Hekayələr
Fazil İskəndər
Hekayə ustaları
Fazil İskəndərin bu kitabda toplanan hekayələrini oxuduqca müəllifin müstəsna yumor hissinə, hadisələri canlı təsvir bacarığına və həyatı dərindən bilməsinə valeh olacaqsınız.
Fazil İskəndər
Seçmə hekayələr
SANDRO ƏMİ VƏ QUL HƏZRƏT
Bu əhvalatı mənə Sandro əmi «Amra» restoranının yuxarı mərtəbəsində, çadır altındakı məclisimizdə danışıb. Deyəsən, mən bu restoranın yuxarı mərtəbəsini çox tez-tez xatırladıram. Amma neyləyəsən, şəhərimizdəki xudmani yerlər lap azalıb. Burada isə yayın qızmarında da sərin meh əsir, qüllədən suya tullanan uşaqların şappıltısı, şən səsləri adamın əsəblərini sakitləşdirir, körfəzdə küləkdən əyilən yelkənli qayıqların suyun ayna sinəsini yaran maili uçuşu göz oxşayır; öz mailliyi ilə məşhur olan Piza qülləsi, yəqin ki, bu uçuşa həsəd aparardı.
Yeri gəlmişkən, Piza qülləsi haqqında. Mən hər dəfə onu albomlarda və ya həvəskar şəkillərində görəndə özümdən asılı olmayaraq əsəbiləşirəm. Həm də əsəbiləşdiyimi nəyə görəsə gizlətməli oluram. Özüm bu cür albomlar saxlamıram və heç vaxt da bu qülləni çəkmək imkanım olmayıb. Onu hər dəfə bu və ya digər şəkildə başqaları göstərib, mən də həmişə təşəkkür əlaməti olaraq bu qüllənin əcaib əyriliyinə təəccüblənməli olmuşam.
Axı nə qədər əyri durmaq olar, bunun bir axırı olmalıdır, ya yox?! Mən belə düşünürəm: çox da sən Piza qülləsisən, ya birdəfəlik yıxıl, ya da düzəl! Axı bu əbədi əyrilik – əyri ürəklərin, əyri ideyaların davamlılığına gözəl nümunədir.
Hərdən gecələr məni qara basır və tez-tez bir yuxu görürəm. Görürəm ki, məni İtaliyaya gətiriblər və elə bir yerə bağlayıblar ki, oradan gecə-gündüz Piza qülləsini seyr etməli oluram. Qüllənin mənasız əyriliyi məni cin atına mindirir və fikirləşəndə ki, nə qədər sağam o yıxılmayacaq, mən durduqca duracaq, hirsimdən az qala bağrım çatlayır.
Hərdən bu vahiməli yuxuda bir italiyalı da peyda olur və onun gəlişi vahiməni daha da artırır. Gərək ki, adı Luici Lonqodur, amma özü nədənsə bunu boynuna almır. O, gündə üç dəfə spagetti gətirir və Piza qülləsinin qarşısını tutaraq məni yedizdirir. Ancaq eyni zamanda o mənə Avropa kommunizmindən mühazirə oxuyur. Onun mühazirəsindən özümü o qədər naqolay hiss edirəm ki, az qalıram qışqırım:
– Amiqo Lonqo, çəkil sən Allah, Piza qülləsi bundan yaxşıdır.
Yuxuda mən italyanca əla danışıram, ancaq susuram, çünki bu əsrarəngiz spagetti çox dadlı şey imiş və mən guya hər dəfə özümə söz verirəm:
– Bax bir qaşıq da yeyim, sonra ağzımdan çıxanı ona deyəcəyəm.
Di gəl, mən ona heç nə demirəm, çünki növbəti qaşıqdan imtina etməyə iradəm çatmır və buna görə də özümü bir az da alçalmış hiss edirəm, amma bu həqarət heç iştahamı pozmur, əksinə, daha da gücləndirir.
Qərəz, mən mühazirəçimə sonuncu makarona qədər qulaq asmalı oluram. Sonra isə, axırıncı qaşığın ardından olan-qalan vicdanım yol vermir ki, düşündüyümü ona deyim. Heç olmasa, axırıncı qaşıqdan imtina edə bilsəydim, deyərdim. İntəhası, neyləyim, alınmır. Vicdan da yaxşı şeydir axı, bircə qaşıqdan keçə bilmirsənsə, nə danışasan.
Budur, o çıxıb gedir və yenə də gözlərim önündə əyri qüllə peyda olur. Bu yaxınlarda mən dostlarımdan eşitdim ki, bir polyak mühəndisi Piza qülləsinin düzəlməsi layihəsini işləyib hazırlamışdır. Elə polyaka yaraşmışdı belə bir layihəni hazırlamaq. Guya Polşada artıq hər şey düzəlib, indi də bu polyak Piza qülləsini əyrilikdən xilas etməyi qərara alıb.
Bir fikir mənə rahatlıq vermir: bəlkə, Piza qülləsinin əyriliyi bir işarədir – həyatımızın Allahın iradəsindən dönmə bucağını təyin edir. Və yaxud, yazıq Piza qülləsi düz dayanır, əyri dayanan yerdir, o da bizim mənfur əməllərimizdən əyilib.
Qərəz, biz «Amra» restoranının yuxarısındayıq. İştirak edirlər: Sandro əmi, knyaz Emuxvari, əmim oğlu Kamal, fotoqraf Xaçik və mən.
Görüşün məqsədi? Bu cür müstəntiq sualına mən cavab verməyə də bilərəm, çünki məqsəd heç olmaya da bilərdi, ancaq bu dəfə var idi.
Məsələ burasındadır ki, mənim əmim oğlu Kamal – keçmiş hərbi təyyarəçi, indi isə Muxus hava limanının mülki qovşaqçısı – öz maşınında gedərkən, necə deyərlər, sərxoş halda avtomobil müfəttişi tərəfindən yaxalanmışdı. Mən bir neçə dəfə onun bu halda maşın sürdüyünü görmüşəm, amma hərbi təyyarəçiyə xas olan dəqiq refleks və polad kimi möhkəm əsəb sistemi həmişə onun dadına çatırdı.
Mən dəfələrlə avtomobil müfəttişinin onu saxladığının şahidi olmuşam, ancaq hər dəfə müfəttişin diqqətini cəlb edən hərəkət qaydalarının pozulması deyil, maşının arxa oturacağından gələn şən hay-küy səsləri olub.
Belə hallarda əmioğlu, adətən, müfəttişə tərəf baxmadan sürücülük vəsiqəsi əvəzinə «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini dürtürdü və eyni zamanda öz Napoleon profili ilə ona təsir etməyə çalışırdı. Profildən isə, aydın məsələdir ki, çaxır iyi gəlmir.
Vəsiqə hər dəfə öz fövqəladə təsirini göstərirdi. Ancaq bu dəfə nömrə keçmədi. Gecə vaxtı idi, özü də maşında tək-tənha. O isə gecə vaxtı sərxoş halda tək-tənha maşın sürəndə onun hərbi təyyarəçi refleksinə hiss olunmadan gecə bombardmançısı refleksi də qoşulur. Ona elə gəlir ki, müharibə hələ qurtarmayıb və o, Köniqsberqi bombalamağa uçur. Yazıq unudur ki, bu şəhər artıq xərabəliklərdən qalxıb və adının qotik itibucaqlılığını yumşaldıb, sovet transkripsiyasında Kalininqrada çevrilib.
Stalin dövründə onun bu gecikmiş refleksinə görə on il iş verə bilərdilər. Bizim bu gözəl zəmanəmizdə isə avtomobil müfəttişi əmioğlunu yalnız ona görə saxlayıb ki, kişi öz «Jiquli»sindən təyyarə sürəti sıxmağa çalışıb.
Kamal maşını saxlayıb. Əgər bir az də dözüb ona yaxınlaşan avtomobil müfəttişinə «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini göstərsəydi, bəlkə də, hər şey yaxşı qurtarardı. Lakin əmioğlu maşını saxlayan kimi elə bir div yuxusuna gedib ki, yalnız səhərisi gün avtomobil müfəttişliyində oyanıb.
Bu yerdə artıq işə Abxaziya avtomobil müfəttişliyinin rəisi qarışıb. Yol hərəkəti qaydalarının islahedilməz pozucusu yuxuda ikən daşdan keçən bir akt yazılıb və Kamal ayılanda onun sehrkar vəsiqəsi artıq özünün fövqəladə təsir qüvvəsini itirmiş olub. Rəisin mənliyi qələbə çalıb.
Kamalı az qala yarım illiyə sürücülük hüququndan məhrum ediblər. Artıq öz mənasını itirmiş «Sovet milisi» jurnalının ştatdankənar müxbiri vəsiqəsini isə əlindən almayıblar, bu da, bir növ, ona rişxənd eləmək idi. Piyada gəzməyə həddən artıq tənbəl olan Kamal bu cəza ilə heç cür barışa bilmirdi.
Elə bu məsələyə görə də biz Sandro əmiyə müraciət etdik. Sandro əmi knyaz Emuxvarini məsləhət gördü. Knyaz Emuxvari bir vaxtlar fotoatelyenin müdiri işləmişdi, indi isə şəxsi foto kontoru açmışdı.
Əlbəttə, Kamal knyazı əvvəllər də tanıyırdı. Ancaq təbiətən fleqmatik olduğundan o, həyata münasibətdə konservator idi və elə hesab edirdi ki, bizim ölkədə zadəganların nüfuzuna son qoyulub. Kamal ömrünün çox hissəsini Mərkəzi Rusiyada keçirmişdi, orada isə əgər iki cüt bir tək zadəgan qalmışdısa, onlar da Kamalın yaşadığı hərbi hava limanlarına yaxın düşmürdülər (əgər düşmək istəsəydilər belə, onları hərbi aerodroma buraxan kim idi). Bu səbəbdən o, knyaz Emuxvari ilə tanışlığına heç bir əhəmiyyət vermirdi.
Amma həyata gözəl bələd olan Sandro əmi Kamalı qandırdı ki, tarixin qanunları haqda onun çox səthi anlayışı var.
Sən demə, avtomobil müfəttişliyi rəisinin anadan olduğu kənddə inqilabdan qabaq bizim knyazın uzaq qohumlarından biri knyazlıq edirmiş. Görünür, yaxşı knyazlıq edirmiş, çünki hətta uzaq qohumluq kifayət etdi ki, bu işi tez bir zamanda yola verək.
Kamalın fleqmatizmi haqda bir söz də deyim yadımdan çıxmamış. Əlbəttə, o, soyuqqanlı adamdır, ancaq onun keyliyi haqda şayiələr, məncə, bir qədər şişirdilib; məsələn, mənim bacım deyir ki, Kamal səhərlər ona zəng edəndə o, əmisi oğlunu uzun-uzadı hıqqanmağından tanıyır və guya ona deyir:
– Kamal, əzizim, sən fikrini cəmlə, mən özümə bir qəhvə dəmləyim.
Guya ki o, fikrini cəmləyənə kimi bacım qəhvəni hazırlamağa macal tapır, bəzən isə hətta qayğanaq bişirməyə də vaxt qalır. Bax qayğanaq məsələsi, məncə, şişirdilib, ancaq qəhvə ola bilər: Kamal fikirləşib söz deyənə kimi yaxşı bir türksayağı qəhvə dəmləmək olar.
Sözsüz, Kamal bir qədər laqeyd və süst adamdır. Ancaq onu qızışdırsan, yaxşı söhbətlər eləyər. Ürəyimə damıb ki, bizim bu hekayədə də o öz sözünü deyəcək, ancaq indi yox, axıra yaxın. Ona görə də gəlin bir az səbir eləyək. Ümumiyyətlə, Kamalla iş görənin gərək böyük səbri olsun.
…Onun müharibədən sonra evimizə ilk gəlişi yaxşı yadımdadır. O vaxt Kamal boylu-buxunlu, qədd-qamətli bir zabit idi, yanında tosqun, şən-güləyən arvadı var idi, əlində də Yeseninin solğun-mavi rəngli qəmgin kitabı.
O vaxt Yeseninin şeirlərini əzbər bilirdim, ancaq onun nəşrolunma kitabını görməmişdim, heç əlimdə də tutmamışdım. Bu kitab o zaman ağır xəstəlikdən yenicə dirçələn Rusiyanın solğun çöhrəsini xatırladırdı.
Bir dəfə Tolstoyun «Tövbə»sini oxuduqdan sonra öz «Tövbə»mi yazmışam. Bu heç də yalnız Tolstoyun təsiri deyildi, sadəcə olaraq o vaxt məndə belə bir inam var idi ki, tövbə etməyə mənim də kifayət qədər əsasım var. Yadımdadır, onun sırtıq arvadı mənə – doqquzuncu sinif şagirdinə – gülürdü, özü isə bərkdən şaqqanaq çəkmişdi.
Kamal bizim aerodromlardan birində işə düzəldi, sonra nə isə onunku güləyən ilə tutmadı və onlar ayrıldılar. Arvad Moskvaya getdi, Kamal isə yenidən, özü də bu dəfə birdəfəlik evləndi. O vaxtlar məlum oldu ki, Yeseninin kitabı haqqında fikirlərimdə səhv etmişəm.
XX qurultaydan sonra abxaz ziyalılarına böyük ehtiyac duyuldu və birdən məlum oldu ki, abxaz ziyalıları, demək olar, tamamilə Beriya tərəfindən məhv edilmişlər. Milli mədəniyyəti isə qaldırmaq lazım idi. Kamalı təcili surətdə hava limanından götürüb yerli nəşriyyatın redaktoru vəzifəsinə təyin etdilər. Orada o, tez bir zamanda baş redaktor vəzifəsinə qədər yüksəldi. Bunun üçün o, kifayət qədər savadlı idi, zövqü də pis deyildi. Abxaz dilini isə çox yaxşı duyurdu.
Kamalın o zaman tanınmış yazıçılarla toqquşmaları olurdu. Mən ona xəbərdarlıq etmişdim ki, bütün bunlar pis qurtara bilər.
– Gənc yazıçılara kömək eləyirsən, bəsdir, – deyə mən qəzetçilik işində müəyyən təcrübəsi olan adam kimi öz məsləhətimi verirdim. – Qurdlara ilişmə, yeyərlər səni.
O mənə öküz gözləri ilə elə baxırdı ki, sanki mən dəli olmuşdum və ona təklif edirdim ki, təyyarə sükanının arxasına təcrübəsiz adamı əyləşdirsin, yalnız ona görə ki həmin adam rəisdir. Ancaq nahaq, çox nahaq elə baxırdı.
Təxminən bir ildən sonra o, tanınmış yazıçılardan birinin kitabına geniş rəy yazdı və sübut etdi ki, kitab başdan-ayağa cəfəngiyatdır. Yazıçı əvvəlcə bu məqaləyə təəccüblənmədi, elə düşündü ki, məqalə müəllifi güclü düşmən qrupunun əli ilə işləyir. Əyalətlərin ədəbi ictimaiyyətində həmişə bu cür iki düşmən qrupu olur.
Yalnız bir ildən sonra «dahi» yazıçı yəqin elədi ki, Kamal düşmən dəstə ilə heç tanış da deyil və qan vurdu onun beyninə. Özünə gəldikdən sonra o, redaktora qarşı bütün fitnə-fəsadını işə saldı. Fleqmatik təbiətli Kamal iki il ərzində ayı arılardan qorunurmuş kimi fitnəkarları qovmağa çalışdı. Nəhayət, dözmədi və yenidən aerodroma tərəf yön aldı, lakin çəkisi xeyli artdığından və uçuş sürətini itirdiyindən qovşaqçı vəzifəsinə düzəldi.
Kamal indiyə qədər orada işləyir və buna görə də biz əsas söhbətimizə, yəni «Amra» restoranına (yuxarı mərtəbəyə) qayıda bilərik. Xatırladaq ki, bugünkü məclisimiz Emuxvarinin knyaz nəslinin nümayəndəsi kimi avtomobil müfəttişliyi rəisinin marksizmdən sapmış psixikasına müvəffəqiyyətli təzyiqi münasibətilə qurulmuşdu.
Elə təsəvvür yarana bilər ki, qonaqlığı Kamal verirdi. Ancaq bu, tamamilə yanlış təsəvvürdür. Kamal elə bir adamdır ki, ona xeyirxahlıq edən adam üstəlik bir qonaqlıq vermək arzusuna da düşür.
Zənnimcə, əsrimizin bir xəstəliyi var – onu psixiatrlar hələ açmayıblar. Bu xəstəliyi mən indi kəşf etdim və mən də ona «Piza qülləsi xəstəliyi» adı verirəm (xahiş edirəm, sovet elminin bu sahədə birinciliyini qeyd edəsiniz).
Bizim dövrün adamı öz ətrafında daim qeyri-sabitlik hiss edir. Ona elə gəlir ki, bugün-sabah hər şey dağılmalıdır, ancaq nədənsə dağılmır. Beləliklə, ömür sürdüyü həyat ona ikiqat əzab verir: bir tərəfdən dağılmaq təhlükəsi ilə, digər tərəfdən dağılmamağı ilə.
