yoqilmas edi.
Kapitan Anderson mashinani to‘xtatishga farmoyish berib, matroslardan biriga suvga tushishni buyurdi. Matros kema korpusida eni ikki metr keladigan teshik borligini ma’lum qildi. Bunday teshikni dengizda turib tuzatish haqida so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Shuning uchun ham «Shotlandiya» parraklari suvga yarim botgan holda bir amallab yo‘lida davom etdi.
O‘sha paytda kema Klir burunidan uch yuz milya narida bo‘lib, Liverpul portiga uch kun kechikib keldi. Bu hodisa butun Angliyani qattiq tashvishga solib qo‘ygan edi.
«Shotlandiya»ni quruq dokka olib chiqishib, kompaniya injenerlari uni ko‘zdan kechirishdi. Ular o‘z ko‘zlariga ishongilari kelmasdi: kemaning qayerigacha suvga cho‘kib turganini ko‘rsatadigan chiziqdan ikki yarim metr pastda kema korpusi teng yonli uchburchak shaklida teshilgan edi. Kema teshilgan joyning atrofi atayin silliqlanganday tep-tekis. Aftidan, kema korpusini teshgan asbob juda mustahkam bo‘lsa kerak.
Kemaning qalinligi to‘rt santimetr keladigan temir qoplamasini teshgan asbob qanday qilib undan chiqdi ekan, buni sira tushunib bo‘lmas edi…
«Shotlandiya» bilan sodir bo‘lgan hodisa kishilarning so‘nayotgan qiziqishini qayta avj oldirib yubordi. Shu daqiqadan boshlab noma’lum sabablar bilan dengizda sodir bo‘lgan butun halokatlarni bahaybat maxluqqa olib borib taqayveradigan bo‘lishdi. Dengiz statistikasi bo‘yicha har yili halokatga uchraydigan uch ming kemadan kamida ikki yuztasi «noma’lum yo‘qolganlar» qatoriga qo‘shilishini hisobga olganda, tabiiyki, afsonaviy bahaybat maxluqning gunohi kun sayin og‘irlashib boraverdi.
Adolatdanmi, yo‘qmi, ko‘ngilsizliklarning barchasi uchun javobgarlikni bahaybat maxluqqa yuklay boshlagan jahon jamoatchiligi qit’alararo xabarlarga ko‘ra, u tobora ko‘proq xavf tug‘dirayotganidan tashvishlanib, dengizni qaysi yo‘l bilan bo‘lmasin bu dahshatli mavjudotdan xoli etishni talab etdi.
Ikkinchi bob
TARAFDOR VA QARSHILAR
Yuqorida qayd etilgan voqealar sodir bo‘lib turgan kezlarda men Shimoliy Amerikaning Nebraska shtatining odamzod qadami yetmagan yerlarida kezib yurgan edim. Fransiya hukumati meni bu ilmiy ekspeditsiyaga naturalist hamda Parijdagi tabiiyot tarixi muzeyi qoshidagi adyunkt-professor sifatida yuborgan edi.
Nebraskada o‘tkazilgan olti oy mobaynida juda qimmatli kolleksiyalar to‘plab, 1867-yilning mart oyi oxirlarida Nyu-Yorkka qaytdim. Fransiyaga birinchi maylarda qaytishim kerak edi. Shuning uchun qolgan vaqt ichida o‘zimning mineralogik hamda botanik va zoologik kolleksiyalarimni tartibga solmoqchi bo‘ldim.
Men jamoatchilikni tashvishlantirayotgan bu voqealardan, albatta, xabardor edim. Axir butun gazeta va jurnallarning sahifalari dengizdagi bahaybat maxluq haqidagi xabarlar bilan to‘lib-toshgan bir paytda boshqacha bo‘lishi ham mumkinmidi? Bu jumboq menda ham qiziqish uyg‘otdi.
Hodisalarni qanday sharhlashni bilmay, o‘zimni har tomonga urardim. Bunda, albatta, bir sir bor: har bir narsaga shubha bilan qaraydigan odam ham «Shotlandiya»ning teshilgan bortini ko‘rgach, bunga ishonchi komil bo‘ladi.
Butun Nyu-York hayajonda edi. Voqeadan uncha xabardor bo‘lmagan kishilarning suzar orolcha, tutqich bermas suvosti qoyasi degan farazlari e’tibordan tushib qoldi. Chindan ham o‘sha suzuvchi qoyaning qudratli mashinasi bo‘lmasa qanday qilib bunaqa tezlik bilan harakat qilishiga aql bovar qilmasdi.
Bir vaqtlar cho‘kkan ulkan kemalardan biri suv betiga chiqib qalqib yuribdi, degan taxmin ham qolib ketdi, chunki bunday kemalar katta tezlikda oqib yurolmas edi.
Shunday qilib, masalani hal etishning haqiqatga yaqin ikki yo‘li qoldi: bahaybat maxluq, yo juda katta jonivor, yoki favqulodda kuchli dvigatelli suvosti kemasi.
Bu so‘nggi, haqiqatga birmuncha yaqin taxmin ham har ikkala yarim sharda o‘tkazilgan tekshirishlardan keyin puchga chiqdi.
Suvosti kemasi bir shaxsniki deb taxmin qilish mumkin emas, chunki uni qayerdadir baribir yasash kerak edi. Bunday ulkan kemani yasayotganda esa u odamlar e’tiborini jalb etmay sira iloji yo‘q.
Shunday dahshatli vayron qiluvchi kuchga ega bo‘lgan mexanizmni qurishga faqat biror davlatninggina qurbi yetar edi. Insoniyatga o‘lim keltiruvchi qurollarning yangidan yangi turlarini ixtiro qilishga zo‘r berilayotgan bizning ayanchli kunlarimizda biron davlatning boshqalardan yashirincha shunday jangovar kema qurib, uni amalda sinab ko‘rgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.
Ammo harbiy kema haqidagi faraz ham yo‘q bo‘ldi. Chunki barcha hukumatlar o‘zlarining bu ishga aloqalari yo‘qligini ma’lum qildilar. Bahaybat maxluqning okeandagi xalqaro kemalar qatnoviga xavf solayotganidan bayonotlarning to‘g‘riligiga shubha qilmasa ham bo‘lardi. Buning ustiga ma’lum bir shaxs ulkan suvosti kemasini maxfiy ravishda yasay olmagach, raqobatchi mamlakatlar har qadamini kuzatayotgan biror davlatning bunday ishni uddalay olishi to‘g‘risida gapirmasa ham bo‘ladi.
Shunday qilib, Angliya, Fransiya, Rossiya, Germaniya, Italiya, Amerika va hatto Turkiyadan ham ma’lumotlar olingach, suvosti kemasi, degan taxmin o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘ldi.
