Fâtımîler ve Fâtımî Halifeleri

Vezir Ataması Mısır’da Başladı

Fâtımîler, Kuzey Afrika’da devletlerini ilk kurdukları dönemde vezirlik makamından haberdar değillerdi. Mısır’ı ele geçirdikten sonra halifeler vezir atamaya başladılar. Fâtımîler vezirlik görevini ilk defa, 979 yılında Ya’küb b. Killis ile başlattılar. 1074 yılından itibaren vezirlik makamı saltanat yetkilerini de üstlendi.

Fâtımîler dönemindeki vezirlerin çoğu Hristiyan’dı. Ermeni vezir Behram Seyfü’l-İslam lakabını alıp vezîrü’s-seyf olduğu hâlde Hristiyanlığını korudu. Yahudiler de Fâtımîler zamanında önemli görevler üstlenmelerine karşılık, vezirlik makamına getirilmeleri için Müslüman olmaları gerekiyordu.

Ordunun Yapısı

Fâtımîler, Mısır’ı ele geçirince Kahire, Bağdat ve Kurtuba’dan sonra İslam dünyasının üçüncü önemli yönetim merkezi oldu. Daha önce Abbasi Devleti’nin kanat şehirlerinden biri olan Kahire, Fâtımîler’le birlikte merkez şehir hüviyetine kavuştu.

Fâtımî ordusu, Rumlar, Sicilyalılar, Afrikalı zencilerden oluşuyordu. Tabii bu farklı milletlerin Fâtımî ordusu için özel bir önemi vardı. Zira, Rumlar ve Sicilyalılar daha savaşçı bir karaktere sahipti. Fâtımîler bu durumu, Bizanslıların düzenli ordusuyla karşılaşınca fark etmişlerdi. Fâtımî ordusunda köklü değişime neden olan olay ise Alp Tegin komutasındaki Selçuklu ordusu ile karşılaşmaları oldu. Fâtımî ordusunun Selçuklular’a karşı savaşı kaybetmelerinin ardından orduda reforma gidildi. Böylece Türklerin, Fâtımî ordusunun omurgasını teşkil ettikleri dönem başladı.

Tabii ordunun homojen bir milletten oluşmaması zaman zaman çatışmalara da neden oldu. İlk önce devletin batısından gelen askerler ile doğusundan gelen askerler arasında konumlarını koruma endişesinden kaynaklı çatışmalar meydana geldi. Bu çatışmalar, 997 yılında liderleri Emînüddevle b. Ammâr’ın yerinden uzaklaştırılması ve yerine Bercevân’ın getirilmesiyle son buldu. 1000 yılında Bercevân’ın öldürülmesi Türkler tarafından Kütâme Berberîlerince gerçekleştirilen bir darbe sayıldı. Cevher’in ordusunu teşkil eden ve aynı zamanda Muiz ile birlikte gelen bu gruplar Kahire’nin sakinleri olmuşlardır. Kahire yalnız halifenin ve askerlerinin bulunduğu müstahkem bir şehirdi. Fâtımîler dönemi boyunca her grubun ayrı bir mahallesi vardı.

Halife Müstansır-Billah döneminde Fâtımî ordusundaki Türklerin sayısı arttı. Bu durum ordu içindeki çekişmeyi anarşi boyutuna taşıdı. Bedr el-Cemali 1074’te Mısır’da vezirlik görevini üstlenince orduda köklü bir temizlik yaptı ve Ermenilerden oluşan bir ordu kurdu.

Fâtımî ordusu, daha çok savunma amaçlı görev yapıyordu. İlk başlarda denizcilik konusunda birikimleri olmasa da zaman içinde Akdeniz’de bayrak gösterecek denli denizcilikle ilgilenmeye başladılar. Mehdiye ve Süse donanmasını kurmalarının amacı da Akdeniz’de egemenlik kurmaktı. Bu amaçla biri Maks’ta, diğeri Ravza Adası’nda olmak üzere iki tersane kurdular. Ravza’daki tersane daha sonra Fustat’a nakledildi. Burada donanmanın ve devletin mallarını taşıyacak gemiler yapıldı. Büyük savaş gemileri, İskenderiye, Kahire ve Dimyat’ta inşa edildi.

Yargı Sistemi

Şii inanışını yaymak, Fâtımî Devleti’nin en önemli hedeflerindendi. Bu nedenle devlet; yürütme, yargı ve davet denilen propaganda organlarına sahipti. Ordu, halifeye bağlıydı. Fakat bu sistemi değiştiren de devlet içindeki iktidar çekişmeleri oldu. Halife naipliği döneminde gerçekleşen bu sistem değişikliği ile halifeler yetkilerini büyük ölçüde vezirlere bırakmak zorunda kaldı. Sistem içindeki yetki paylaşımı, vezirin gücüne göre olmaya başladı. Çok kez yargı erkini kullanan kadılar, vezir naibi durumuna düşüyordu.

Fâtımîler döneminde, yargı görevini yürüten kadılar İsmailî mezhebine mensup fakihler arasından seçilmiş ve devletin mezhebinden başka bir mezheple hüküm vermemeleri şart koşulmuştur. Bunun tek istisnası, Vezir Ebu Ali Hasan b. Efdal döneminde oldu. Ebu Ali, 1131 yılında Şafii, Maliki, İsmailî ve İmamiye mezheplerine mensup dört ayrı kadı görevlendirdi.

Kadı denilen hâkim, Amr bin As Camii’nde otururdu. Makamında minder ve ipek yastık bulunurdu. Mahkemenin seyrine ve hâkimin verdiği hükme şahitlik etmek üzere görevlendirilmiş bulunan şahitler, müracaat tarihleri esas alınarak kadının sağına ve soluna oturtulurdu. Fâtımîler’de para biriminin adı dinardı ve kadıların önemli görevlerinden biri de darphanede dinarların ayarını kontrol etmekti. Aynı zamanda tutukluların gözetim işlerine de kadılar bakardı.

Eğitim Sistemi

Fâtımî Devleti halkı hem etnik hem de dinî köken olarak heterojen bir vasfa sahipti. Mısır’da, Vezir Bedr el-Cemali ve ondan sonra gelen vezirler döneminde Ermeni nüfusu artmış, Kahire ve çevresindeki nüfusun çoğunluğu onlardan oluşmuştu. Kahire’nin çevresindeki köyler ve Saîd bölgesi halkı ise Mısır’ın asıl yerli halkından oluşuyordu. Bu halkların inançları ve mezhepleri Sünnilik, İsmailîlik, İmamilik, Hristiyanlık ve Yahudilik olarak değişmekteydi. Bu durum Mısır’ın o dönemdeki sosyal yapısına da yansımış, dinî ve millî törenler çoğalmıştı. Fâtımîler bu tür törenlere son derece düşkündüler.

Kendilerini İslam’ın Şia kolunun İsmailîye mezhebinin propagandisti olarak gören Fâtımîler, faaliyetlerini akademik bir disipline kavuşturmak için 975 yılında el Ezher Üniversitesini kurdular. Kadı Ali bin Numan, 975 yılında babası Kadı Numan’ın “el-İhtisar” adıyla bilinen fıkıh kitabını Ezher Camii’nde yazdırdı. O sırada hem din bilginlerinden hem de ileri gelenlerden oluşan büyük bir topluluk kitabın yazımını takip ediyordu. Ezher Camii’nde verilen ilk dersler de bu şekilde başladı.

Günümüzde İslami ilimler sahasında otorite kabul edilen Ezher Üniversitesindeki ilk düzenli dersler 988 yılında verildi. Vezir İbn Killis, başlarında Kadı Ebu Yakub’un olduğu 37 fıkıh âlimini Ezher’e tayin etti. Ezher’de görev verilen hocalara maaş bağlandı ve cami yakınında ev tahsis edildi.

Esasında, el Ezher’in ilk kuruluş amacının Şii-Sünni ihtilafını ortadan kaldırmak olduğu ileri sürülmüştür. Fakat, 1010 yılından itibaren el Ezher, Fâtımî propagandasının merkezi hâline gelmiştir. İktidarın din politikası ile ters düşünce 1119 yılında kapatılan el Ezher, 1123 yılında başka bir yerde ve İsmailîye mezhebinin propagandisti bir müessese olarak yeniden açıldı. Bu durum Fâtımî Devleti’nin yıkıldığı 1171 yılına kadar sürdü.

12. yüzyılda İsmailîye mezhebinin eğitim ve propaganda merkezi el Ezher idi. İlim evi olarak devletin en önemli merkezi olan el Ezher’i önemli kılan bir diğer neden de İsmailî mezhebinin büyük bilginlerinden Hibetullah el-Şîrâzî’nin 1077’de vefat etmesinin ardından buraya defnedilmiş olmasıdır.

Fâtımîler’in “dünya harikası” bir kütüphaneleri vardı. 12. yüzyılda İslam dünyasının hiçbir şehrinde Kahire Sarayı’ndaki kadar çok kitap yoktu. Fâtımî Devleti yıkıldıktan sonra, Selâhaddin Eyyûbî kütüphanelerde bulunan kitapları satışa çıkartmış ve haftanın iki günü yapılan satışlar tam on yılda tamamlanmıştır.

El-Ezher’de ilk başlarda, devlet içinde son derece etkin olan Yahudi ve Hristiyanlara karşı İslam dinini savunma amacı güdülmüştür. Çünkü zimmiler, özellikle Ermeni kökenli Vezir Behram döneminde yüksek makamlara gelmişlerdi. Behram’dan sonra bu makama gelen Sünni vezir Rıdvan b. Valahşi, Maliki mezhebinin öğretilmesi için 1138 yılında İskenderiye’de ilk medreseyi kurmuştur. Rıdvan, bu medreseyi, halkının tamamı Sünni ve yaygın amelî mezhepleri Malikilik olduğu için İskenderiye’de inşa ettirmiştir. Diğer Sünni vezirlerinden Adil b. Sellâr da 1151 yılında İskenderiye’de Şafii mezhebinin okutulduğu ikinci bir medrese yaptırmıştır. Bu medrese, Selâhaddin Eyyûbî’nin son Fâtımî halifesi Adid Lidinillah’a vezir olmasından sonra ancak tanınmaya başlamıştır.

Mısır’da kurulan medreselerde akli ilimlerden felsefe, geometri, astronomi, müzik, tıp, kimya, sihir, matematik, tarih ve coğrafya; nakli ilimlerden tefsir, kıraat, hadis, fıkıh, kelam, nahiv, lügat, beyan ve edebiyat okutuldu.

Kahire, Uluslararası Ticaret Merkeziydi

Mısır, Fâtımîler döneminde de uluslararası ticaretin önemli merkezlerinden biri oldu. Mısır ticaretinin merkezi İskenderiye idi. Avrupa’dan ve Anadolu’dan gelen mallar önce İskenderiye’ye ulaşır, oradan ülkenin iç kesimlerine dağılırdı. Bu mallar bazen Dimyat ve Tinnis’e kadar ulaştırılırdı. İtalya’dan da mallar getirilir ve İskenderiye üzerinden ülkenin iç kesimlerine ulaştırılırdı. Ticaretin canlı olması nedeniyle Kahire yabancı tüccarlar için cazip bir merkezdi.

11. yüzyıla ait belgeler Fustat’ın aynı zamanda bir ticaret merkezi olduğunu ve İskenderiye’nin her bakımdan Fustat ile irtibatının bulunduğunu göstermektedir. Bütün bölgenin ticari başbayisi durumunda olan Fustat, Fâtımîler’in Mısır’ı zapt etmesinden sonra da Mısır’ın ticaret merkezi olma özelliğini korumuştur, İskenderiye’den ve Kızıldeniz’den gelen gemiler yüklerini bu limanda boşaltmışlardır. Kara yoluyla Küs şehrine getirilen mallar oradan gemilerle Fustat’a taşınırdı. Bu sebeple Kahire’de tüccar bayiler vardı. Buralar bayinin konumuna göre depo, banka ve posta adresi gibi fonksiyonlar icra ederdi.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.