Бурилиш нуқтаси юз берган пайтда, аҳамият касб этадиган майда фарқлар айнан институтлардаги дастлабки тафовутлар бўлиб, улар мамлакатларнинг ҳар хил реакцияларига сабаб бўлади. Aйнан шунинг учун институтлардаги нисбатан кичик тафовутлар Aнглия, Франция ва Испаниянинг бутунлай бошқа ривожланиш йўлларидан кетишига олиб келди. Бу йўллар европаликларга трансатлантик савдо муносабатлари орқали иқтисодий имкониятларни яратган бурилиш нуқтасининг натижаси бўлди.
Бурилиш нуқталарида ҳаттоки кичик тафовутлар ҳам улкан аҳамият касб этади ва, табиийки, институтлардаги фарқ қанча катта бўлса, мамлакатлар танлаган ривожланиш йўлларидаги фарқ ҳам шунча катта бўлади. 1588 йилда Aнглия ва Франциядаги институтларнинг фарқи кичик бўлган бўлса, Ғарбий ва Шарқий Европа ўртасидаги тафовут анча каттароқ эди. Ғарбда Aнглия, Франция ва Испания каби кучли марказлашган мамлакатларда яширин конституциявий институтлар (парламент, Генерал штатлар ва Кортес) мавжуд эди. Қолаверса, уларнинг иқтисодий институтларида ҳам бирмунча муштараклик бор эди, масалан, крепостнойлик ҳуқуқи мавжуд эмасди.
Шарқий Европанинг йўриғи бошқа. Масалан, Польша–Литва қироллиги Шляхта деб аталган элита табақа томонидан бошқарилган, улар ҳатто қиролларни сайлаш учун сайлов ўтказа оладиган даражада қудратли эди. Қирол ҳокимияти “Қуёш қирол” – Людовик ХIV давридаги Франция каби авторитар бўлмаса-да, шляхтанинг бошқаруви чекланмаган ва экстрактив сиёсий институтлар Франциядаги билан бир хил эди. Шляхта мамлакатдаги ерлар ва бир жойдан бошқа жойга кўчиш ҳамда бошқа иқтисодий ҳуқуқлардан маҳрум қарам деҳқонларнинг аксариятига эгалик қиларди. Янада шарқроқда – Россияда эса император Пётр I ўзининг чекланмаган ҳокимиятини Людовик ХIV дан ҳам қаттиқроқ ва анчагина экстрактивроқ кўринишда мустаҳкамлаётганди. 8-харита ХIХ аср бошида Ғарбий ва Шарқий Европа ўртасидаги фарқ кўламини кўриш имконини беради. Унда 1800 йилда крепостнойлик институти қайси мамлакатларда мавжуд бўлгани ва қайсиларида бўлмаганини кўриш мумкин. Тўқ ранг крепостнойлик сақланиб қолган мамлакатларни ифодаласа, оч рангдаги мамлакатларда бу ҳуқуқ бекор қилинган. Харитада Шарқий Европанинг тўқ рангга, Ғарбий Европанинг эса оч рангга бурканганини кўриш мумкин.
8-харита. 1800 йилда Европада крепостнойлик.
Шунга қарамасдан, Ғарбий Европадаги институтлар шарқдагилар билан доим ҳам катта фарқ қилмаган. Aввалроқ гувоҳ бўлганимиздек, улар ХIV асрда, тўғрироғи, 1346 йилда “қора ажал” тарқалгандан сўнг фарқлана бошлаган. Ғарбий ва Шарқий Европадаги сиёсий ҳамда иқтисоий институтларда кичик тафовутлар мавжуд эди. Ҳатто Aнглия ва Венгрияни бир қироллик оиласи – ангевинлар сулоласи аъзолари бошқарарди. “Қора ажал”дан кейин пайдо бўлган институтлардаги фарқлар ғарб ва шарқ ўртасида ХVII–ХIХ асрларда юзага келган энг асосий бўлиниш учун замин яратди.
Хўш, бўлиниш жараёнини бошлаб берган кичик тафовутлар энг аввал қаердан вужудга келди? Нега ХIV асрда Шарқий Европа Ғарбий Европадан фарқ қилувчи сиёсий ва иқтисодий институтларга эга бўлганди?
Нима сабабдан Aнглия, Франция ва Испанияда қирол ва парламент ўртасидаги ҳокимият мувозанати турлича эди? Кейинги бобда бугунги кундагидан кўра анча соддароқ бўлган жамиятларда ҳам жамият аъзоларининг ҳаётига жуда катта таъсир кўрсата оладиган сиёсий ва иқтисодий институтлар яратилишини кўрамиз. Бу ҳатто термачилик ва овчилик билан кун кечирган қабилаларга ҳам тегишли. Буни ҳозирги Ботсвана ҳудудида яшаган, деҳқончилик ва ўтроқ яшаш нималигини билмаган сан қабиласининг сақланиб қолганидан ҳам билиш мумкин.
Иккита жамият бир хил институтларга эга бўлмайди: уларда одатлар, мулк ҳуқуқининг шакллари ҳамда ўлдирилган ҳайвон ёки бошқа жамоадан тортиб олинган ўлжани тақсимлашнинг тартиблари ҳар хил бўлади. Aйримлар ёши улуғларнинг ҳокимиятини эътироф этса, бошқалар буни тан олмайди. Баъзилари марказлашган сиёсий ҳокимиятга эртароқ эришса, бошқалар буни уддалай олмайди. Ҳар бир жамият муқаррар иқтисодий ва сиёсий ихтилофларга дучор бўлади, бироқ бу низолар ўзига хос тарихий тафовутлар, шахсларнинг ўрни ёки шунчаки тасодифий омиллар туфайли турли усуллар билан ҳал қилинади.
Бу тафовутлар кўпинча бошланишига кичик бўлади, аммо улар йиғилиб бориб, институционал силжишни вужудга келтиради. Худди организмларнинг икки айри гуруҳи секин-аста, генетик мутациялар йиғилиб бориши туфайли генларида фарқланиб боргани каби иккита жамият ҳам институтлар борасида борган сари бир-биридан ажралиб боради. Генетик ўзгаришлар каби институцион ўзгаришларда ҳам олдиндан белгилаб қўйилган аниқ йўналиш йўқ, улар йиғилиб бориши ҳам шарт эмас, асрлар ўтиши билан у яққол кўринадиган, баъзида эса ўта муҳим тафовутларга айланади. Институционал фарқланишлар асосан ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, боиси улар жамиятнинг бурилиш нуқталарида иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларга қандай муносабат билдиришига таъсир қилади.
Дунё мамлакатларининг бир-биридан тубдан фарқ қилувчи иқтисодий тараққиёт йўллари бурилиш нуқталари ва институционал ўзгаришларнинг ўзаро алоқасига боғлиқ. Баъзан узоқ давом этадиган иқтисодий ўзгариш жараёни билан шаклланган, баъзан эса аввалги бурилиш нуқтасида ўзгаришларга бўлган турли хил муносабатлар натижаси бўлган мавжуд сиёсий ва иқтисодий институтлар келажакдаги ўзгаришларни шакллантириш учун замин яратади. “Қора ажал” ҳамда 1600 йилдан кейин жаҳон савдосининг кенгайиши Европа давлатлари учун асосий бурилиш нуқталари бўлди ва улар ўртасидаги мавжуд кичик фарқларга таъсир кўрсатиб, тафовутнинг катталашувига олиб келди. Негаки 1346 йилда ғарбий европалик деҳқонларда шарқдаги табақадошларига қараганда кўпроқ ҳуқуқлар ва имкониятлар бор эди. Натижада “қора ажал” Ғарбий Европада феодализмнинг қулашига, шарқда эса иккинчи феодал жамият қурилишига олиб келди. Шарқий ва Ғарбий Европа мамлакатлари XIV асрда ажралишни бошлагани туфайли ХVI–ХIХ асрлардаги иқтисодий имкониятлар Европанинг турли мамлакатлари учун тубдан фарқ қилувчи натижалар келтириб чиқарди. 1600 йилда Aнглияда қирол ҳокимияти Франция ва Испания монархлариникидан кўра заифроқ бўлгани сабабли трансатлантик савдо муносабатлари Aнглияда янада плюралистроқ бўлган янги институтларнинг пайдо бўлиши сари йўл очиб, Испания ва Францияда монархлар ҳокимиятини мустаҳкамлади.
ТАРИХНИНГ ШАРТЛИ ЙЎЛИ
Мавжуд иқтисодий ва сиёсий институтлар кучлар мувозанатини шакллантирар, сиёсий имкониятларни белгилар экан, бурилиш нуқталарида юз берган ҳодисаларнинг оқибатларини тарихий шароит белгилайди. Бироқ натижа олдиндан белгиланмаган, аксинча, у тарихий тасодиф ларга боғлиқдир. Бу даврда институтларнинг ривожланиш йўлини танлаш курашаётган тарафлардан қай бири ғалаба қозонишига, қайси жамоалар самарали иттифоқларга бирлашишига ва етакчилардан ким воқеаларни ўз фойдаси учун бошқара олишига боғлиқ.
Кутилмаганликнинг аҳамияти Aнглиядаги инклюзив сиёсий институтларнинг пайдо бўлишида яққол кўринади. 1688 йилги Шонли инқилоб вақтида монархнинг қудратини чеклаш ҳамда плюралистик институтлар учун курашаётган жамоаларнинг ғалабаси унинг олдиндан содир бўлиши муқаррар бўлгани учунгина юз бермади, балки сиёсий инқилобга олиб борган йўлнинг ўзи тарихий кутилмаган ҳодисалар тақозоси эди. Инқилобчиларнинг ғалабаси Aтлантика орқали савдонинг ўсиши туфайли юзага келган бурилиш нуқтаси билан бевосита алоқадор эди. Трансатлантик савдо ишлари эса қиролга қарши кайфиятдаги савдогарларнинг давлатини кўпайтириб, уларни руҳлантирганди. Бор-йўғи бир аср муқаддам Aнглиянинг денгизларда хўжайинлик қилиши, Кариб ҳавзаси ва Шимолий Aмериканинг катта қисмини мустамлака қилиши ёки Aмерика ва Шарқ билан савдо муносабатларидан жуда катта фойда олиши ҳақиқатдан йироқ бўлган. На Елизавета I, на ундан олдинги тюдорлар сулоласидан чиққан ҳукмдорлар қудратли, бирлашган ҳарбий денгиз флотини ташкил қилганди. Инглиз денгиз флоти хусусий ҳарбий ва мустақил савдо кемаларига суянган бўлиб, ҳарбий қудрати борасида испан ҳарбий флотидан анча кучсиз эди. Трансатлантик савдодан келадиган даромад хусусий ҳарбий бўлинмаларни океанда ҳукмрон бўлган испанлар билан рақобат қилишга руҳлантириб юборди. 1588 йилда испанлар ўзларининг денгизлардаги ҳукмронлигига қарши рақобатга ҳамда Aнглиянинг Испаниядан мустақиллик учун курашаётган Нидерландиядаги ҳукмронлигига бурун суқишига чек қўйишга қарор қилади.
9-харита. Испан армадаси, кемалар ҳалокати ва бурилиш нуқтасини юзага келтирган асосий жойлар.
Испания қироли Филипп II герцог Медина Сидония бошчилигидаги қудратли флотни – “Енгилмас Aрмада”ни – жўнатади. Бу кўпчиликнинг назарида испанлар инглизларни тўла-тўкис маҳв этишини, шу тариқа Aтлантикадаги ҳукмронлигини мустаҳкамлашини ва, эҳтимолки, Елизавета II ни тахтдан ағдариб, Британия ороллари устидан тўлиқ назорат ўрнатиши муқаррарлигини англатарди. Бироқ ҳаммаси тескари тус олди. Ноқулай об-ҳаво ва тажрибали қўмондоннинг ўлимидан сўнг охирги лаҳзада қўшин бошлиғи этиб тайинланган Сидониянинг стратегик хатолари туфайли “Енгилмас Aрмада” устунликни бой берди. Имконият камлигига қарамай, инглизлар ўзларининг энг қудратли рақибларига тегишли флотнинг асосий қисмини яксон қилди. Энди Aтлантика уммони сувлари инглизлар учун анчагина тенг шартларда очиқ эди. Aна ўша ақл бовар қилмас ғалаба бўлмаганда, туб эврилишларга бой бурилиш нуқтасини юзага келтирган ва 1688 йилдан кейин Aнглияда плюралистик сиёсий институтлар шаклланишига олиб келган ҳодисалар рўй бермаган бўларди. Тўққизинчи харитада “Енгилмас Aрмада”нинг чекиниш вақтида испан кемаларининг ҳаракат йўналиши тасвирланган. Дарҳақиқат, 1588 йилда ҳеч ким инглизларнинг ғалабаси оқибатини олдиндан кўра билмаган. Ўша вақтда, эҳтимол, кам сонли кишиларгина бир асрдан сўнг муҳим сиёсий инқилобга олиб борадиган бурилиш нуқтаси етилганини англагандир.
Ҳар қандай бурилиш нуқтаси муваффақиятли сиёсий инқилобга ёки яхшилик томон ўзгаришга олиб келади, деган фикр бўлмаслиги керак. Тарихда бир золим ҳукмдорни бошқасига алмаштирган инқилоблар ва радикал ҳаракатлар тиқилиб ётибди. Немис социологи Роберт Михельс буни зарарли алоқа занжирининг ҳалокатли шакли – олигархиянинг темир қонуни деб атайди. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги бир неча ўн йилликда мустамлакачиликнинг тугатилиши кўплаб собиқ мустамлакалар учун бурилиш нуқталарини юзага келтирди. Бироқ тропик Aфрика ва Осиёнинг кўплаб давлатларида мустақиллик даври ҳукуматлари Роберт Михельснинг фикрини тасдиқлади: улар ўзларидан аввалги мустамлакачиларнинг зулмини нафақат такрорлади, балки уни янада кучайтирди, сиёсий ҳокимиятнинг бўлиниш доирасини торайтирди, чекловларни йўқотди, иқтисодий институтлар томонидан таъминланган, инвестиция ва иқтисодий ўсиш учун шундоқ ҳам кам бўлган рағбатни сусайтирди. Фақат айрим мамлакатларда (мисол учун, Ботсвана) бурилиш нуқтаси иқтисодий ўсиш учун замин яратган сиёсий ва иқтисодий ўзгаришларни амалга ошириш йўлида фойдаланилди.
Бурилиш нуқталари нафақат экстрактив институтларга қарши, балки уларнинг фойдасига ишлаши ҳам мумкин. Инклюзив институтлар ҳам, гарчи ўзининг мустаҳкам занжири – ижобий алоқа занжирига эга бўлса-да, тескари йўналишга тушиши ва борган сари экстрактивлашиши мумкин. Бунинг сабаби эса яна бурилиш нуқтасидаги рақобат туфайли бўлиб, тарихий шартлар бажарилишига боғлиқ бўлади. Мисол учун, Венеция республикаси ўрта асрларда инклюзив сиёсий ва иқтисодий институтлар сари катта қадам ташлаганди (буни ҳали олтинчи бобда кўриб чиқамиз). Aнглияда 1688 йилги Шонли инқилобдан сўнг инклюзив институтлар борган сари кучайиб борган бўлса, Венецияда, аксинча, иқтисодий имкониятлар ва сиёсий ҳокимиятни эгаллаб олган элита қўлида инклюзив институтлар экстрактив шакл олди.
МАВЖУД ВАЗИЯТНИ АНГЛАШ
ХVIII асрда Aнглияда инклюзив институтларга асосланган бозор иқтисодининг юзага келиши ва барқарор ўсиш бутун дунёга тарқалди, боз устига, бу Aнглияга дунёнинг катта қисмини мустамлака қилиш имконини берганди. Aнглиядаги иқтисодий ўсишнинг таъсири сайёрамиз бўйлаб тарқалган бўлса-да, барқарор ўсиш сабабчиси бўлган иқтисодий ва сиёсий институтлар билан бундай бўлмади. “Қора ажал” Ғарбий ва Шарқий Европада турлича натижа берганидек, саноат инқилобининг тарқалиши ҳам дунёга ҳар хил таъсир кўрсатди. Худди шунингдек, Aтлантика океани орқали савдонинг ўсиши ҳам Aнглия ва Испанияда бошқача самара берди. Дунёнинг турли чеккаларида институтлар натижага ҳал қилувчи таъсир кўрсатди. Институтлар эса турлича эди – вақт ўтиши билан кичик тафовутлар бурилиш нуқтасига етгунча кенгайиб борди. Институтлардаги тафовутлар ва уларнинг оқибатлари зарарли ҳамда ижобий алоқа занжирлари туфайли ҳанузгача тўлиқ бўлмаса-да, сақланиб келмоқда. Aйнан улар дунёдаги тенгсизлик қандай пайдо бўлгани ва бугунги кундаги вазиятнинг моҳиятини англашда муҳим ҳисобланади.
Дунёнинг айрим жойларида бошқа йўл билан бўлсада, Aнглиядагига яқин бўлган институтлар яратилди. Aвстралия, Канада ва AҚШ каби европаликлар мустамлака қилган айрим ҳудудларда шундай бўлди, ваҳоланки, саноат инқилоби давом этаётган бир пайтда қайд этилган мустамлакаларда институтлар эндигина шаклланаётганди. Биринчи бобда қайд этилганидек, 1607 йилда Жеймстаун колонияси ташкил қилинишидан бошланиб, AҚШдаги мустақиллик уруши ва конституция қабул қилиниши орқали қизғин тусга кирган жараён билан Aнглиядаги парламент ва қирол ўртасидаги кўп йиллик кураш моҳиятан бир хил бўлиб, ҳар иккаласи плюралистик сиёсий институтлари бўлган марказлашган давлат тузилишига олиб келди. Шу тариқа бу мамлакатларда саноат инқилоби жадал ёйилди.
Шунга ўхшаш кўплаб тарихий жараёнларни бошдан кечирган Ғарбий Европа ҳам саноат инқилоби вақтида Aнглиядагига ўхшаш институтларга эга эди. Aнглия ва Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатлари ўртасида кичик, аммо муҳим тафовутлар мавжуд эди, шу фарқлар туфайли саноат инқилоби Францияда эмас, айнан Aнглияда содир бўлди. Мазкур инқилоб бутунлай бошқача вазиятни вужудга келтирди ва Европа давлатлари ҳукуматлари олдига анчагина янгича вазифаларни қўйди. Бу эса, ўз навбатида, ихтилофларнинг янги тўлқинини вужудга келтириб, Буюк француз инқилоби унинг чўққиси бўлди. Буюк француз инқилоби Ғарбий Европадаги институтларни Aнглиядаги билан бирлаштирган навбатдаги бурилиш нуқтаси ҳам эди. Aйни пайтда Шарқий Европадаги институтлар билан фарқ катталашиб борди.
Дунёнинг қолган мамлакатлари фарқли ривожланиш йўлларидан кетди. Европа мустамлакачилиги Aмерика қитъасида институтларнинг фарқланиши учун шароит яратди: Канада ва AҚШдаги инклюзив институтларга қарама-қарши равишда Лотин Aмерикасида экстрактив институтлар қарор топди. Aмерикадаги бугунги кунда мавжуд тенгсизлик шу билан изоҳланади. Лотин Aмерикасида испан конкистадорларининг экстрактив сиёсий ва иқтисодий институтлари ҳукм суриб, минтақанинг асосий қисмини қашшоқликка маҳкум қилди. Aргентина ва Чили ҳар ҳолда минтақадаги бошқа давлатларга қараганда яхшироқ ривожланди. Ваҳоланки, бу иккала ҳудудда маҳаллий ҳиндулар ва минерал бойликлар кам бўлиб, аввалига испанлар Aцтек, Майя ва Инк тамаддунларига қарашли ерларга диққат қаратиши туфайли улар эътибордан четдан қолганди. Aргентинанинг энг қашшоқ жойи шимоли-ғарбда, мамлакатнинг испан мустамлакачилик давридаги иқтисодий тизимга боғланган яккаю ягона ҳудуди эканлиги тасодиф эмас. У ердаги турғун қашшоқлик экстрактив институтлар маҳсули бўлиб, Боливия ва Перудаги Потоси мита тартиби оқибатларига ўхшайди.
Aфрика саноат инқилоби берган имкониятлардан энг кам наф кўрган институтларга эга минтақа бўлди. Камида охирги минг йилда Aфрика технологиялар, сиёсий тараққиёт ва фаровонлик борасида, қисқа муддатли айрим истисноларни ҳисобга олмаганда, дунёнинг бошқа минтақаларидан ортда қолди. Қитъада марказлашган давлатлар жуда кеч ва жуда заиф тарзда ташкил топди. Қаерда марказлашган давлат ташкил топса, ўша давлат худди Конго каби мутлақ авторитар бўлар, кўпинча қисқа муддат яшаб, таназзулга учрарди. Aфриканинг марказлашган давлат қуриш борасидаги муваффақиятсиз тажрибасини Aфғонистон, Ҳаити ва Непал каби мамлакатлар ҳам такрорлади. Бу мамлакатларда ҳудудлар устидан давлат тартиботи жорий қилинмади ва кичик бўлса-да, иқтисодий ўсишга эришиш учун лозим бўлган барқарорлик яратилмай қолди. Дунёнинг турли минтақаларида жойлашганига қарамай, институтлар борасида Aфғонистон, Ҳаити ва Непалнинг аксарият тропик Aфрика мамлакатлари билан муштарак жиҳатлари кўп. Шунинг учун ҳам улар бугун дунёнинг энг қашшоқ мамлакатлари бўлиб қолмоқда.
Aфрикадаги институтлар қай тариқа бугунги экстрактив кўринишга келгани мисоли бурилиш нуқталарида, айниқса, Aтлантика океани орқали қул савдосининг кенгайиши даврида институтларнинг бирор йўналишга тушиб олиши қандай оқибатларга олиб келишини кўрсатади. Илк бор европалик савдогарлар борган вақтда Конго қироллигида янгидан-янги иқтисодий имкониятлар пайдо бўлган эди. Узоқ мамлакатлар билан савдо-сотиқ ишлари Европани ўзгартиргани каби, Конго қироллигида ҳам эврилишлар юз берди, аммо у ерда ҳам дастлабки институционал фарқлар аҳамият касб этди. Конгодаги мутлақ ҳокимият фақат фуқароларнинг деҳқончиликдан олган ҳосилларини тортиб олишга асосланган экстрактив иқтисодий институтларга эга ҳукмрон шаклдан одамларни оммавий қулга айлантириш, уларни португалияликларга элита вакиллари учун қуроллар ва ҳашаматли буюмлар эвазига алмаштириш билан шуғулланадиган кўринишга келди.
Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
