Эн баҕас!
Сорох сарсыарда ийэтэ Маарыйа алта чааска оһоҕун отто туран баран, биир да мүнүүтэ хойутааһына суох тоҕуска дизельнай станцияҕа үлэтигэр баар буолуохтаах уола түүннэри утуйбакка, кинигэ ааҕа сытарын көрөн соһуйан: «Бу сатаатар түүн тоҕо утуйан сынньаммаккын?» – диэн мөҕөрө. Онтон хотонуттан киирэригэр Куостата суунан-тараанан, остуолун тардан бэлэмнээн көрсөрө эрээри, остуолун аттыгар илиититтэн араарбат кинигэтин ааҕа олорор буолан, ийэтин сонньутара.
Суругунан да суруйсан, быыһыгар-ардыгар төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, уоллаах-кыыс икки сыл устата, син бэйэ-бэйэлэрин нэмнэрин билсибиттэрэ. Ол гынан баран, дьиктитэ-дьиибэтэ диэн, бу тухары хайа-хайалара да таптал туһунан, эгэ таайтаран да, биир тыл быһаҕаһа быктарсыбатахтара.
Дьэ онтон ити Надятын бэҕэһээ мунньахха киирэ сырыттаҕына көрсөн, киинэҕэ ыҥыран, ол онтукайыттан үөрэн уонна долгуйан, бу киэһэ сэттэ чаастан кулуупка тахсаары, ийэтиттэн кистээн, санаатыгар бэйэтэ билэринэн бэлэмнэнэ сылдьар. Тугу-тугу кэтэн тахсарын, бэл диэтэр, ханнык одьукуолуну ыстарынарын кытары быһаарынан бүппүтэ. Урут «Тройнойу» туттар бэйэкэтэ, билигин сүөргүлүүр. Аны сайдыбыт аатыран, барбах эрэ «Шипрынан» эрэ соттор. Тастыҥ эдьиийэ быһайын соҕуруу Сочига күүлэйдии бара сылдьан, киниэхэ эрэ анаан-минээн «Красная Москва» диэн ааттаах наһаа үчүгэй сыттаах, ол эрэн сыаналаах баҕайы одьукулуон кэһии аҕалбытын харыстаатаҕа буолан туттубат. Көрүнньүк гынан туруорар. Хата биирдэ эмит кулуупка биэчэргэ эбэтэр үҥкүүгэ бараары, аргыс буолан киирээччи бииргэ үөрэммит, эмиэ бэйэтигэр дылы холостуой доҕоро Хаппытыан, ытыһыгар кутта-кутта харса суох бистэн, онто суох кыра хоһун иһин одьукулуон сытынан толорон кэбиһэн сордуур.
Табаарыһа Хаппытыан, дьэ чахчы, үчүгэй уол. Күлэн-үөрэн, кэлэн-баран, саҥаран-иҥэрэн. Кими да биир да мүнүүтэ чуҥкуппат киһи. Оскуола кэнниттэн уолаттар иккиэн СПТУ-га үөрэнэн, суоппар-тракторист идэтин ылбыттара. Суоппар быраабын уонна тракторга үлэлиир дастабыранньаны ылаат да, саас бэбиэскэ тутан, Сэбиэскэй Армияҕа ытык иэстэрин төлүү барбыттара. Хаппытыаны, икки сыл армияҕа суоппардаан кэлбит киһини, суол тэрилтэтигэр үөрүүнэн, эргэ да буоллар Камаз суоппарынан ылбыттара, онтон Куоста, танкист идэлээх киһи, саҥата-иҥэтэ суох дизельнэй электростанцияҕа дизелиһинэн киирбитэ. Уолаттар бэркэ тапсаллар, саас-күһүн бииргэ кустууллар, бииргэ илимнииллэр. Арай итэҕэстэрэ диэн, бакаа иккиэн ыал буола иликтэр. Эдэрдэр диэҕи, быйыл номнуо сүүрбэ биэстэрин туоллулар, оттон саастаах уолаттар диэҕи, баара-суоҕа сүүрбэ биэстэрэ эрэ.
Аллар атаһа Хаппытыан дьиэтигэр киирэн: «Бүгүн киэһэ киинэҕэ сылдьыахха», – диэн эппитигэр, туох диэн аккаастыан мунааран олорбохтуу түһэн баран, Надям кэллэҕинэ син-биир билиэ уонна көрүө диэн: «Биир кыыһы киинэҕэ ыҥырбытым», – диэн билинэн этэригэр тиийдэҕэ дии. Оо, онно Хаппытыана үөрбүтүөн!
– Кырдьык дуо? Кырдьык этэҕин дуо?! – дии-дии үрүт-үөһэ лэбэйдээн төбөтүн таһаара сыста.
– Кырдьык этэбин.
– Мин кинини билэбин дуо? – табаарыһа эбии лаппыйан ыйытан истэ.
– Суох, доҕоор. Маннааҕы буолбатах, тыаттан сылдьар, – хаһан да кыыһы киинэҕэ ыҥырбатах, кыыһы кытары биирдэ да сэргэстэһэ хаампатах Куоста аараттан бэйэтэ долгуйан киирэн барда. – Кэллэҕинэ көрүөҥ. Уонна оттон бастакынан атаспын бэйэм да билиһиннэриэм дии.
– Ээ дьэ, бэрт эбит. Кулуупка отой эрдэ кэлииһибин оччоҕо, – Хаппытыан, оҕо эрдэҕинээҕитинии доҕоругар истиҥник имнэнэн кэбиһээт, дьиэтигэр таҕыста.
Куоста ийэтин кытары хотонугар күкүрүн абырахтыы тахсыбыта, үлэтэ онон эрэ бүппэт буолан биэрдэ. Ол тахсан хотонун муостатын хаптаһынын балайда бодьуустаһан уларытта. Онтон кыһын сибиинньэ турар уйатын, салгыы күкүрүн абырахтыы сырытта. Оттон үлэтин ухханыгар киинэҕэ барардааҕын умнан кэбиһэн, эмискэ чаһыытын өйдөөн көрбүтэ – бириэмэтэ ырааппыт. Сэттэ буолара баара-суоҕа чаас аҥаара хаалбыт. Хаһан суунан-тараанан, таҥнан-саптан кулуубугар тиийиэр диэри хойутууһу.
– Ийээ, мин бардым… – Куоста, өмүрэх эбэтинии тоһоҕотун кытары өтүйэтин муостаҕа талыр гына быраҕаат, буулдьа курдук таһырдьа ойдо.
– Хайа бу, нохоо, хайдах буоллуҥ?! Үлэҕин бүтэрэн, хаптаһыҥҥын ситэри саайан баран барыаххын, – Маарыйа уола туохха ити айылаах тиэтэйэн, эрдэттэн кэмнээн быһан-сотон бэлэмнээбит күкүрүн хаптаһынын ситэри саайбакка эрэ, тугун барытын быраҕан туран, ийэтигэр хаптаһынын баһын туттарбытынан элэс гыммытын өйдөөбөккө, кэнниттэн үөгүлээн эрэ хаалла. Арай туох да быһаарыыта суох, уолун кэнниттэн: «Хойутаатыам!» – диэн саҥатын дорҕооно сүтэ да илигинэ, саадьаҕай ынах тириитэ бүрүөһүннээх хотон аана, кэпсэтии манан бүттэ диэбиттии, хап-сабар сабыллан «лип» гынна.
Оччону көрөн кэлбит Маарыйа, уолун мөҕүттэ-мөҕүттэ, хотон иһигэр биир гына ыһыллыбыт туттар сэби-сэбиргэли: сүгэни, эрбиини, чыскыны-иктэни, хаптаһын эрбэммит лоскуйдарын, мас сыыһын – аргыый наллаан хомуйа сырытта.
Оттон ийэтиттэн кистээн бэлэмнээбит таҥаһын-сабын кэтэ охсубут Куоста үөһэ-аллара түһэн, чугастыы кулуупка хаамар-сүүрэр ыккардынан аҕылаан-мэҥилээн тиийбитэ – «Танцор диско» диэн хаһыс да күнүн субуруччу көстө турар индийскэй киинэҕэ бүгүн эмиэ киһи бөҕө кэлбит. «Танцор диско» киинэттэн сылтаан саҥа аатыран эрэр кырасыабай Индия артыыстара Митхун Чакраборти, Калпана Айер ааттарын ити кэмҥэ билбэт да киһи суоҕа эбитэ буолуо. Хойутаабыт дьон, билиэттэрин ыла-ыла, кииртэлээн эрэллэр, эрдэ кэлбиттэр, билиэттэрин быстаран бараннар, көҥүллэтэн таһырдьа тахсан, ким табахтыы, кимнээх эрэ сонуну үллэстэн сэлэһэ тураллар. Ыксаан аҕай кэлбит атастарын Куосталарын көрөн, табаарыстара илии тутуһан эҕэрдэлэһэн кэпсэтээри гыммыттара, киһилэрэ илии тутуспута буолаат, ыксал бөҕөнөн үргүлдьү сүүрүү быластаан иһирдьэ ааста. Санаатыгар, кыыһым урут кэлэн, күүтэ сатаан баран, баҕар залга киирэн хаалбыта буолуо диэн ыксыыр. Аны киномеханик эрээри, бэйэтэ билиэт атыылааччы уонна быһааччы кырдьаҕас Киинэ Мэхээлэтэ Надяны хаһан харахтаан билиэ-көрүө баарай? Билээхтээбэт буоллаҕа! Онон киниттэн ыйытан да туһа суох. Ыйыттаҕына даҕаны, дьээбэ-хообо хаата, эбиитин улахан саҥалаах Мэхээлэ, кини киһи хайаан да тоокколоһон, сонно кулууп иһин толорор. Туһугар эмиэ кыһалҕа диэтэҕиҥ.
Оо дьэ! Ити баар дии… Абааһыны баран, хотон муостатын, сибиинньэ уйатын абырахтаан абыранаары, көр бу, хойутаатаҕын. Кыһыылаах да баҕайы!
Санаата оонньоон, мучумааннанарын быыһыгар чаһыытын көрбүтэ – өссө да эрдэ, эрэл баар курдук. Уонна оттон толкуйдаан көрдөҕүнэ, билбэт сиригэр-уотугар Надя кинини күүппэккэ эрэ, хайдах да соҕотоҕун залга эрдэ киириэн табыллыбакка дылы.
Чэ бэйи, уоскуйуохха. Арааһата хойутуу кэлэрэ буолуо диэн, киирэр аан таһыгар, табаах уматтан баран, ситэри күүтэрдии оҥоһунна. Ол турдаҕына, уолаттара, маанытык таҥнан турар Куосталарын муодарҕаан, киһи кыһыйыах, дьэ бу бүгүн киэһэ тииһигирэн кэлэн кэпсэтээри бөҕөлөр. Ону кыыс күүтэн турарыттан долгуйбут доҕордоро иэдэс биэрэн сорохторун соһуталаан, кимнээҕи эрэ онон-манан аралдьытан, эр-биир иһирдьэ аһардаталаан истэ.
Оттон аны сэттэ буолан, киинэтин көрдөрүөхтээх Мэхээлэтэ хаһан киирэҕин диэн, эмиэ субу бүгүн кэлэн тиэтэт да тиэтэт буолла. Бу Мэхээлэ өссө кыра эрдэхтэриттэн киинэҕэ сарсыарда уон биир, эбиэт кэннэ үс чаастан көстөр киинэҕэ хойутаан кэллэхтэринэ, киллэрбэт идэлээх уонна мэлдьи: «Оҕолоор, дьиэҕитигэр бараҥҥыт атаххытын суунан баран утуйан хаалыҥ», – диэн күнүстэри кыһыылаахтык суустааччы. Биир да мүнүүтэ хойутаатылар да, хайдахтаах да элэ-была тылларын этэн көрдөспүттэрин иннигэр, Мэхээлэ дьэ туох да иһин киллэрээччитэ суох. Ол иһин, кэлин киллэрбэтигэр үөрэнэн, улаатан истэхтэрин аайы, алҕас аралдьыйан киинэҕэ хойутаатылар да, кулуубун иһиттэн хатата турар Мэхээлэни бэйэтин: «Кырдьаҕаас, атаххын суунан бараҥҥын баран утуйан хаал», – диэн дьээбэлэһэн үөрдэн-көтүтэн, кулууп таһынан ааһан, салгыы ханна эмэ оонньуу бараллара.
Бу да сырыыга иһиттэн кулууп харабыла Таанньаҕа аанын хататтаран баран, хас да күн тобус-толору залга индийскэй киинэ көрдөрөн, ыйдааҕы былаанын номнуо аһара толорон, санаата көммүт Мэхээлэ, киинэҕэ киирбэккэ турар Куостаны көрөн, дьээбэлэнэн: «Ноко, дьиэҕэр бараҥҥын атаххын суунан баран утуйан хаал», – диэн күлэн мичиҥнии-мичиҥнии, кулууп кэннинэн киирэр туспа ааннаах будкатыгар киинэтин көрдөрөөрү, уруккутун курдук сүрдээх чэпчэкитик туттан-хаптан, тиэтэйэ-саарайа хаама турда.
Куоста суос-соҕотоҕун кулууп таһыгар кирилиэс өйөнүгэр олорон эрэн, Надя туохтан эмит тардыллан, баҕар хойутаан, «Хойутаабыппын бырастыы гын», – диэбитинэн сибилигин сэгэйэн тиийэн кэлиэ диэн эрэнэн күүттэ.
Уон биэс мүнүүтэ – күүттэххэ уһун-киэҥ да буолар эбит. Чаас аҥаара диэн, доҕоттор, адьас күн аҥаарыгар тэҥнэстэҕэ үһү. Аны биир үйэҕэ тэҥнээх бүтүн тоҥ күөс быстыҥа ааста. Кыыс суох. Дьэ ким да кэлбэтэ, туох да биллибэтэ, тиһэҕэр тиийэн, эрэл эһиннэ…
Эрэлин сүтэрбит Куоста, кыыһа кэлбэтэҕиттэн саатан уонна кыбыстан, ким да хараҕар хатамматарбын диэбиттии, ыаллар олбуордарынан күлүктэнэн, туох аанньа буолуой, уку-суку туттан, дьиэтин диэки сукуҥнаата.
Оттон Надя барахсан, Куостатыныын илии-илиилэриттэн ылсан баран, сылаастык-сымнаҕастык имэрийсэ, таптал туһунан аатырбыт «Танцор диско» киинэни көрө олорбокко, Хабаровскайга бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Сардаана дьиэтигэр түгэх хоско киирэн, саҥа таһаарбакка, сыттыкка умса түһэн, уйа-хайа суох ытыы сыппыта.
Дьүөгэтэ Надя киэһэ Куосталыын тоҕо киинэҕэ барбатаҕын дьиктиргээн, хоско ыйыта киирэн баран, кыыһа ытыы сытарыттан соһуйда. Надя уоскуйан баран кэпсээбитин кэннэ, аны туран Сардаана ыга сыстан, дьүөгэтиниин тэбис-тэҥҥэ ытаста.
Ити күн Надя уулуссаҕа Хабаровскайга истиҥник доҕордоспут, Чурапчыттан сылдьар бастакы тапталын Володяны көрсүбүт. Бастакы олоҕор табыллыбатах Володята былырыын биир уол оҕолоох ойоҕуттан арахсыбыт, куоракка идэтинэн тутууга прорабтыы сылдьар эбит.
– Эн миигин бырастыы гын, Надя. Акаарыбар, эйигин таҥнаран тураммын, Таняны кэргэн ылбыппын. Эйигин умнубаппын, билигин да таптыыбын. Эн миигин бука диэн бырастыы гын. Хабаровскайга үөрэнэ сылдьан, сыыспыт эбиппин. Олохпор улахан алҕаһы оҥорбуппун көннөрүнээри, бу эйиэхэ кэллим. Эн миэхэ кэргэн таҕыс, иккиэн ыал буолан холбоһон олоруохха. Быйыл миэхэ тэрилтэбэр уопсайга хос биэрдилэр, онон онуоха-маныаха диэри олорор муннук баар. Ыал буолбут, оҕолоох эдэр үлэһиттэргэ тэрилтэбит квартира биэрэр, онон биһиги да биир-икки сылынан квартира ылыахпыт, – диэн, эбиэт саҕана уулуссаҕа эмискэ көрсө түһэн, Надяҕа бастакы таптала, сөҕүөрүйэ быһыытыйбыт тапталын кыымын хаттаан сириэдитэ күөдьүтэн кэбиспит.
Оо, олох барахсан киһи дьылҕатынан хаһан санаабыккынан өрө-таҥнары тутан, көөчүктэнэ оонньуургун сөбүлүүгүн даҕаны.
Куоста кулууптан кэлэн баран, күүлэтин үктэлигэр олорон, табахтаан уоскуйда. Онтон дьиэтигэр киирэн, үргүлдьү хоһугар ааста уонна эргэ гитаратын ылан, оронугар тиэрэ түстэ. Итиэннэ струналарын тарбаҕынан нарыннык таарыйан оонньуу-оонньуу, били мааҕын күнүс ыллаабыт, тылын уонна матыыбын ким суруйбута биллибэт, уруккуттан олус сөбүлүүр ырыатын иһиллэр-иһиллибэттик ыллыы сытта:
Хомойума, сонньуйумаОо, дууһабын эн аймаама,Хараҕым уутун тоҕоҥҥунМин сүрэхпин ытатыма.Хатыҥ чараҥ саҥабытынИстибитэ-кистээбитэ,Тапталбытын сиргэ-буоргаТэпсибитиҥ тоҕо сүрэй…Дьиҥнээх доҕор
Атас туһугар атах тостор.
Быыбылык сүр түргэнник оҕо сэллиги эмтиир санаторийын кырыаран эрэр түннүгэр сүүрэн тиийэн көрбүтэ – аҕата Баһылай атын быатын остуолбаҕа сөрүү бырахпытын төлөрүтэн, бугуһуйан өрө мөҕөр соноҕоһун оргууй суолугар сиэтэн киллэрэн баран, ойоҕолуу иһэн кэтит самыытыгар муоһатынан охсон «лап» гыннарда. Онтон эттээх ата кымньыыланан сэниэлээхтик батыччахтаан эрдэҕинэ, туйаҕын иһэҕэ сирэйин сиирэ-халты түһэригэр кыһаллыбакка хаамар-сүүрэр быластаан үстэ-түөртэ киэҥник хардыылаат, бэрт сылбырҕатык сыарҕатыгар олоро түстэ да, дьиэтин диэки атара сэлиинэн тибилиннэрдэ.
Ону көрөн турбут оҕо аҕатын, ийэтин, кырдьаҕас эбэтин Огдооччуйаны, эдьиийин Даайысканы сайыһан, бэлиэр дьиэтин ахтан уонна бииргэ оонньуур доҕотторун санаан уйадыйан, киэҥник көрбүт чох хара хараҕа ууланна. Аны оҕолор көрөн, бу уол атаах, ытанньах эбит диэхтэрэ диэн кыбыстан, ытаамаары сымыһаҕын быһа ытырда. Оттон кэннин эргиллэн ким да суоҕун көрөөт, түргэн үлүгэрдик хараҕын уутун ырбаахытын сиэҕинэн сотто оҕуста уонна курустук, сүрдээх дириҥник үөһэ тыынан баран, кумуччу туттан, атаҕын төбөтүнэн дугунан дьуһуурунай быраас ыйбыт палаататыгар барда.
Бу былыргыта сис баай үрүҥ дьиэтэ диэн ааттанар уораҕай оҕо санаторийа буолан турар. Эргэ да буоллар, бөҕө тутуулаах, ат эккирэтэр кэҥэс дьиэ билигин да туһалыыр.
Оройуон үрдүнэн сэллиги утары үлэ чэрчитинэн ыытыллыбыт бэрэбиэркэ түмүгүнэн, оскуолаҕа Манту боруобатын оҥорбуттарын кэннэ, Быыбылык быһыыта иһэн уонна кытаран, бу дойдуну булла. Туббалыыһа кылаабынай бырааһа Уйбаан Хабырыылыйабыс ытыс саҕа кумааҕыга суруйан биэрбит уонна тус бэчээтин туруорбут дьаһалынан эмтэнэ диэн бүгүн санаторийга киирдэ. Ону ити аҕата кимтэн эрэ, арааһа, Тоһуойахтан сыарҕалаах аты уларсан, кыһалҕаттан уолун тиэйэн аҕалан туттарда.
Быыбылык хайдах-хайдах дойдуга кэлбитим буолла диэн улаханнык мунчааран, санаата түһэн хоһугар киирбитэ – бу хоско баар уонча уолтан, кини дьолугар, үгүстэрэ бэйэтин араа-бараа саастыылаахтара буолан биэрдилэр. Өссө биир уол, быйыл күһүҥҥүттэн уҥуоргу нэһилиэктэн киирэн, кинини кытары бэһис кылааска үөрэнэ сылдьар, номнуо аллар атаһа буолбут Попов Ганя, Гаанньыска, хата, манна сытан эмтэнэр, эбиитин биир хоско сытар буолан үөртэ. Гаанньыска да бииргэ үөрэнэр, оройуон киинигэр олорор, доҕордоһо охсубут табаарыһа киирбититтэн олус үөрэн, сүүрэн кэлэн эҕэрдэлэстэ уонна киирбитэ ырааппыт атаһа Быыбылыгы бэйэтин таһыгар турар кураанах ороҥҥо илдьэн «олохтоото». Ол кэнниттэн оҕолору билиһиннэрэн, санаторий бэрээдэгин кэпсээн-ипсээн киирэн барда. Онуоха сибилигин аҕай соҥуоран киирбит саҥа киһи сонно тута аралдьыйан, субу саба кууспут курус санаата ханна эрэ сиик буолан симэлийдэ, сирэйэ-хараҕа сырдаан, эмискэ сэргэхсийэн кэллэ, соһуйбуттуу көрбүт төгүрүк хараҕа истиҥ-иһирэх мичээринэн туолла.
Сотору буолаат, уолчаан оҕо-оҕо курдук, оҕолорго аралдьыйан, барыларын кытары тэбис-тэҥҥэ оонньоонкөрүлээн киирэн барда, күлэн-үөрэн хос иһин толордо.
Эбиэт кэннэ арыый да улахан кылаас уолаттара-кыргыттара үөрэнэн бүтэн, оскуолаларыттан бука бары бииргэ суулаһан кэллилэр. Олор быыстарыгар биир чобуо уол, саҥа оҕону көрө охсон, бэйэтин сааһыгар уҥуоҕунан өндөс Быыбылыгы булан, онон-манан киирэн-тахсан тойорҕоору, ону ааһан өссө кырбыахча, сутурҕалыахча буолла. Хата, кини дьолугар, Бииргэ үөрэнэр доҕоро Гаанньыска, бэйэтиттэн обургу уолтан уҥуоҕунан кыра, сааһынан төһө да балыс буоллар, табаарыһын быыһаан соһутта.
Кыра уолаттар куттанан, муннукка тоҕуорустулар, саастыылаахтара бу күөнтэһии тугунан түмүктэнэрин көрөөрү тула турдулар, атыттар охсуһуу буолаары гыммытын күөртээри тииһигирдилэр.
Онуоха итини эрэ күүтэн турбут курдук, Гаанньыска, били киэбирээри гыммыт уолтан куттаммакка эрэ, оҕолор быыстарыттан утары ынан тахсан кэллэ.
– На-а, Бааска, бу Быыбылык мин бииргэ үөрэнэр уолум, табаарыһым. Онон атаҕастыаҥ да, дьэ сэрэн! – диэн киһиргээн тиэриллэҥнээн испит уолу, мустубут оҕолор бары истэн турдахтарына, кытаанахтык сэрэттэ.
– Мин саҥа киирбит уолу дьээбэлээри, хайдах уол эбитин тургутан көрөөрү гыммытым, – Бааска киниттэн кыра эрээри, харса суох хорсун уолтан дьулайан, кини да буоллар, мух-мах барда, мулук-илик тутунна.
Онон тыҥааһыннаныах, тугунан түмүктэниэ биллибэт буолан испит ым-тым балаһыанньабыт сити курдук судургутук, этиһиитэ-охсуһуута, эн-мин диэн атааннаһыыта, биир-биэс тыла суох быһаарылынна. Онтон бэйэтэ да соһуйбут Быыбылык бу туран өйдөөн көрбүтэ, Ганята бу санаторий иһигэр бэйэлэрин саастыылаахтарыгар, быһатын эттэххэ, бу дойдуга «атамааннара» буола охсубут, быһаччы бас-көс туттар хамандыырдара эбит. Дьэ онон атамаан атаһа, хамандыыр табаарыһа буолан, Быыбылык, хата диэ, хара маҥнайгыттан табылынна уонна абыранна. Киирдэ-киирээт, иннэ күһүҥҥүттэн киирэн эмтэнэ сытар атын оҕолортон тута ордук балаһыанньаланна.
Ити курдук эмэһэтин көп этэ чэрдийиэр диэри күн аайы хастыыта да укуолланан, эмп бөҕөтүн иһэн, күҥҥэ түөртэ тото-хана аһаан молоччу уойда.
Куһаҕана диэн, укуоллара элбэҕэ бэрт эбит. Күҥҥэ хаста да биэрэллэр. Наар биир өттүгэр ыллахха, киһи эмэһэтин этэ чэрдийэн хаалан, сыппаабыт укуол иннэтэ, кыайан дьөлө киирбэккэ, эрэйдиир. Оччоҕуна аны биир өттүгэр укуол туруоран бараллар. Оттон биир нэдиэлэ буолан баран, аны биир өттүгэр… Ити курдук солбуһуннара сылдьан, эмтэнэн бүтүөххэр диэри укуоллууллар. Дьэ ол баар эбит куһаҕана, ыарыылааҕа. Кыһалҕалаах киһи хайыа баарай, тулуйарыгар тиийэр. Хата, иннэлэрэ сыппаатаҕына, улахан уолаттар укуол иннэтин бытархай таастаах бурууһунан сытыылаан биэрэн абырыыллар.
Үчүгэй астаах-үөллээх санаторийга саҥа дьылга диэри сытан уонна үчүгэйдик эмтэнэн-томтонон, Быыбылык мороду курдук уойан молоруйда. Били дьиэтигэр көҥүл сылдьара тохтоон, режиминэн туран-олорон, уруок аахтан уонна бэлэмнэнэн, үөрэҕэ да лаппа тубуста. Санаторийга сытыар диэри наар үһүнэн үөрэммит бэйэтэ, иккис чиэппэрин букатын да түөрдүнэн-биэһинэн түмүктүөх курдук. Ону кылааһын салайааччыта Дария Никитична бэлиэтии көрөн, уруок аайы сэмэлиир бэйэтэ, хайҕыыртан соло булбат. Инньэ гынан Быыбылык биир эрэ үстээх уонна, хата, этэҥҥэ эмтэнэн, күүтүүлээх Саҥа дьылын дьиэтигэр тахсан көрүстэ.
Оттон саҥа доҕоро Попов Ганя, оҕолор ааттыылларынан Гаанньыска, уһук нэһилиэккэ олорор ийэлээхаҕата аһаҕас сэлликтээх буоланнар, санаторийга үөрэх дьылын лигиччи сытан эмтэннэ. Онтон үөрэҕин түмүктээн баран биирдэ, дойдутугар Ан-2 самолетунан көппүтэ.
Быыбылык билигин да ол хаһан эрэ буолбут түбэлтэни, бэйэтиттэн уҥуоҕунан улахан, аҕа саастаах уолтан куттаммакка, утары мордьойон, кинини көмүскэһэн турар атаһын Гаанньысканы, чоҕулуччу көрбүт харахтаах оҕо сааһын доҕорун наһаа да истиҥник-иһирэхтик саныыр.
Эн баҕас!
Таҥара тулаайах оҕо хараҕын уутун тоҕору ыар аньыынан ааҕар.
Киэһэ кыралар ороннорун булбуттарын кэннэ, алтыска үөрэнэр Мааһыҥка кистээн хараҕын уутун сотто-сотто, аттыы сылдьан ып-ыраас, бэйэтэ да күн аайы сууйар буолан, хас хайаҕаһын, оллурун-боллурун ааҕа билэр муостатын илдьирийбит эргэ тирээпкэтинэн ньиккириччи анньан сууйа сырытта. Ол кэмҥэ ииппит ийэтэ, ааттыын Абытай Аана, хоһугар киирэн утуйар оронун аннын ытыһынан сотон ылаат, оҕо үрдүгэр кутаа уот оттон күтүр үлүгэрдик умайыктана түстэ: «Көр да маны! Бачча кыратыттан, киһи хараҕын баайан, өссө үрдүнэн-аннынан сууйбут буола-буола. Бу тугуй диибин ээ… Бу тугуй?! Бу тоҕо орон аннын муннуктарын киһилии сууйбаккыный ээ… Сирэҕэс… Иитиллэн-аһатыллан олорон, манньаҥ бэлиэтэ дуо бу? Бу!.. Бу!.. Бу тугуй диибин ээ!!!… Эн баҕас киһи үһүгүн дуо?! Абааһы ыамата туох аанньа киһи буолар үһүгүн!.. Туохтаах буолан улахамсыйаҕын… Дьэ тоҕойум, эн иннигин баҕас хайаан да ылан тэйэр инибин… Эппэтэҕэ-сэрэппэтэҕэ диэйэҥий! Ыл үчүгэйдик сууй!..» – дии-дии, ити туох да төрүөтэ суох мөҕөрүн-этэрин быыһыгар кыыс эрэйдээх баттаҕын сөрүү тардан ылан сэниэлээхтик илгиэлээтэ, өссө онно сөп буолбакка, бобуччу туппут сутуругунан төбөҕө харса суох, ханна түбэһиэх ыарыылаах баҕайытык охсуолаата. Мааһыҥка бачча тухары утарсан да, аһыннаран да туһата суоҕун билэр буолан, орон аннын муннугун соппута буолан, тыынын куоттаран түргэн үлүгэрдик сыыллан киирдэ. Ийэтэ буолуохсут аан хоско тахсыбытын кэннэ, хап-хатыҥыр харытыгар хараҕын уутун ньуххана-ньуххана, истибэтэр ханнык диэн сэрэнэн сыҥсыйан ытыы сытта. Ол сытан оҕо муҥнаах: «Мин улааттахпына син биир киһи буолуоҕум, үчүгэй киһи буолуоҕум!» – диэн хаан тахсыар диэри харытын чараас тириитин быһа ытыра-ытыра, бэйэтигэр андаҕар бэриннэ…
Уруттаан эттэххэ, Мааһыҥка барахсан, дьиҥинэн, төгүрүк тулаайах буолбатах этэ. Кырдьаҕас эбэлээҕэ, эһэлээҕэ, ону сэргэ ийэлээҕэ, ыарыһах аҕалааҕа уонна элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээҕэ. Дьиэтин иһигэр Ньунньуулла диэн таптаан ааттанан дьоллоно сырыттаҕына, түөрт саастааҕар ийэтэ Маарыйа эрэйдээх эмискэччи ыалдьан өлөн хаалан, дьиэ кэргэн ыһылларга тиийбитэ. Эбэлээх-эһэлэрэ кырдьаҕас, аҕалара сааһырбыт уонна ыарыһах буолан, ийэтэ суох хаалбыт оҕолор тустарыгар олус уустук балаһыанньа үөскээбитэ. Бачча элбэх иитимньини барыларын бииргэ ылан ииттэр кыахтаах уруу-аймах көстүбэтэҕэ. Тоҕо диэтэххэ, бары даҕаны туһугар кыһалҕалаах олохтоох дьон этилэр этэ эбээт ол саҕана аймахтара. Онон уопсай сүбэнэн кими эрэ аҕатыгар хаалларбыттара, кими эрэ аймахтара ииттэ ылбыта, кими эрэ интэринээккэ олохтообуттара, кими эрэ детдомҥа ыыппыттара, кими эрэ иитийиэххэ биэрбиттэрэ. Оттон ол иитийиэххэ бэриллибит икки кыралартан биирдэстэрэ – ити Мааһыҥка – киэһэ муоста сууйа сылдьаахтыыра.
Кыыс төрөппүт аҕата Хоноһо Охонооһой Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сталинград анныгар улаханнык бааһыран, сыл аҥаара госпиталлары кэрийэ сылдьан, этэҥҥэ эмтэнэн, сыккырыыр тыына эрэ ордон кэлбитэ. Кэлбитэ да диэхтээн… Кинини түннүктэрэ оҥоһон, халҕана тиэрэ быраҕыллан, эркиннэрэ кубарыйа куура хатан турар кубус-кураанах балаҕан көрсүбүтэ. Күндү дьонун-сэргэтин: баар-суох ийэлээх аҕатын, бииргэ төрөөбүт балтыларын-бырааттарын, кэргэнин Кэтириинэни, туран эрэр уоллаах кыыһын – сэрии обургу тыылга, кырыы сиргэ ситэн сиэн туолбат маҥалайыгар мэҥиэстибитэ. Дьоно эрэйдээхтэр, уонча киһи, икки сыл иһигэр бука бары аас-туор олох ыараханын уйбаккалар, ыалдьан, хоргуйан өлбүттэр, сэрии сиэртибэтэ буолаахтаабыттар. Охонооһой муҥнаах ол онтон арыый да өрүттэн, доруобуйата аматыйан, колхуоска кыладыапсыктыы сылдьан, дьиэ кэргэнин, дьонун уопсай ииннэрин оҕо сааһын доҕоро, маһынан уһанар идэлээх Харачаастыын киһилии эргитэн дьоһуннаах мэҥэ бэлиэ туппута.
Хата, хатарыылаах киһи буолан, Охонооһой ытыы-соҥуу сылдьыбакка, иһэн-аһаан аймаммакка, ыһыктынан кэбиспэккэ, хара күүһүнэн саҥаттан олох олорор күүстээх санаа булуммута.
Ол иһин олоҕун оҥостор, ыал буолар баҕаттан Баачаҥхас Баһылай уонна Баххаанай кыыһа Балбаара диэн кырдьаҕастартан, сүүрбэ биэстэ оҕоломмуттарыттан суоссоҕотох илиилэригэр тутан хаалбыт кыыстара Маарыйаны кэргэн кэпсэппитэ. Онуоха мындыр кырдьаҕастар элбэх сиэннэнэр быалара тардан уонна Маарыйа да бэйэтиттэн быдан аҕа, ону ааһан ыарыһах уонна сэрии инбэлиитэ киһиэхэ тута сөбүлэһэн, онтон ыал-күүс буолан, сылы-сыллатааҕы уу кырбас уонча оҕоломмуттара.
«Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат» диэн дьэ итини этэн эрдэхтэрэ. Сап-саҕаттан салҕанан, суос-соҕотох туран хаалбыт Охонооһой да, илиилэригэр биир эрэ кыыһы тутан хаалбыт Баһылайдаах Балбаара да ити курдук удьуор утумнара ууһаабыта-тэнийбитэ. Уонтан тахса сыл иһигэр, быыһыгар-ардыгар иккитэ игирэлэнэн, оҕо-уруу бу ыалга элбээбитэ. Кыараҕас дьиэ иһэ оҕо күлэн-үөрэн чуопчаарар, күнү супту чаҕаарар саҥатынан туолбута.
Ол эрээри Дьылҕа Хаан Маарыйа эрэйдээҕи эдэр сааһыгар туура тутан, элбэх эрэйи-кыһалҕаны көрсүбүт эрэйдээхтэри өссө төгүл төхтүрүйэн тургуппута. Баһылайдаах Балбаара баар-суох кыыстарыттан илии соттон да баран, сиэннэрэ барахсаттар кэнэҕэһин киһи-хара буолар, инникитин ууһуур-тэнийэр кэскиллээхтэрин сүрэхтэринэн-быардарынан өтө сэрэйэн, ыар аһыыларын тулуйбуттара, хомолтолорун дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрбэтэхтэрэ. Санаан да көрдөххө, сүүрбэ биэс оҕоттон илии соттуу диэн тустаахтарга манан аҕай дьыала буолбатаҕа биллэр. Оттон ууну-уоту ортотунан ааспыт, эмиэ олоҕор ыар аһыыны көрсүбүт Охонооһой хайыа баарай, кэргэнин сүтэрбит хомолтотун куолу курдук хонноҕун анныгар кичэллик кистэммитэ.
Ити курдук ийэтэ суох хаалбыт оҕолор барахсаттар аймахтар, үтүө санаалаах дьон-сэргэ көмөтүнэн тохсуон оннуларын этэҥҥэ булбуттара.
Онон Мааһыҥканы оҕото суох, сааһыра барбыт Уйбаныаптар диэн сэниэ ыал былдьаһа-тарыһа ииттэ ылбыттара. Кыыс саҥа ийэтэ Аана – атыыһыт, онтон аҕата Уйбаан – холкуос биригэдьиирэ этилэр. Мааһыҥка туһугар, дьэ кырдьык даҕаны, бу ыалга иитиллэ кэлиитэ, этэргэ дылы, «үчүгэй куһаҕаннаах, куһаҕан үчүгэйдээх» буолбута. Бу ыал Мааһыҥканы ииттэ ылаат да, бэйэлэрэ утуу-субуу уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Онон иитиэххэ ылбыт кыыстара, дьиҥинэн, оҕо кутун тардыбытын быһыытынан ытыс үрдүгэр сылдьыахтааҕа, хомойуох иһин, оннук буолбатаҕа. Дьиҥ олоххо кыыс оҕо туһугар барыта наар аанньата суох, куһаҕана, төттөрүтэ буолан биэрбитэ.
Уйбаан уһун дьулугур уҥуохтааҕын иһин, Уһун диэн хос аатынан ордук биллэр киһи, үксүн дьиэтигэр-уотугар хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдуга. Саас ыһыы саҕаланна да, бааһынаҕа хоммот эрэ, ол быыһыгар сайылыкка көһүү түрүлүөнэ, оттон аны окко бэлэмнэнии, онтон ыкса күһүн хаар түһүөр диэри от үлэтэ, күһүн аны бурдук хомуура, салгыы кыстык айдаана, соҕотуопкаҕа сүөһү туттарыыта, кыһыны быһа кыстык кыһалҕата, от тиэйиитэ, саах таһаарыыта, ыанньыксыт тиийбэтин эрэйэ, эбии аһылык бэлэмнээһинэ, дулҕа кырбатыыта, талах быстарыыта, салгыы ынах маассабай төрөөһүнэ, ырыган ынах тарбыйах кээһиитэ, сүөһү көлөттөн өлүүтэ… Сылын аайы ити курдук холкуос хара үлэтин тэрээһинэ кыһалҕа үөһэ кыһалҕаны дьаптайан биир кэм эргийэн кэлэ турар буолан, Уһун Уйбаан дьиэтин өҥөйөрө ахсааннааҕа, тэлгэһэтигэр тилэҕэ үктэнэрэ тарбахха баттанара. Кини сүрдээх үлэһит, ирдэбиллээх, иэҕэ-дьиэҕэ суох көнө майгылаах, сытыары-сымнаҕас, үлэ күнүн нэрээтин үчүгэйдик толорор киһи буолан, колхуоһун салалтатыгар, үлэһиттэригэр сөбүлэтэрэ.