Ишқ водийси эса, маъшуқи азал нурининг шуълалари таъсир ўтказгандан сўнг нафснинг Унингла бирлашиши учун кучли иштиёқ сезиш, ўзидан воз кечиш мақомини акс эттиради. Аслида ҳақиқий ошиқ ҳаёти ҳам худди шундан бошланади ва бу кашф босқичларнинг дастлабкисидир. Зеро, Шарқ мутасаввифлари, жумладан, Атторнинг ишонч-эътиқоди бўйича, инсон руҳи Оллоҳдан таралган бир нур. Бу нур «зоҳирий оламда» рангдан рангга, шаклдан шаклга, жисмдан жисмга ўтиб «комил»ларнинг вужудида тўла мукаммаллик топгандан кейин яна Оллоҳга қайтажак. Тоқ ва Мутлақ борлиққа сингиб – бирлашиб кетиш ошиқни ҳеч тасаввур қилиб бўлмас завққа толдиради. Лекин бундай саодат камдан-кам кишиларга насиб айлайди. Чунки илоҳий йўлни ўргатиш ва кўрсатишга мактабу мадрасаларда ўқитиладиган илмларнинг кучи ҳам, имконияти ҳам етишмайди. Бунинг учун ирфон зарурдир. Ҳақиқий илм ўлароқ тан олинган ирфон туйғу, сезги ва ишқ йўли билан ўрганиладиган билимдурки, у ўз нафсида Оллоҳни мушоҳада қилиш салоҳиятидир. Шу учун ҳам Муҳаммад Фузулий:
Ишқ эмиш ҳар не вор оламда,
Илм бир қийлу қол эмиш анжоқ,
деган Шу боисдан ҳам улуғ ва оташнафас Аттор ишқ водийсининг сир-асроридан теран баҳс юритган эди.
Албатта, Оллоҳни ҳар ким ўзича мушоҳада этади. Шунинг учун Оллоҳга бориладиган йўллар нафаслар қадар кўпдир, дейилган. Оллоҳ дийдорига восил бўлишга тўсқинлик қиладиган нафсоний ва зулмоний парда, яъни ҳижоблар ҳам беҳисоб. Маърифат водийсига тегишли гаплар шу пардаларнинг барҳам топиб, ҳар нафснинг Ҳақ Таоло қаришсида қайси мартабада эканини англагани тўғрисидадир. Бунда ҳол ва ҳақиқатлар бир-биридан фарқланади. Ўзаро зид, муноазарали туйғу ва тушунчалар ўртага қалқиб чиқмоғи мумкин-ки, бундан асло ажабланмаслик керак. Бироқ, Ҳақ жамолининг тажаллий айлаши билан ҳар турли даъволар ҳам, ўткинчи ашёлар барҳам топади. Солик ўзидан, ўзлигидан кечиб, энди илоҳий севгига ғарқ бўлади. Аттор Истиғно водийсини шу ҳақиқат талқинига бағишлаган.
Тавҳид аталмиш водийга келсак, шоир бунда касрат, яъни кўпликнинг фоне бўлиб, солик қалбида ҳақиқий Бирнинг тажаллий қилиш мақомининг тасвирини яратган. Касратнинг йўқолиши билан унинг замини ўлароқ мавжуд бўлган замон, макон ва чегараланишлар ҳам йўқолади. Ана шу нуқтада Ҳақ, ҳамма нарсани қуршаган, ҳар бир мавжудликни ишғол айлаган бир гўзаллик суратида ўзини кўрсатади. Илоҳий жазба ҳам шу манзилда майдонга келади.
Ҳайрат водийсига юксалган ошиқ, худди олам-жаҳонни унутгани сингари ўзини ҳам унутади. Фано нима, бақо нима – буни билмайди. Билгани ягона бир нарса – ошиқлик. Танигани эса – маъшуқасидир.
Охирги водийда ошиқ ила маъшуқ бирлашади. Бошқача айтганда томчи денгизга айланиб кетади. Бу – парчанинг бутунга дўниши ҳамдирки, аввалда ҳеч қандай айрилиқ ва ҳижрон бўлмаганини акс эттиради.
«Биз шаҳватга қул бўлган кимса ҳис қилмаган ҳурриятни идрок этамиз. Чунки биз, борлиққа ҳоким бўлган низомга иқрормиз. Бу эса борлиқнинг моҳиятини ва ундаги ўрнимизни билишнинг бир натижаси ўлароқ бизни қаноатлантиради», дейди Спиноза. Аттор достонида ифодаланган ҳуррият тушунчаси ҳам шунга жуда яқин: унда ҳам чинакам ҳуррияти, иродаси фақат илоҳий иродага бирлашажак даражада Оллоҳни севган кишига хосдир, деган хулоса келиб чиқади.
Маълумки, инсоннинг Оллоҳга сафари бевосита Йўл тимсоли билан алоқадордир. Қадимий хитой тилидаги Дао йўл мазмунини билдирган. Ҳиндларнинг «бхакти марго»си ҳам ишқ орқали ҳурликка юксалиш йўли деб таърифланган. Ҳазрати Исо «Мен йўлман», деганда инсонларни Оллоҳга томон бошлаш вазифасини назарда тутган экан. Шарқ мистикларидан бирининг эътирофи бўйича, Комил инсон малакдан кўп юксакдир. Негаки, малак турғун тургувчи, инсон эса юргувчидирки, у қалбан ва руҳан тинимсиз илгарилайди. Юксакка кўтарилади ва дунёни янгилайдиган ҳаракатларни таъминлай олади. Ибн Арабий бир ўринда авлиёларни Ақли куллнинг туялари деб таърифлайди. Чунки улар инсонларни Ҳақ йўлига чорлаб, ўз ортларидан эргаштирадилар. Аттор ўз достонида жон қушининг, улуҳият тимсоли бўлган Симурғ томон парвоз айлашини, Йўл ва йўлчилик захматларини шунчалик ёрқин тасвирлаганки, сезгир ўқувчи маънавий-руҳий йўлчиликда доимий инкишоф, нафснинг бир нурли очилиши мавжудлигини осон англайди. Ва ўз аслига қараб яқинлашаётган қушга «Эй жон қуши, уч, учгил, тўхтама», дегиси келади.
Атторнинг бу бетимсол достони тасаввуфий адабиётнинг тамал асарларидан бўлиб, қанча мутасаввиф ва шоирлар ундан илҳом олганлар. Алишер Навоийнинг «Лисонут тайр» достони ҳам таъсир ва илҳом мевасидир. Навоийнинг ўзи буни қуйидаги тарзда таъкидлаб ўтган:
Шайх руҳидин етиб кўп эҳтимом,
Қилдим оз фурсатда арқомин тамом.
Сўз дақиқ эрдию маъни онда гум,
Гарчи қилдим ўз-ўзумға уштулум.
Шайх руҳидин вале етти кушод,
Ким муродин топти ушбу номурод…
Аттор достонини ўқиш «Лисонут тайр»ни яхши англашга, Навоий достонини мутолаа қилиш «Мантиқут тайр»ни пухта ўқиб-ўрганишга ёрдам беради ва имкон очади. Аммо Атторнинг китоби ҳанузгача ўзбек тилига таржима қилинмаган эди.
Ўзбекистон Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг Мумтоз адабиёти бўлими таклифи билан бу қийин ва сермашаққат ишни Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол амалга оширди. Демак, серғайрат, заҳматкаш шоиримиз форсий адабиётнинг яна бир ўлмас асари – Навоий бобомиз қалбларини ишқлантирган китоб таржимасини ўзбек китобхонига туҳфа этди. Бунинг учун Жамол Камолга чин дилдан миннатдорлик билдирамиз. Ўйлаймизки, адабиётга, илм, ижод ва китобга қизиқиш сусайган шундай замонда ҳам мутаржим меҳнатига холис ва муносиб баҳо беришдан қувнаб, фикр, муносабатини дариғ тутмайдиганлар топилажак.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
филология фанлари доктори
БИСМИЛЛОҲИР РАҲМОНИР РАҲИЙМ
Офаринлар унга, ул Яздони пок
Берди фармон, жону иймон топди ҳок.
Аршни сув узра бунёд айлади,
Одамий умрин шамолга жойлади.
Кўкни юксалтди, забардаст этди ул,
Ерни тубан айлади, паст этди ул.
Ул бирига жону жунбуш берди чун,
Бул бирига берди орому сукун.
5 Осмонни бесутун чодир қилиб,
Ерни ёйди остига, ҳозир қилиб.
Олти кунда етти анжум ўнглади,
Бўл, деди, тўққиз фалакни тиклади.
Кўкда юлдузларни яшнатди кейин,
Ҳар кеча этди фалак бирлан ўйин.
Тан тузоғин турфа аҳвол этди ул,
Жон қушин тупроққа дунбол этди ул.
Амридин денгиз эриб, сув бўлди, ёш,
Ваҳмидин тош қотди буткул тоғу тош.
10 Сувсатиб денгизни андоқ этди хушк,
Тошни ёқут айлади ул, қонни мушк.
Тоққа юксак чўққи берди ҳам камар,
Токи мағрур юксалиб турсин ўшал.
Гоҳи оташ узра гуллар терди ул,
Гоҳи денгиз узра кўприк қурди ул.
Пашшани душман бошига жойлади,
Пашша тўрт юз йил уни қон айлади
.
Ҳикматидин анкабут тўр солди, тор,
