banner banner banner
ГЁТЕНИНГ ЗАКОВАТ ХАЗИНАСИ
ГЁТЕНИНГ ЗАКОВАТ ХАЗИНАСИ
Оценить:
 Рейтинг: 0

ГЁТЕНИНГ ЗАКОВАТ ХАЗИНАСИ


Бирої уни беіад бахтиёр їилган нарса бутунлай бошїа бир воїеа эди: 1784 йилнинг 27 март куни у єша пайтга їадар фаїат іайвонларда кузатиб келинган єрта жаў суяги одамзодда іам мавжудлигини аниїлайди. Бирої унинг бу кашфиёти Кассел, Гёттинген ва Лайденлик йирик мутахассислар томонидан инкор этилади.

Шеърият билан бир їаторда Гёте нафаїат анатомия, балки петрификация (тошга айланиш) жараёнига іам їизиїади, у тоў жинслари намуналарини иштиёї билан йиўа бошлайди (шоир вафотидан сєнг ундан 18 минг маъдандан иборат коллекция мерос їолган). Унинг оптикага бутун умр бєйи їизиїїанлиги асарларида іам єз ифодасини топган. Палеонтология ё метеорология соіалари бєладими, іайвонлар ёки єсимликлар метаморфозаси5  бєладими, буларнинг барчаси іамиша шоирнинг диїїат марказида бєлган.

Италияга саёіат

(1786-1788)

«Энди тан олиб айта оламанки», деб ёзган эди Гёте 1786 йилнинг 3 ноябрида Карл Августга йєллаган мактубида, «авваллари биронта лотинча китобни, Италия єлкаси тасвирланган биронта расмни іам кєрмаган эдим. Ушбу мамлакатни кєришга бєлган кучли иштиёї мана, ниіоят амалга ошиб, дєстларим ва ватаннинг бениіоя азиз эканлигини дилдан іис этиб, энди їайтишни ихтиёр їилмоїдаман.»

Венецияда икки іафта тургач, ниіоят у Римга етиб боради. Іамроілари рассомлар бєлиб, Йоіанн Филипп Мёллер номи остида у іам гєё рассом їиёфасида улар билан бирга юрарди. Гёте єзи билан іали тугалланмаган драмалари – «Ифигения», «Тассо», «Эгмонт» ва «Фауст» їєлёзмаларини олволган, уларни сафар давомида ёзиб тугатишни мєлжаллаган эди. Айни чоўда, єзининг рассомлик ишларини такомиллаштиришни іам кєзлаганди. Іаїиїатан іам Гётенинг бу борадаги фаолияти анча сермаісул бєлади, пировардида у уйга 850 та расм билан їайтади.

Гёте «мангу шаіар» билан танишишда давом этар экан, итальян тилини яхши билганлиги туфайли одамлар билан эркин мулоїотда бєлади, табиатни кузатади, єлкани єрганади. У уч марта Везувийга чиїади, иккинчи бор чиїишида Кегелберг чєїїисида юрак хуружи тутиб їолади.

Кєіна Сицилия ороли бєйлаб сайр Италияга саёіатининг энг зєр саргузаштига айланади. «Италия Сицилиясиз іеч їандай таассурот їолдирмайди», деб ёзган эди Гёте. «Єзингни теварак-атрофинг денгиз билан єралган іолда кєрмабсан, демакки, олам ва унга єз муносабатинг іаїида іеч їандай тасаввур-тушунчага эга бєлмабсан.»

Палермо ботаника боўи билан танишув іам шоирда катта їизиїиш уйўотади. Ушбу маскандан олинган таассуротлар кейинчалик илмий далиллар билан «Єсимликлар метаморфозаси» (1790) асарига кєчади. Булардан ташїари, мамлакатдаги Жирженти, Калтанизетта, Катаниа, Таормина, Мессина сингари яна кєплаб жойлар зиёрати іам Гётеда унутилмас таассурот їолдиради.

Гёте Италия бєйлаб саёіати мобайнида самарали ижод їилишга іам улгуради: «Ифигения», «Эгмонт» іамда «Тассо» каби катта драмаларини ёзиб тугаллайди. Тєўри, «Тассо»нинг якунланишига іали бир оз їолган эди. «Ушбу ижод маісули іаётимда яна бир янги саіифа очишим учун менга їувонч ва руі баўишлайди», деб ёзган эди у ватанига жєнаб кетишидан сал олдин, Карл Августга йєллаган мактубида. Даріаїикат, Гёте їайтиб боргач, вазирлик лавозимининг керак-нокерак ишларидан бир їадар халос этилиб, унга энг аввало, санъат іамда илму урфон билан шуўулланиши: кутубхона, театр ва университет бошїаруви билан машўул бєлишлиги учун барча шароитлар яратиб берилади.

Беіаловат йиллар

(1788-1805)

Гёте їайтиб келгач, яна оўир аіволда їолади. Карл Август сафарга жєнаб кетади, Шарлотта эса унга совуї муносабат билдира бошлайди. «Дєстларим тасалли-таскин бериб, чорлаш єрнига, мени тушкун бир іолатга солиб їєйдилар, (…) іеч ким мени тушунмас эди». Эски муносабатлар совигач, энди у янги дєстлар орттиради; олим ва сиёсатчи Виліелм фон Іумболдт (1788), шоир Фридриі Шиллер (1790), жаіонгашта саёіатчи Георг Форстер (1791), малика Амалия фон Галлицин (1792) каби машіур кишилар билан танишади. Їайтиб келганидан сєнг орадан уч іафта єтгач, Гёте 23 ёшли Кристиане Вулпиусни учратади-ю, унга ошиї бєлиб їолади.

Италия саёіатидан мутаассир ва Кристианега бєлган муіаббатидан масрур Гёте 1788 йилда «Рим элегиялари»ни, келаси йили эса «Тассо»ни ёзиб тугаллайди. 25 декабрда уларнинг єўли Август дунёга келади. Орадан уч ой єтиб, Венециядан Анна Амалия хонимни олиб келиш учун у яна Италияга отланади, їайтиб келиб, яна даріол герцог кетидан Бреслауга жєнайди. У ерда Пруссия Австрия ва Польшага їарши іарбий іаракатлар бошлаётган эди. Хайриятки, тинчлик битими – «Райіенбах Конвенцияси» тузилиб, урушнинг олди олинади.

Гёте табиатшунослик илмига оид асарлар ёзиш билан машўул бєлади. «Єсимликлар метаморфозасини тушунтиришга уриниш» (1790) асарини іамда єзининг «Оптикага доир илк маїолалар» (1791-1792)ини эълон їилади. Булардан ташїари, у ранглар іаїидаги муфассал таълимот устида ишлашни давом эттиради. Унинг ранглар таъсиротларига доир їарашларини єз ичига олган ушбу асар, ниіоят 1810 йилда босилиб чиїади.

1791 йили Гётега Ваймардаги сарой театрига раібарлик їилиш ишониб топширилади. У нафаїат театр репертуари, балки актёрларнинг ижрочилик маіорати, тил маданиятидан тортиб то саіна декорациясигача бєлган ишлар концепциясини яратиб, уни муваффаїият билан амалга оширадики, пировардида унинг бу фаолияти кейинчалик «Ваймар услуби» номи билан тарих саіифаларидан єрин олади.

Кейинги йили шоирнинг Франциядаги революцион (инїилобий) іарбий юришларда Карл Августга іамроілик їилишига тєўри келди. Урушнинг барча азоб-уїубат ва даішатларини єз бошидан кечирган Гёте келгусида инїилоб мавзусида драмалар ёзишга уриниб кєради. Унинг бу борада яратган эпик асарлари: «Олмон муіожирлари билан суібатлар» (1795), «Райнеке  Фукс» (1794), «Іерманн ва Доротеа» (1798) эпослари ва ниіоят, «Франциядаги іарбий юриш» (1792), «Майнц їамали» (1822) сингари хотиралари іам муіим аіамият касб этади.

1794 йилнинг июл ойи охирларида Йенадаги Табиатшунослар Жамиятида бєлган йиўилишдан сєнг, Гёте билан Шиллер єртасида энг содда єсимликлар организми мавзусида суібат бєлиб єтади. Мазкур мусоіаба кєп єтмай икки буюк сиймо єртасидаги яїин дєстликка асос солади. Шиллер єзининг «Die Horen» номли журнали саіифаларидан Гётенинг ижод намуналарига іам єрин ажратади. У айниїса, унинг «Эртак» (1795) ва «Виліелм Майстернинг єїиш йиллари» (1796) романидан завїланади. Шу икки йил ичида Шиллер ва Гёте єзаро іамкорликда 926 та аччиї кулгили эпиграммаларни єз ичига олган «Xenien» номли асарини ёзишади. Шундан сєнг тез орада Шиллернинг «Поликрат халїаси», «Ибикус турналари», «Ўаввос», «Їєлїоп», Гётенинг эса «Хазина изловчи», «Афсунгар шогирди», «Тангри ва раїїоса», «Афсона» сингари асарлари дунёга келади.

1790 йилда «Фауст»дан илк парча» чоп этилган эди. Шиллернинг їистови билан Гёте 1797 йилнинг июнида ушбу асар устида яна ишлашни давом эттиради. Ушбу буюк асар їийинчилик билан бєлса-да, аста-секин їоўозга туша бошлайди. Ниіоят, трагедиянинг биринчи їисми тайёр бєлиб, чоп этилгач, уни энди яна давом эттириш лозим эди, бирої шу орада «Ранглар іаїидаги таълимот» (1810), 1811 йилдан бошлаб эса «Шеърият ва іаїиїат» каби бошїа асарлар олдинги планга чиїиб їолади.

Афсуски, Фридриі Шиллерга «Фауст»нинг биринчи їисми босилиб чиїїанини кєриш насиб этмади. У 1805 йил 9 майда 45 ёшида беваїт оламдан єтади. Буйраги эндигина дарддан фориў бєлган Гёте ушбу їайўули хабарни эшитиб, чуїур изтиробга тушади.

Іаёт давом этади

(1805 – 1823)

Ушбу йиллар мобайнида Гёте єзидан тєїїиз ёш кичик бєлган берлинлик меъмор ва мусиїачи Карл Фридриі Целтер билан танишади. Улар єртасида їалин дєстлик ришталари боўланиб, їизўин хат ёзишишлар узої йиллар давом этади. Мазкур мактубларни XIX асрнинг илк 30 йиллик даврида рєй берган муіим воїеаларни єзида акс эттирган тарихий іужжат деб атаса іам бєлади.

1806 йилда Гёте Карлсбадда дам олиб їайтади. Бирої уйда уни кєнгилсизликлар кутиб турарди. 1805 йилда Наполеон Аустерлицдаги уч император урушида6  австрияликлар ва руслар устидан ўалаба їозонган эди. Орадан кєп єтмай, Пруссия іам урушга їєшилади, бирої унинг кучли француз армиясига бас келиши кийин эди. 14 октябрда Йенада бєлиб єтган жанг буни яїїол тасдиїлайди. Уруш іаракатлари ниіоят Ваймарга іам етиб келади… 19 октябрда 18 йил бирга іаёт кечирган Гёте билан Кристианенинг никоі тєйлари бєлиб єтади. Іаёт ва їизўин ижод яна давом этади. 1808 йилнинг муіим ижтимоий воїеаларидан бири – Гёте Эрфурт ва Ваймарда Наполеон билан учрашади. 14 октябрда унга ва Виландга Наполеон томонидан таъсис этилган Фахрий легион ордени топширилади… Умр – оїар дарё дейишади. Єтган йиллар ичида єлим шоирни кєплаб дєстлари, яїин кишилари ва замондошларидан айирди. 1791 йилда Мерк єз жонига їасд їилади, Іердер (1803), Шиллер (1805), Анна Амалия хоним (1807), Гётенинг онаси (1808) ва Виланд (1813) вафот этади.

60 ёшга кирган шоир энди ортга назар ташлаб, хотиралар билан яшай бошлайди. Котиби Йоіанн Петер Эккерманн Гёте билан бєлиб єтган суібатларини їоўозга туширади. 1810-1813 йиллар орасида Гёте «Шеърият ва іаїиїат»нинг илк уч жилди устида ишлайди. Ушбу китоблар єїувчилар томонидан їизиїиш билан кутиб олинади ва тезда сотилиб кетади.

Форс шоири Іофизнинг девонини мутолаа їилган Гёте унинг шеъриятидан ўоят таъсирланади. Ана шу таъсирот натижаси сифатида аста-секин «Ўарбу Шарї девони» юзага келади. Висбаденда Гёте банкир Йоіанн Йоахим Виллемернинг асранди їизи – 29 ёшида турмушга чиїїан Марианна билан танишиб, унга Іофиз девонининг таржимасини таїдим этади. Улар орасидаги дєстлик ришталари тез орада кучли муіаббатга айланади. Икки єртада їизўин хат ёзишиш бошланади. Мактубларнинг аксариятини ишїий мавзудаги шеърлар ташкил этарди. Асли шоиртабиат бєлган Марианна кучли іис-туйўулар таъсири остида шоирлик їобилиятини іам намоён этади. Орадан йиллар єтиб, Гётенинг «Ўарбу Шарї девони»даги камида 4 та шеър шоира їаламига мансуб эканлиги маълум бєлди.

1816 йилда Кристиане иккинчи марта сакта (мияга їон їуйилиши)ни бошидан кечиради. Бунинг оїибатида уремия7  содир бєлиб, беваїт вафот этади. Орадан йил єтгач, Август фон Гёте 20 ёшли барон їизи Оттилия фон Погвишга уйланади. Ёш келин-куёв Гёте хонадонига янги іаёт нафасини олиб келади. Іадемай неваралар: Валтер (1818), Вольфганг (1820) ва Алма (1827) туўилади.

Гёте табиатшунослик соіасидаги тадїиїот ишларини давом эттира бориб, 1817 йилда «Морфологияга доир» ва «Табиатшунослик, хусусан морфологияга доир» асарларини яратади. 1819 йилда «Ўарбу Шарї девони» босилиб чиїади. «Виліелм Майстернинг саёіат йиллари» (1821) кенг китобхонлар оммасини їамраб ололмаган бєлса-да, ушбу асар Эдуард Мёрике, Адалберт Штифтер, Готфрид Келлер іамда Іерманн Іессе ва Петер Іандке сингари атоїли шоир ва ёзувчилар томонидан іам севиб єїилганлиги айни іаїиїат.

Мазкур асар иловасида Гёте жаіон адабиёти тушунчасига алоіида тєхталиб єтган. Даріаїиїат, у бунга тєла іаїли эди, чунки єзи жаіон матбуотини мунтазам єїиб, кузатиб борар, Скотт, Байрон, Бальзак, Гюго, Мериме, Дидро, Волтер сингари жаіон адабиёти намояндаларининг дурдона асарларини севиб мутолаа їилар эди. Шу єринда яна бир іаїиїатни айтиб єтиш зарурдек туюлади, яъни агар Гёте жаіон халїлари адабиётидан баіраманд бєлмаганида эди, у «Фауст»дек шундай мазмунан теран ва шаклан мукаммал буюк асарни ярата олмаган бєларди, дейиш мумкин.

1823 йил кексайиб їолган Гёте іаётида икки муіим воїеа билан характерланади: Биринчиси, Ваймарга келган Эккерманн Гётенинг котиби сифатида иш бошлайди. Иккинчи воїеа шуки, Марийнбаддаги ёзги даволаниш чоўида 74 ёшли шоир 19 га кирган їиз Улрика фон Леветцовни яхши кєриб їолади. Мазкур севги їиссаси «Марийнбад элегияси»да єз ифодасини топган. Ноябр ойида оўир бетоб бєлиб ётган Гёте іузурига етиб келган дєсти Целтер унинг дарди ишї эканлигини іис этиб, беморга єзининг янги ёзган шеърларидан єїиб беради. Декабр ойи єрталарида Гёте соўайиб, яна ишга шєнўийди.

Умрининг сєнгги йиллари

(1823 – 1832)

1825 йил 5 ноябрда Гётенинг Ваймарга келганига эллик йил тєлади. Кєп йиллардан буён у єзининг іар бир иш кунини соатма-соат таїсимлашга єрганган, бу эса унга ёши бир жойга етган чоўида іам мислсиз даражада сермаісул ишлай олиш имконини берарди. Албатта у кундалик ёзиб боришни іам іеч канда їилмас эди. «Бажарган ишинг билан єтган умрингнинг іар бир кунига бир назар ташласанг, аввало, фаолиятингдан їониїиб, єзинг шодланасан, бу эса виждонлилик, инсоф-мурувват сари етаклайди. Іар бир лаіза тарихга айланар экан, биз уни муносиб баіолаш ва їадрлашни іам єрганиб борамиз.»

1827 йилда Шарлотта фон Штайн, 1828 йилда Карл Август, 1830 йилда эса унинг рафиїаси Луиза хоним вафот этади. Гёте айникса, дєсти Карл Август єлимидан їаттиї изтироб чекади. У дафн маросимларида їатнашади, июлдан то сентябргача бєлган ваїтни эса Дорнбургда ёлўизликда єтказади. У ерда у бундан ярим аср муїаддам Карл Август билан бирга ажойиб кунларни бошидан кечирган эди.

Гёте єзининг сєнгги туўилган кунини набиралари Валтер ва Вольфганг билан Илменауда єтказади, Кикеліан тоўи чєїїисидаги ёўоч уйчага чиїади. Бир пайтлар у уйчанинг жанубга їараган деразаси олдида туриб, деворга їалам билан єзининг машіур «Ueber allen Gipfeln ist Ruh»8  номли шеърини битган эди. 82 ёшга кирган шоир ушбу сатрларни їайта єїиркан, беихтиёр кєзларига ёш келади. «Ja, warte nur», такрорлайди у сєнгги сатрларни, «balde ruhest du auch»9 .

Унинг 1832 йил 25 февралда ёзган мактубларидан бирида шундай сатрларни єїиш мумкин:

«Мен іамиша англаш, билиш ва їєллаш мумкин бєлган барча нарсаларни тушуниш іамда эгаллашга іаракат їилдим ва камина мамнуният билан, шунингдек, бошїаларнинг эътирофига кєра іам шуни айтишим мумкинки, бу борада кєплаб муваффаїиятларга эришдим. Шундай їилиб, энди паймона іам тєлган кєринади, бошїалар, чунончи, билимдан кєп нарса талаб їиладиганлар умидсизликка тушсалар, мен бунга ишона бошлаяпман.»

1832 йилнинг 16 мартида Гёте грипп билан оўриб, єпкаси яллиўланади. 19-нчидан 20-нчига єтар кечаси безовталаниб, оўриїдан азоб чекади. Кейинги оїшом саломатлиги янада ёмонлашади. Дам каравотдан тушиб, оромкурсига єтирса, дам яна єринга чєзилади. Оттилия кечаю кундуз унинг ёнида бєлиб, іолидан хабардор бєлиб турарди. Оўриї бир кучайиб, бир пасаяр эди. Тонгга яїин, у бир оз тинчланади. Сана 22 март эканлигини билгач: «Демак, баіор бошланибди, энди дам олсак іам бєлар экан», дейди. Шундан сєнг, орадан іеч їанча ваїт єтмай у Оттилия їєлида жон беради .

Клаус Зееіафер, немис ёзувчиси, 1947 йилда Алсфелд/Іессенда туўилган. Китоб савдоси ва кутубхоначилик иши бєйича Штутгартдаги махсус олийгоіни битирган. Їатор журналистик ишлар, адабий асарлар ва антологиялар муаллифи. 1998–1999 йиллар мобайнида Гёте іаёти ва ижодига оид биографик асарлар эълон їилган. Унинг їаламига мансуб ушбу рисолада єз ижоди билан жаіон адабиёти хазинасига салмоїли іисса їєшган улуў шоир ва мутафаккир, табиатшунос ва давлат арбоби Йоіанн Вольфганг Гётенинг іаёти іамда ижодий фаолияти іаїида їисїа ва лєнда іикоя їилинади (1999 Интер Национес Бонн).

Гёте іикматлари бугун Германиядаги жами дорилфунунлардан іам кєра кєпрої мураббийлар тайёрлаб бераётган бєлса ажаб эмас.

Іуго фон Іофманнстал

(«Дєстлар китоби», 1922)

1 Рантье – їарзга берилган пулдан, їимматли їоўозлардан келадиган даромадлар іисобига яшовчи судхєр.

2 Крейцер – їадимги танга пул.

3 Талер – эски немис тангаси.

4 Идиллия – табиат їучоўида єтадиган роіат ва фароўатли турмушни тасвирловчи шеърий асар.

5 Метаморфоза – єзгариш, турланиш, янги шакл олиш; эволюция натижасида асосий организмлар шаклининг єзгариши, єсимликлар ва жониворларнинг бир босїичдан иккинчи босїичга, бир шаклдан иккинчи шаклга єтиши.

6 Уч император уруши – 1805 йилда Аустерлицда бєлиб єтган жанг.

7 Уремия – буйрак касалланиши сабабли тєпланиб їолган моддалар таъсирида организмнинг заіарланиши.

8 Uber allen Gipfeln ist Ruh (нем.) – Барча чєїїилар узра жимлик іукмрон.