Nizamî Gencevî Azerbaycan'dan Dünyaya

Ger gururun yok ise lutfeyle, meyhaneye gel! Nerd atıp 51 , bade içip, kafer olan haneye gel!Kafer İslam olar ahtarmayasan eyb 52 eğer, Serseri uymayacak böyle bir efsaneye gel!Eyş-işrette, gülüm, fürseti gel fot eleme, 53 Hemdem ol meyle dolu neşeli peymaneye gel!Ne çıkar boş danışıgdan, 54 arayıp gezmekten? Durma, mert sohbetine menzili cananeye gel!Ey Nizâmî, her iki dünya kuru addır, inan! Terk eyle! Aşık isen yar yaşayan dünyaye gel! 55

Zamanının eğitimli, düşünceli, farklı görüşlü insanları tarafından temsil edilen ve sıradan, çalışkan insanlara sempati duyan “Ahiler” örgütü, Nizâmî Gencevî’nin eserlerinde hümanizm, eşitlik ve adalet fikirlerinin sürekli olarak yer almasına belirli bir yön vermiş, şairin değişik meslek sahiplerine saygı duymasını belirgin şekilde tetiklemiştir.

Nizâmî Gencevî, Atabeyler sarayına yakınlığına ve sempatisine rağmen saraya gitmemiş, eserleri ve fikirleriyle saray edebiyatı geleneğinin dışında durmayı becermiştir. O, Doğu’daki toplumsal süreçlere ve savaşlara, Atabey hükümdarlarının devlet kurma çalışmalarına kayıtsız kalmamış, hikmetli tavsiyeleriyle devletin ve halkın yararına çalışmıştır. Bununla birlikte Nizâmî Gencevî, zamanın edebi geleneğine uygun olarak “Hamse”de yer alan mesnevilerini ya herhangi bir hükümdarın ricasıyla ya da belirli bir hükümdara ithafen yazmıştır. Yazmalarının hükümdarlara gönderilmesi, eserlerinin saraylarda bulunan şairler ve memurlar tarafından okunmasına ve tartışılmasına yol açmış, sonuçta şairin kişiliğinin ve eserlerinin geniş çevrelerce bilinmesine, edebi mirasının ve fikirlerinin yayılmasına, takdir edilmesine neden olmuştur. Bütün bunlar sanatçı-zaman ilişkisini Nizâmî Gencevî örneğinde görselleştirmemize olanak sağlamaktadır. Nizâmî Gencevî’nin şiirlerinin yazılma tarihleri ve şairin edebi kaderi şu şekildedir:

• “Sırlar Hazinesi” mesnevisi (1174) Erzincan hükümdarı Davud oğlu Melik Fahreddin Behram Şah’a ithaf edilmiştir. Tezkirelerde Erzincan hakiminin bu esere çok değer verdiği, mesneviyi gerçekten zengin bir hazine olarak gördüğü ve şaire develere yüklenmiş hediyeler gönderdiği belirtilmektedir. Ancak bu hediyelerin şaire ulaşmadığı, yollarda yağmalandığı Nizâmî Gencevî’nin notlarından anlaşılmaktadır.

• “Hüsrev ve Şirin” (1180) mesnevisi Atabey hükümdarı Muhammed Cahan Pehlivan’a ithaf edilmiştir, ancak Cahan Pehlivan’ın ölümünden sonra Nizâmî Gencevî onun kardeşi Atabey Kızıl Arslan ile tanışmış ve Hamdünyan köyü kendisine verilmiştir.

• “Leylâ ve Mecnûn” (1188) mesnevisi Şirvanşah Ahsitan’ın ve oğlu Muhammed’in isteği üzerine yazılmıştır.

• “Yedi Güzel” (1197) mesnevisini Merağa hâkimi Alâeddin Körpearslan’a ithaf etmiştir.

• “Leylâ ve Mecnûn” (1197-1203) mesnevisi Atabey hükümdarı Nusreteddin Ebubekir’e sunulmuştur.

“Hamse”, Nizâmî Gencevî’nin yaşadığı dönemde el yazması olarak yayılmış ve şairin önde gelen bir sanatçı olarak tanınmasında büyük etken olmuştur.

Dâhice yazılmış ölümsüz eserleriyle büyük hürmet ve saygı kazanan Nizâmî Gencevî, hayatta birçok zorluklarla karşılaşmış ve vasat bir hayat sürmüştür. Ancak kişiliğine her zaman büyük saygı duyulmuş, gururlu ve merdane bir hayat yaşamıştır. “İskendername” mesnevisinde geçen aşağıdaki dizeler, Nizâmî Gencevî’nin kişiliğini ve ahlakını tüm görkemiyle yansıtmaktadır. Bu tür şiirler aynı zamanda Nizâmî Gencevî’nin bir otoportresini çizmektedir:

Niçin alçaklara boyun eğirsen? Oyuncak olursan namertlere sen?Niçin boynuna bin yük alırsın?Zalımın zulmundan razı kalırsın?Kalbi yumşaklığı bir defa unut, Omzunu dağ gibi yücelikle tut!Sen de süsen gibi ipekten olsan, Seni saf toprak da yaralar, inan!Zelillik yüreğe ağrılar salar,Zulma dözenlerin 56 sonu olar har. 57 Diken tek çiyninde tut yarağını, 58 O vaxt kucaklarsın gül budağını.59 60

Araştırmacılar, Nizâmî’nin çağdaşlarından biri olan şair Hakani Şirvani ile arkadaş olduğunu belirtmişlerdir. Seid Nefisi, İran’da yayınladığı Nizâmî Gencevî Divanı’nda arkadaşı Hakani’nin ölümüne ithafen söylediği bir beytini örnek vermiştir ve sözkonusu beytin ünlü oryantalist ve Nizâmî eserlerinin araştırmacısı Mübariz Alizade tarafından Azerbaycan diline filolojik çevirisi yapılmıştır.

Hep diyordum ki, Hakani benim mersiyecim olsun, Teessüf ki, şimdi ben Hakani`nin mersiyecisi oldum. 61

Nizâmî Gencevî, döneminin tanınmış aydınlarından Ebu Bekir İbn Hüsrev el Ustad (1145-1207) ile yakın arkadaş olmuştur. Ebu Bekir İbn Hüsrev Gence’de doğmuş ve eğitim görmüştür. Belki de Nizâmî Gencevî’nin medresedeki öğrenci arkadaşlarından birisi olmuştur. Önce Gence’de, ardından Nahçıvan’da Atabey Sarayı’nda bulunmuştur. O, Atabey hükümdarlarından Cihan Pehlivan, Kızıl Arslan ve Ebu Bekir Atabey’in adına eserler ithaf etmiştir.

Ebu Bekir İbn Hüsrev el Ustad lirik şiirlerin ve “Munis-name” adlı mesnevinin yazarıdır. “Munisname”nin el yazması British Museum’da korunmaktadır. Eserin bir fotokopisi merhum Prof. Dr. Ziya Bünyadov tarafından Azerbaycan’a getirilmiştir. “Munisname” eseri 1991 yılında Prof. Dr. Rüstem Aliyev tarafından Rusçaya çevrilmiş ve Bakü’de Yazıcı Yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Son yıllarda “Munisname” Azerbaycan dilinde de okuyuculara ulaştırılmıştır.62

Nizâmî Gencevî’nin “Hüsrev ve Şirin” mesnevisindeki aşağıdaki satırlardan Nizâmî Gencevî ile Ebu Bekir İbn Hüsrev arasındaki ilişkilerin güvenilir dostluk ve gerçek işbirliği örneği olduğu belirmektedir:

Bir Allah bendesi dostum var idi, Hatrımı sayardı, vefadar idi.Teessüb çekerdi bana her zaman, Düşmana kılıçtı, bana da kalkan Bilikte, ilimde kazanmıştı ad, Onunla yaşardı dünyada dilşad. 63

Nizami Gencevi, sadık arkadaşının kendisine edebi tavsiye ve yön verme düzeyinde yetenekli bir kişi olduğunu itiraf etmiştir. Nizami Gencevi gibi bir şair-düşünürünün onunla edebi tartışmalar bize Ebu Bekir ibn Khosrov El-Ustad’ın ne kadar yetenekli olduğunu düşünmek için sebep verir:

Bir gece kızgın, altın yalnızO gümüş eliyle kapımı çaldıGeldi ve beni azarlamaya başladı, Öfkeyle, “Çok teşekkür ederim,” dedi.Sen mânâlar âleminin sultanısın,Sen kelimeler diyarının hükümdarısın.Kırk yılda elli yıl harcadın,Boş hikayelere aldanmasın.Tohid’in kapısını çal, yüceliğin sesi, Kullandığınız muğlar şarkısı nedir?.. 64

Araştırmacılar ayrıca Nizami Gencevi ile Ebu Bekir ibn Khosrov Al-Ustad arasındaki dostane ilişkileri de doğrulamaktadır: “Aynı şehirde yaşamış, eserlerini aynı hükümdarlara adamış, edebi ve estetik bir platforma sahip iki Gence bilgesinin birbirini iyi tanıdığını kesin olarak söyleyebiliriz.”65

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Ягуб Махмудлу, Сулейман Мамедов, Вагиф Пириев. История Азербайджана, Баку, 2005, s.27-28

2

büyüdür

3

Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. Filoloji tərcümə, izahlar, şərhlər və lüğət professor Rüstəm Əliyevindir, Qanun nəşriyyatı, Bakı, 2014, s.68

4

Е.Э.Бертельс Низами и Фузули. Избранные труды, Москва, Издательство Восточной литературы, Mосква, 1962, c.98

5

Rüstəm Əliyev. Nizami poemalarında qıpçaq-oğuz gözəli. “Azərbaycan” jurnalı, №4, s.82

6

Hürnisə Bəşirova. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin tərcümeyi-halından. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, 2019, №1, s.61-62

7

Xelil Yusifli. Nizami Gencevi. Gence, 2021, s.335

8

Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun. Bakı, Adiloğlu, 2011, s.53

9

Bkz.: Zəhra Allahverdiyeva. Nizami Gəncəvinin nəsil şəcərəsi üzərinə bir araşdırma. Türkiyə, “Qardaş qələmlər” dərgisi, Ankara, iyul, 2021, s.39-42

10

Bax: Zehra Allahverdiyeva. Nizami Gencevinin nesil şeceresi üzerine bir araşdırma. Türkiye, “Qardaş qelemler” dergisi, Ankara, iyul, 2021, s.39-42

11

doğrulukla

12

cömertlik

13

Nizami Gencevi. İqbalname. Bakı, Azerneşr, 1941, s.9-10

14

deprem

15

aniden

16

titretti

17

kaybetti

18

ırmaklar

19

halsiz

20

cumaertesi

21

ımarlı

22

Nizami Gencevi. İqbalname. Bakı, Azerneşr, 1941, s.18-19

23

çabuk uzaklaştı

24

çevre düzenlemede

25

Nizami Gəncəvi. İskəndərnamə. İqbalnamə. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2004, s.34

26

Rüstem Eliyev. Yegane sefer. “Edebiyyat ve incesenet” qezeti, 26 sentyabr 1980-ci il

27

Rüstem Eliyev. Yegane sefer. “Edebiyyat ve incesenet” qezeti, 26 sentyabr 1980-ci il

28

Əjdər Fərzəli. Nizami zirvəsi. Bakı, “Gənclik”, 1994, s.41

29

Nizami Gencevi. Xosrov ve Şirin. Bakı, “Şerq-Qerb”, 2018, s.425

30

Nizami Gencevi. Leyli ve Mecnun. Bakı, “Şerq-Qerb”, 2018, s.280

31

Nizami Gencevi. İskendername (Şerefname). Bakı, “Lider”, 2004, s.201-202

32

güney rüzgarı

33

N.Gəncəvi. İskəndərnamə (Şərəfnamə). Bakı, “Lider”, 2004, s.201-202

34

içinde

35

Xelil Yusifli. Şeyx Nizaminin oğlu Mehemmedin şairliyi ve bir beyti. BDU, “Dil ve edebiyyat” jurnalı, 1998, № 2, s.20

36

erdemle ünlenmişsin

37

yapma

38

övgü

39

yerine

40

kötülenir

41

N.Gəncəvi. Leyli və Məcnun. Bakı, “Lider”, 2004, s.51

42

evladım

43

aferin

44

Nizami Gencevi. Xosrov ve Şirin. Bakı, “Şerq-Qerb”, 2018, s.405

45

Аристотель. Политика. Сочинения: В 4 т. Т. 4. Москва, “Мысль”, 1983, с.528

46

Эльдар Амиров. Мыслитель, затменный славой поэта. О научном мировоззрении Низами Гянджеви. Баку, “Элм”, 2021, с.58

47

hatırından

48

sevindiren

49

Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. Filoloji tərcümə, izahlar, şərhlər və lüğət prof. Rüstəm Əliyev, Bakı, Qanun nəşriyyatı, 2014, s.108

50

М.С.Ордубади. Азербайджанская литература эпохи Низами. “Низами” книга III, Баку,1941, с.16-17

51

tavla atmak

52

noksan aramasan

53

fırsatı kaçırma

54

konuşmadan

55

Nizami Gəncəvi. Lirika, “Azərnəşr”, 1940, s.17

56

dayananların

57

kötü

58

silahını

59

dalını

60

Nizami Gencevi. Leylâ ve Mecnûn. Bakı, 2004, s.58

61

Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr (tərtib edəni prof. Kamran Məmmədov), Bakı, “Gənclik”, 1979, s.14

62

Munisnamə (tərcümə edəni, müqəddimə və qeydlərin müəllifi Rəna Rzayeva). Bakı, “Adiloğlu”, 2021

63

Nizami Gencevi. Xosrov ve Şirin. Bakı, Azerneşr, 1947, s.30

64

Yenə orada

65

Munisnamə (tərcümə edəni, müqəddimə və qeydlərin müəllifi Rəna Rzayeva). Bakı, “Adiloğlu”, 2021, s.14