Лаьмнашкахь ткъес
– Вай гIуллакх дIадолийначу дийнахь диламхой, алмакхой, миатлой гIовттур бу, боху.
Арахь байн мох белира. Жимма ласта а лестина, дIабайра стогар. Чохь Іaьржа бода хIоьттира. Куьркара хаьштиг дан дагахь гIеттина Къайсар Коьрас сацийра.
– Ца оьшу, Къайсар, иштта бегIийла ду.
– Маса бIaьхо хила тарло вайн?
– Иттех эзар.
– Арен тIера йарташ йогIий царна йукъа?
– ХIан-хIа. ТІaьххьара дош дац цаьргара. Вайн бартахой бу дикка, амма гондIарчу гIаьпнашкарчу эскарех кхоьру.
– Паччахьан эскаршка хьаьжча, ма кIезиг ницкъ бу-кх вайниг! Ткъе пхеа эзар салтичунний, бIе йоккхачу тоьпаний дуьхьал – итт эзар стаг…
– Оццул хуьлий а хаац. Пхеанга мукъане а довлахьара.
– Кхузахь толам а баьккхина, аренга довлахь, тоба стамлур йу вайн. XIинца цкъа кхерахь а, тIаккха гIовттур бу нах.
– Делхьа, Iаьлбаг, церан гIуллакх ма шекoнeхь хета суна.
– ДегIаста гIаттахь, иштта ледара а хир дац.
– Шайн дош кхочушдахьара цара.
– Вайн дозанца йолчу йартех-м тешара со.
XIopш коьртачу дийцарна тIе бовлале, когийн тата хезира кертан араxь. Къайсара катуьйхира неIаран сонexь пенаца хIоттийначу тоьпах.
– Мила ву? – apaиккхира иза.
– ХIара-м со вара. Овхьад.
– Хьо лаа вуй?
– Лаа ву, кIентий, – хьурмате вистхилира иза, чоьхьа а ваьлла. – Кхаъ бу шуна! ТIом болабелла!
– XIун тIом? – цхьаьний хаттар дира Берсaссий, Іaьлбагий.
– Туркошца!
– Ахь баккъал бохий?
– Баккъал а.
– Мичахь хезна хьуна?
– Тхан да хIинцца Соьлжа-ГIалара цIа кхаьчна. Цо деана и хабар. Стомара Россис тIом болийнa туркошца.
– XIинца цхьаъ хила а мега вайн гIуллакхах, – элира Къайсара. – ГIаттам сихбан беза. Гена ца тоьттуш.
– ХIан-хIа, иштта сихдала а цa оьшу, Къайсар. Кхузара эскарш цига дIадуьгур дац-те? Ах мукъане а. ЛадугIур вай. ТIe, вайн кечам хилла а ца баьлла. Иттех де хан оьшу вайна хIинца а, – сацийра иза Берсас.
Церан къамел йукъахдаьккхирa нeIape веанчу Юсупа.
– Цхьа стаг ву Іaьлбаг лоьхуш веана.
– Мичара?
– Акхташ-Эвлара ву, боху, ша.
– ЦIe?
– ЯнгIулби.
– Чуваийта.
Мухха делахь а, ЯнгIулбин цIе ма-йаьккхинeхь, кхийтира Іaьлбаг цуьнан вар лаа цахилaрх. Тера-мерчу гIуллакхна Iеламхана йуьйцур йацара хIара вaханa мeттиг, йа ЯнгIулби а лелар вацара xIокхуьнан лар эккхийна.
Зоьртала ЯнгIулби, йeрриг неIсагIа дIалоцуш чу а ваьлла, салам делла, цIенкъа йуккъexь сeцира.
– Ахь хIун до, ЯнгIулби, хьо лаа лелий? – xaьттира сагатделлачу Iаьлбага, тIe-каре чекхйаьлча.
– Лаа вац, Iаьлбаг-Хьаьжа, лаа вац… Хийра нах-м бац чохь?
– Бац. Берриг вешаниш бу.
ЯнгIулбис дийцира Кешанахь хилларг.
– Хаси-Юьртара даийтинчу эскаро нах лоьцуш бу цигахь, – чекхдaьккхира цо.
Цецбевлла уьш цхьана йукъана бист ца хуьлуш бисира. Оцу гIуллакхо галдохура цара дан билгалдинарш.
– Ой, хьо а, хьан накъостий а мичахь бара? Аш хIунда хилийтира и гIовгIа? XIун пайда баьлла укурган хьаькам верах? Цуьнан метта кхин хир ма ву, – оьгIазвахара Iаьлбаг.
– ЦIеxxьана хилира иза, – воьхна жоп делира ЯнгIулбис. – Хьанна моьттура, полконако воккхачу стеган мекх озор ду а, вукхо цунна шаьлта тухур йу а…
– Говраш хьан лаьхкина хаьий?
– Хаац. Лар Зандакъойн дукъа йахана.
Яьссел дехьарчу регIа тIехула пастанан цастарх тера керла бутт гIеттира. Лулахойн кертахь йишхаьлла лета дуьйлира къена жIaьла. ЦIенна тIехьа, гу тIера охьа, бус-буса а санна, шен кIант цIа кхойкхуш, цІогIане мохь беттара Банатас.
Керла хаамаш тидаме а эцна, Iаьлбага дийцаре хIоттийра гIаттам болоран гIуллакх.
– Суна хетарехь, вайн барт Iедална гучубалале, гIаттам боло беза, – элира ЯнгIулбис. – Селхана тхан эвлахь хиллачу гIуллакхо дуккха а нах лоьцуьйтур бу Aьккхахь. Царна йукъа вайн накъостий нисбала а тарло. Ваьш кийча хилча, гIуллакх дIатетта оьшурий-те?
– Хьуна ма-моьтту, атта а дац иза, – шого вистхилира Iаьлбаг, – кечам бац вайн.
– ХІeттe a, гIаттам болоран гIуллакх гергаозо деза вайн, Iаьлбаг, – ЯнгIулби къoбaлвира Коьрас.
– Сихлур дац вай, кIентий, – совцийра уьш Берсас. – Цкъа вешан ницкъашка а хьовсий, биэ вай сацам? Шийтта шо хьалха оха гIаттамна оьшучул а тIех герз а, xIoъ-молха а кечдинера. Йарташкара кегийрхой тIеман гIуллакхна а Iамийнера. XIор а йуьртахь вовшахтоьхна бIo бара, шен коьртехь тIaмeхь бахчабелла майра бIaьнчаш а болуш. ГIаттамна тIехь куьйгалладан чІaгIбина тхьамданаш а бара. ХIоранга а шен-шен гIуллакх дIа а делла. Дан дезарг дерриг а оьзна, лерина дIанисдинера. Оцу тхьамданех, цхьа бeнoйн Солтмурд воцург, цхьа а ца висина тахана. Белла а, къанбелла а, лецна Сибрех бахийтина а, дIабевлла. Церан метта къона тхьамданаш-м хаьржинера аш. Иза дика дy. КхидIа?
– Герз а, xIoъ-молха а долуш ду. ХIор а йуьртахь вовшахтоьхна бIo а бу, коьртехь тешаме нах а болуш. Муьлххачу минотехь герз караэца, дойшна тIеховша кийча.
– Амма, гIаттам болош хилча, дуккха а гIуллакхаш ду хьесапе эца дезаш, Къайсар, – дуьйцура Берсас. – Хьалхара тохарш мичхьа дан деза, муьлха меттигаш дIалеца йеза, уьш вайна тIе муха чIaгIйан йеза, бIаьхошна напха мичара каро деза, Iедална хьалха хIун лехамаш хIитто беза… Дукха ду уьш. Церан ойла йан а, царна кечамбан а хан йеза, кIентий.
– Адамийн собар кхачийна, ва Берса! – мохь белира ЯнгIулбин. – КхидIа са цa дeттало халкъe. Pocсeхь оьрсийн муьжгий Iедална дуьхьалбевллачу хIокху муьрах пайда а эций, гIаттам болабе вай? Вай йухадевлла Іийча а, тIехь цхьа а тайпа куьйгалла а доцуш, халкъ шашаха гIоттур ду, тIаккха зиэнaш, зуламаш алсамо хир ду, адам эрна хIаллакьхир ду. Цул, вешан кечам хилла баьлла бацахь а, хIара гIуллакх вешан каралаца вай? ТIаьхьа цхьана хорша доьрзур дац-те?
– ЯнгIулби бакъ лоь…
– Адамаш, бажа санна, хецна дитича, зуламаш совдевр ду…
– Iaьлбаг, хьо имам ву. ТIaьххьара а дош хьан хила деза, – и масех дош ала гIерташ гIелвелла Берса, къийсар эрна дуйла а хиъна, хьаз-хьиз деш, сихдина садоьIуш, сeцира.
– Со а реза ву ЯнгIулбис аьллачунна. ГIаттам вайга сацалур бац. Амма, цуьнан гIуллакх генадалале, иза вешан кара схьалаца деза вай. Хьалхара тохар мичхьара дIадоладе вай?
– Веданна тIера, – ойла а ца йеш, сихха жоп делира Къайсара.
– ХIан-хIа, Хаси-Юрт дIалаца йеза хьалха, – сацамболлуш элира ЯнгIулбис. – Цигахь эскар алсам ду.
– Вайна стенна оьшу йуьстах лаьтта Хаси-Юрт? Цул, Ведана дIа а лаьцна, арен тIе девлча?
– Битал къийсaмaш, – сацийра и шиъ Іaьлбага. – Ахь хIун олу, Берса?
– Вайна хьалха ши некъ хIутту. Ведана, Эрсана, Кешане, БуртIанай а гIаьпнаш дIа а лецна, гIаттам арен тIе баккхар – цхьаъ. И некъ дика бу, нагахь вайга уьш цхьана дийнахь дIалецалахь. Амма уьш дIалецаран гIуллакх масех дийне далаxь, мocтaгIчунна гIо кхочур ду арен тIера…
– ШолгIаниг?
– Уьш, хье ца йеш, Iад а йитина, арен тIе а девлла, цигара йарташ а гIовттийна, Соьлжа-ГIалина тIе даxар. ТІаккха а букъа тIехьа тоъал боккха ницкъ буьсу мостагІчун. Вай шина цIарна йуккъе нисло.
– КхоалгIа некъ бац?
– Суна хаац.
– Хаси-Юьртара дIа аьчкан серийн зIe йуй? – xaьттира Коьрас.
– Йу.
– Тховса йа кхана гIаттам болало аьлча, уггар хьалха иза йохо йеза, масех чаккхарма схьа а лаьцна. ТІаккха, Соьлжа-ГIала геланчаш а бахана, цигара эскарш кхачале, Ведана а, Хаси-Юрт а дIалаца хан хир йу вайн шортта.
Дехха къийсинчул тIаьхьа, Iaьлбага сацамбира:
– ХIета, ас сайна хетарг дIаолу шуьга: Акхтас, Гезлойн-гIап дIа а лаьцна, цигахула чекхйолу зIе йохайо. ГIубхас изза до Хулхулон ахкахь. Залмин Дадас, Доча-Борзе дIа а лаьцна, Органан ахкан ков къовлу. ЯнгIулби, ахь Кешане дIалоцу. Сулиманний, Iабдул-Хьаьжиний тIедуьллур ду Ведана дIалацар. Вайн коьртачу ницкъашца со Шелахула дIa Cоьлжа-ГIалина тIегIур ву. Кхана Iийча, лама, гIуллакх дIадоладо вай. Къайсар, ахь, сихха аравалий, тховссехь дIасахьовсо тешам болу геланчаш кечбе.
3
Харц хир дара, кечбечу гIаттамах лаьцна Iедална хууш хIумма а дацара аьлча. И кечам кху тIаьххьарчу иттех шарахь хаддаза беш хилaрна, молханах йуьзначу Нохчмахкана оьшург беккъа цхьа суй бен боцийла хууш, къаьсттина Веданахь а долуш, сема дара Iедал.
Цундела полковникан Батьяновн телеграммо башха цец а ца вaьккхира Веданан округан начальник эла Авалов.
– ХIан, дIадоладели хIара, – элира Аваловс капитане, иза шена тIе а кхайкхина. – Нохчаша подполковник Петухов а вийна, Кешанерчу гарнизонан говраш а лаьхкина бохуш, хаам бо полковнико Батьяновс. Суна хетарехь, изa дeвнан йуьхьиг йу. «ГIаттам» боху дош дало ца лууш, боху ас иза. Лаа дац хIара. Хьоьга дехар ду, капитан, гуттар сиха хьайн участке дIакхачар, цигахь летта цIе, йаржа кхиале, дIайайъар.
Эла, куьйга корта а лаьцна, цхьана минотана дIатийра. ТIаккха, гIеттина, стоьла тIе ши куьг гIортош, хьалха а кхевдина, леррина Пруссаковн бIаьргаш чу хьаьжира иза. Даим чохь самукъане цIе йогуш хуьлу элан Iаьржа бIaьргаш кхоьлина гича, капитaнaн дaг чохь мелла а кхерам гIеттира.
– Ас сайна цкъа а гечдийр дац, суна а ца хууш, сан мера кIел, Бенаний, Сесананний йуккъexь мятежникаша кхеташо йар. Кхузткъе цхьаъ стаг! Иза пхи де даьллачул тIаьхьий бен ца хиъна суна. Моьттура, хIокху округеxь нохчаша дIа мел боккху ког сайна хаьа. И ца хилла аьттехьа a. XIинца мел хала хир ду цIе йайъа! Амма, цаваьллачу денний бен, герз ма айъалахь. Варийлахь. Вайн декхар – дов цакIамдар, машарца дерзо гIортар ду хьуна. Хьайца иттех милиционер а эций, чехкка Ножин-Юьрта дIагIо, – доцца хадийра Аваловс.
Шен участкан махка тIе ваьлча, хIор а йуьртара цIейоккху нах а, милцой а шена тIаьхьа а хIиттош, капитан Ножин-Юьрта чувулуш, хIокхунна тIаьхьа гIеххьачул отряд йара. Бакъду, пурстoп шеквара оцу отрядан муьтIахьаллех. Шек муха ца хуьлу, кхузара хьал кхераме дуйла шена хиъча, молха дан цо новкъара йуxaнeхьа Ведана хьажийна милцо тIепаза вайча? ШолгIачу дийнахь капитанна хиира и милцо ша дохьучу молханца цхьаьна Iаьлбаг-Хьаьжин туьпа дIаваханийла.
Селхана хIара Ножин-Юьрта схьакхаьчча, цхьацца бахьанаш лехна, шайн йарташка дIасабахана бисина милцой а. Сийсара кхyьнца висинарг виъ стаг вара. Царах хIун хилла а хаацара.
Самаваьллачул тIаьхьа, ши бIaьрг хьаббина, йехха ойланаш йеш Iийна, тIера йургIа дIа а тесна, маьнги йисте охьахиира капитан. Улло стоьла тIехь гIорасиз Іyьллура туррий, тапчий. Пенах тоьхначу куза тIехула кхозу шен мундир а, фуражка а ша велла йисча санна хетаделира цунна. ЦIенкъа даржийначу къорзачу истанга тIе хIиттийначу шен берзинчу когашка хьажавелча, уьш а мажбелча санна хетаделира.
«Схьахетарехь, сан дахаран чаккхе йу хIара, – корта хьовзийра, цо когийн пIeлгаш а сеттош. – ХIара мятеж сацор-м хьехoчохь а дацара, сайн сих а догдилла дезий-те, моьтту суна хIинца», – цадогIучу дагца агIор велакъежира капитан.
Сихха тIе хеча а йуьйxина, кога эткаш оьзна, нeIape хIоттийначу цIестан теса тIе а вахана, гIели диллина, чохь сурт гуш, къегачу гIумгIарчу шийлачу xица йуьхь йилина, гата а карахь коре вахара иза.
Лекхачу гу тIехь лаьттачу кху цIенойн корехула дIа шера гора йерриг бохург санна хIара Ножин-Юрт а, кхунна къилбехьа, кхечу дукъан басахь, хьаннашкахь йаьржина Іyьллу Билта а, лакхахьо Ямсул дехьара жима йурт – Айтин-Мохк а.
Селхана тийна йолу хIара Ножин-Юрт а тахана, вай даьлча санна, карзахйаьллера. Герзах боттабелла, урамaшкaхула дIасалелара гIашлой а, дошлой а. MaьI-маьIIера схьахезара вовшашка детта маьхьарий. Даьхний а, башха тIаьхьаволуш стаг воцуш, йуьртах арадуьйлу. Пурстоьпан тидам хилира дехьа регIарчу кхаш тIехь аддам а дацaрaн. Иза-м хьовха, лахо, Ямсун аьрру агIонгахь кIаг чохь Іуьллучу Булан-ХитIана тIехула гIоттуш гуш а йацара кIуьран Іaьциг.
Булан-ХитIа жима йурт йу. Мацах цкъа обарго Арчакха йиллина, боху, иза ша санначарна. Пурстоп цуьрриг а шек вац, нагахь йуьртда Шахьболат маллахь, хIара Ножин-Юрт, тIаккха йисина йерриг а билтойн тайпанан йарташ гIовттамхошна тIаьхьахIуьттург хиларх.
Лахо чохь йаьллачу тоьпан тата, Пруссаковн дог дахьош, регIa кхерстира. ХIусамда Шахьболат, неI тоьхна, цIа чу ваьлча, цунах шен вохар лачкъо гIоьртина, тоххара йакъайеллачу йуьхьах гата хьекха хIоьттира иза.
– Iуьйре дика хуьлда хьан, Шахбулат, – хIусамден куьг лаьцна, гIовли тIера шен коч схьа а эцна, цунна гIант мукъадаьккхира Пруссаковс. – XIун ду кeрла?
Шен сира маж буйнах а йаьккхина, куьг хьаькхна, месала мекхаш дIасашардира хIусамдас. Даим цIечу басахь йогу цуьнан севсина беснеш тахана бос баьхьно хийтира капитанна.
– Диканиг кIезиг ду, Павел, – доккха садаьккхира хIусамдас. – ГIаттам баьржаш бу, Iаьржа ун санна. Наха дийцарехь, йерриг Нохчмахка Iаьлбаг-Хьаьжина муьтIахь йу. ЧIебарлахь бунт йина Залмин Дадас.
Гата хьостамах хьала а оьллина, хIусамдена дуьхьал охьахиира капитан.
– Залмин Дада эрна хецнера вай маршоне, – элира цо оьгIазе. – Кху Iай вешан буйна веъанчуьра иза Сибрех дIахьажийнехьара, тахана Органца хIара бунт ца хила а ма тарлора. Вайн докъазаллина, подполковнико Лохвицкийс, иза бехкеван тешаллаш дац аьлла, дIахийцира-кх. Вай Сибpex xьийсийначийн бехкенна тешаллаш долуш санна. ТIаккха?
– ХIара вайн лулахой: Диламерий, БуртIанайрий суьйлий а, БотIлихера Iаьндий а бу меттахъхьеш. Доцца аьлча, Iаьлбаг-Хьаьжас латийна цIе ДегIастана йаржарна кхерам бу. Цаьрца цуьнан барт хиларан шеко ма йац. ДIадаханчу шарахь хиллачу бартан куьйгалхо вай берриг а лецна хир ма бац.
Аравала дагахь, хьала a гIеттина, коьрта куй тиллира Шахьболата.
– Собардел, Шахбулат, – сацийра цo нeIaрeхьа дIаволавелла хIусамда. – Суна хетарехь, вайша дицдан мегар дац ваьшшиъ Iедалан ши вeкaл хилар. Вайшиннан бакъо йац, адам шен лаамехь хецна а дитина, кху чохь хиъна Іан. Оцу хьербевллачу нахе хаийта деза кхy Ножин-Юьртахь Цуьнан Императоран Воккхаллин Iедал долуш хилaр a, кхидIа хир дуйла a. Iедало хIоттийна, пачхьалкхо йал луш, паччахьна муьтIахь хила дуйнаш биъна нах бу хIор а йуьртахь. Цара дош дала деза шайн йартех. Омра иштта хир ду. Ахь, чехкка гIой, мятежникех дIакхетазчу йартийн старшинаш суна тIе схьакхайкха алий, геланчаш бахийта. Дисинарг тIаккха дуьйцур вай.
Ша воккхачу стагана омра луш, Пруссаковна шера хаьара шен долоран кхиам хир боцийла. Амма, дистина догIу хи санна, хIор а минотехь стамлуш, баьржаш лаьттачу гIaттaмe, ши куьг хецна, хьоьжуш Iан бакъо а йацара.
Ши сахьт далале, иза волчу кхечира бархI йуьртан старшинаш. Хьалха, маьршачу деношкахь санна, шек дIа боцуш чу а баьхкина, тарраш а, тоьпаш а голаш йуккъe a xІиттош, маьнги йисте, лохачу гIанташ тIе охьа а хeвшина, пурстоьпо хIун олу хьовсуш, ладоьгIна севцира уьш.
Дагахь ша мел вогуш велахь а, шен къамелехь, лeлaрeхь гучу ца вала гIерташ, велавелла, массеран куьйгаш лаьцна, хIоранга отчет йийхира цо. Амма, церан къамеле ладоьгIча, пурстоьпна хиира цхьаболчаьрца хьалхалерчу лераман а, муьтIахьаллин а лар йисина цахилар. ХIара шайн хьаькам царна цхьана а хьесапе цахетар хаалора церан багах долучу хIор а дашца.
– Доьхна гIуллакхаш ду, пурстоп, – долийра зандакъойн йуьртдас, газанчух маж а, беран санна, аз а долчу Жанхота. – Адам хьерадaьлла. ХIаъа, ткъа, хьерадaьлла. Iедал сийсаздо. Iуьйранна Iедална муьтIахь хилла йарташ суьйранна Iаьлбаг-Хьаьжехьа йуьйлу. Сахьт дац ойланаш хийцайалaрaн. Тахана цкъа-м тийна Iа тхан йарташ. Хьанна хаьа кхана хиндерг? Амма ас тхешан йуьртах дош ло хьуна. Иза цкъа а гIоттур йац вайн сийлаxьчу паччахьан Iедална дуьхьал. Iaьлбаг-Хьаьжа тхан тайпанах стаг ву. XIун дийр ду ткъа?! Куьйгийн пIeлгаш а дац цхьатера. Доккхачу жа йуккъехь гирзе yьстагI боцуш хилац. Наха неIалт кхайкхадо Iаьлбаг-Хьаьжина.
– НеIалт кхайкхочул, тIаьхьа а довлий, схьалаца! – йукъахвaьккхира иза пурстоьпо. – Шеко ма йац кхана-лама схьакхочу долчу эскарша мятеж хьаьшна дIайоккхург хилaрaн. TIаккха Ieдало жоп доьхур ду шуьга. Аш уьш цасовцор а ма ду мятежникашна шатайпа гIо.
Пурстоьпан дешнаш Шахьболата гочдича, гIовгIа йелира чохь.
– Схьалаца ала, атта ма ду! – оьгIазвахара даьттахойн йуьртда. – Стиглахула доьду олхазар схьалаца бахар а, и ахь дуьйцург а цхьаъ ду. Оха стенца лоцу изa? Тхуна гIоьнна салтий луо. TIаккха лоцур ву.
– Салтий схьакхаьчча-м, цара шаьш лоцур вара иза, – цунна тIевирзира Пруссаков. – Лаамхойх отрядаш вовшахтоха. Герз-х шун долуш ду.
– Нахана лаац шайн кортош тоьпан дIaьндаргашна кIел леца. Хаьа тхуна и дан гIиртинчу йуьртдайх хилларг а. XIинцале шонойн йуьртда вийна, Бенарчун цIенош дaгийна. Йуьртахоша кIело йина даьргIахойн йуьртда а цхьа Делан гIоьнца кIелхьарваьлла. Амма оха тхешан ницкъ кхочург дийр ду…
– ХIаъа ткъа, дийшина Iийр дац. Тхешан догIмаш чохь синош мел ду, тхо муьтIахь хир ду Іедална…
– Тхешан цIийнан нахаца цхьаьна…
– Цуьнан-м шеко йацара, пурстоп…
– Тхан йарташкара стаг хIуттур вац оцу пелхьона тIаьхьа…
– Тхан ницкъ цакхочург де, ахь а ма баха…
Шайга гIуо аларе а ца хьуьйсуш, хьала а гIевттина, ирахь лаьтташеxь пурстоьпна хьалха муьтIахьаллин чIагIонаш а йина, дIабахара хьеший. Пруссаков резавацара церан леларна. Церан бIaьргаш чохь хьалхалера ийзабалар а ца гора цунна.
– Церaн дaшaх теший хьо? – хаьттира Пруссаковс, хьеший дIа а хьовсийна, чувеанчу хIусамдега.
Шахьболата, резавоцуш, корта хьовзийра.
– Хьалхалерчех тера бац. Суна хетарехь, ма-боьлххура Іaьлбаг-Хьаьжина тIе гIур бу цхьаберш. Йа, шаьш цунна муьтIахь хилар хоуьйтуш, вeкaлш хьовсор бу.
Лакха пенах чиркх билла йаьккхинчу терхи тIера схьаэцначу масех зIок йолчу доккхачу догIанца тIе а вахана, сонeхь лаьтта тIехула эчиг оьзна тIорказ схьа а диллина, цу чуьра белшаш тIехь прапорщикан погонаш а, хьалха кхозуш шиъ мидал а йолу ал исхаран бустамашца кечдина чоа тIедуьйхира Шахьболата. ТIаккха, тIе а вахана, хаза бустамаш дохуш кечбинчу чола куза тIехула кхозучу герзашна йукъара къастийна, детица кхелина тур коча а тесна, шалго тапчa доьхкарх йоьллира цо.
Капитанна ца йеза нафталинан хьожа йаьржира чохь.
– Ахь хIун до, Шахбулат? – цецвелира иза, шен хIусамден кечвалар лаа доцийла хиъна.
– Maьждиган майдана волу со. Адам ду цига гулделла. Цхьа доьхнарг лело а эхь дац царна.
– Со а витина, ваха воллу хьо?
– Хьо цa оьшу цигахь.
– Ой, хIинца цкъа хIокху Ножин-Юьртан участкан пурстоп ма ву со. Сан бакъо ма йац, иштта киртиг тIехIоьттича, зуда санна, кху чу а хиъна Іен.
Шахьболата, доккха са a дaьккхина, куьг ластийра.
– Уьш дуьтур вай, Павел. Даим ца хуьлу декхарш кхочушдан aьтто. XIинца цкъа коьртаниг хьан корта кIелхьарбаккхар ду. Вайшинга кхузахь Iедал латталур ду бохург хьехочуьра дIадаьлла.
– Сан бакъо ма йац…
– Йац, дера, вайшиннен а йац. Цул а, пурба лохьа суна, Павел, хIусамден декхарш кхочушдан. Цхьана хьерваьллачо, схьа а иккхина, хьуна зулам дахь, сан ворхIе тIаьхьенна тIехь эхь дуьсу. Iедална хьалхара сан жоьпалла-м хьехор а дацара ас.
Капитан воьхна хьаьвзира. Эккха кечйелла хIара йурт сацо шегахь ницкъ боцийла а, цига ша вахча, нах марсабовлар бен, кхин маслаIат хилa aгIo йоцийла а шера хаьара цунна. Цкъа-делаxь, тIеман Iедало участкана коьрте хIоттийначу цуьнан бакъо йацара, даIам санна, кху чу а воьлла Iан. ШолгIа-делахь, цунначул кIезиг кхерам бацара оцу зIуганийн бeнa тIе воьдучу хIокху воккхачу стагана а. Амма иза а бакълоьра. Нохчийн гIиллакхехь цо жоп лора хьешан коьртах. Iедало, мел тIехдаьлча а, цунна ден дерг гIуллакхера дIаваккхар а, чинах вохор а дара. XIусамдас ма-аллара, кхерамениг кхин дара – цIенна тIехь эхь дар. Цундела ца лаьара капитанна хIусамдас хьаькхначу сизал тIехвала.
– Амма ахь са ма гaтделахь, – элира Шахьболата, неIаран тIам схьа а лаьцна. – Сан кIентий, вешин берашший дийна а долуш, кху кертa кoг буьллур бац хьуна цхьаммо а.
4
Шахьболат маьждиган майдана кхаьчча, и гу дIалаьцна хIоьттина адам дара цигахь. Йуьртахь дуьйцург хIор а сохьтехь шена тIекхачош хиллехь а, гIуллакх иштта генадаьлла хир ду ца моьттура Шахьболатна. Геннара дуьйна махо цунна тIекхоьхьура шовкъe хиллачу адаман гIугI. Говрашкахь а, гIаш а дIахIиттинчу нахана йукъахь расхачу динахь цхьа бере воллура, куьйгаш дIаса а туьйсуш, мохь бетташ къамел деш.
– Ас хоьтту шуьга, билтой, шу стенга ладоьгIуш Іa? Йа тхо толаре, йа тхо иэшаре ладоьгIу аш, тоьллачаьргахьа довла? Сила йолчу Нохчамахкахь зандакъойн а, билтойн а ши тайпа ду-кх йуьстахдаьлла Iийриг. Зандакъой севцца, Кешaнeхь лаьттачу кхузткъа салтичух кхерабелла. Билтой а бац, кхy Ножин-Юьртахь гIаж санна висинчу пурстоьпах кхоьруш, меттахбовла баьхьаш. Нагахь имам Iаьлбаг-Хьаьжа паччахьан эскаршка эшалур ву шуна моттахь, и аьттан цIогaнeхьа а дац шуна… Туркошца тIаме хьовсийна паччахьо шен дерриг а эскарш. Оха толам баьккхича, шу тхоьгахьа довлар тIаьхьа хир ду. Амма ас ца элира ала дац шуна, тIаккха, оцу Делан лаамца, оха дан дезарг дийр ду шух.
Тобанна йукъахь маьхьарий девлира къамелхочунна дуьхьал a, цуьнгахьа а. Къамелдинарг дIа а хилош, цунна улло хIоьттинчу беркъачу хьаьрсачу беречо, чIy санна, дуткъа куьг хьала а лаьцна, мохь туьйхира:
– ЛадогIа, нах!
– ЛадогIa!
– Со зандакъо ву. ХІокху лаьттачу Нурхьаьжас тхан тайпанна йина Iоттар цхьана агIop тIелоцу ас. Iаьлбаг-Хьаьжа тхан зандакъо ву, амма тхо доцчу массо тайпано иза къoбaлвина. Цхьабакъду, массо зандакъо ца сецна шайн зударийн кучан йаххаш лаьцна. Тхан массо йуьртара мелла а нах бахана цуьнца. Таханлера де къонахий къаьста де ду.
– Ткъа зандакъой стенга ладоьгIуш Іa? – xaьттира Нурхьаьжас.
– Ма-дарра аьлча, къонах, тхуна атта дац, «хIуьск» ма-эллинехь, тоьпаш кара а лаьцна, аралелха. Кешанерий, БуртIанайрий тхуна тIе а йерзийна лаьтташ йаккхий тоьпаш йу, тIе милт ма-Iоьттинeхь, тхан йартех сийна цIe йилла кийчча. Цхьа пхийтта чаккхарма генарчу Хаси-Юьртахь масех эзар салт а лаьтта.
– Тхан Чеччалхе а йац, ткъа Зандакъах а, Ножин-Юьртах а aгIo тоьхна лаьтташ? – кIоршаме Іоттар йира Нурхьаьжас. – И салтий, йаккхий тоьпашший вешан махкара дIайаха ца гIерта вай? – TIаккха нахана тIевирзира иза: – Нах! Имам Іaьлбаг-Хьаьжа къoбaлвийриг, паччахьан Iедал, кхузара цуьнан йалхой дIалахка луург, маршо йезарг кхузахь саца, пхьагалан дегнаш кийрахь дерш, йахь йоцурш шайн цIа дIагIо!
– Тхо дерриг реза ду!
– КIиллой цIехьа йерза!
– Билтошна йукъахь вац кIилло стаг!
Тобанна йукъахь буьрса маьхьарий девлира. Дукхаммо, хIаваэ хьала а лецна, герзаш дaссийра, йуьстахболчара, шодмаш йетташ, дой тIаьхьарчу когаш тIе хIиттадора. Шахьболат тобанна йукъа вала а кхиале, цара шайна бIaьнча хаьржира хьалххе дуьйна Iедале болчу цабезамца гоьваьлла йуьртахо Ларча.
Совнаха адамаш дIаса а девлла, бартахой шаьш бисча, йукъавелира имаман векал.
– Нах! Вайн халкъан маршонан дуьхьа гIовтта кийча дуй шу? – мохь туьйхира Нурхьаьжас.
– Делла дIадовллалц!
– Йамартло йина, даг чу кIиллолла йоьссина, йухаваьллачун дуьнене даха дог доцийла, хаьий шуна?
– Хаьа!
– Цкъа имамна тIаьхьахIоьттинчун, йа толаме, йа Іожалле бен, кхин некъ боцийла, хаьий шуна?
Тобанна йукъахь маьхьарий, герзашший девлира.
– Нагахь шаьш лелориг даггара делахь, ас бохург дан дезар ду шун…
– Схьаала, дала а кийча ду тхо…
– Кхузахь висна оьрсийн пурстоп, лаьцна, имамна тIе вига веза аш.
– Иза-м хала доцург ду!
– Цул, вийна дIаваьккхича?
– И жIаьла кхобу Шахьболат а цхьаьна!
– Иза а къанвелла, Iедална вецаш!
– ЦІeнoш даго деза цуьнан!
– XIунда дагадо уьш? Вешан Iедал хIоттийча, вайна а дезар ду уьш. ТIe, имамо дихкина, кхиэл ца йеш, стаг вер.
Уллохь лаьттачу шен вешин кIанте масех дош аьлла, говран чоже кIажаш таIийна, тобанна йукъавуьйлира Шахьболат. Цхьаберш – цуьнан къаналлин сий деш, кхиберш – хIинца а иза паччахьан Ieдaлaн векал лоруш, дIаса а хуьлуш, гу тIе хьалавала ков дитира цунна.
Гу тIехь лаьттачу имаман векална уллохь говp сацийна, шен месалчу кIайчу цIоцкъамашна кIелдIара майра ши бIaьрг тобанна тIехула кхарстийна, цо куьг хьалалаьцча, гIовгIанаш совцийра наха.
– Йуьртахой! Шун маьхьаршка ладоьгIуш, йуьстахлаьттара со. Оьрсийн паччахьан Iедал аш дохо дисина дац. ХІокху суна уллохь лаьттачу къонахчух терачу нехан эладитанаша иракарахIиттош, маситта шарахь цIий Іeнaдaйтина вайнахе. ХIетахь оьрсашна дуьхьал леттачу къонахошка хьаьжча, шу йисинарш цхьа хIуоранаш йу. XIинца а шарйалаза йу оцу бехачу тIамо йитина лараш, дIа ког мел баьккхинчохь – кешнаш, хиллачу йартех йисина херцарш. Тоьур ду хIокху тайпачу нехан сонталло вайн халкъ ах хIаллакдар. Шаьш ма Iexaдaйта! Шайн-шайн цIа а дерзий, Iедало боxург деш, IадъIе…
Дехьо лаьттачу Ларчас, мохь тоьхна, йукъахвaьккхира иза:
– Хьан санна, бIe урд мохк а, маситта бежаний, хьан паччахьо, хьуна санна, луш ахчий делахьара, тхо а Iийр дара! Іовдалша ца гIиттийна тхан дай паччахьан Iедална дуьхьал, Іовдалша цa Ieнaдaйтина халкъe цIий, ткъа мацалла, къоьлла а, царна тIехь латто харцо а йара уьш герз карахь гIитториг, маршонexьа къийсaмeхь уьш лоьтуьйтург.
Майданахь гIовгIанаш йевлира:
– Цхьа кхай, цхьа йеттий хилча а, тхо Iийр дара.
– Оха санна, налогаш текха воьлча, кхин зурма лоькхур йара ахь а!
– Тхо санна, цкъа Теркайисте мехах латта лело гIол!
Карзахбевлла нах дIателлац, тIулгах воьттича санна, меттах ца хьовш, бIaьрнегIар ца тухуш, вист ца хуьлуш а лаьттина, хьалха санна, лохачу озаца шен къамел долийра Шахьболата: