İkincisi, "məntiq" sözü fikirlərin əlaqə və inkişafındakı qanunauyğunluqları bildirir. Bu qanunauyğunluqlar subyektiv məntiq adlanmaqla, "obyektiv" dediyimiz qanunauyğunluqların şüurumuzda inikasıdır.
Üçüncüsü, "məntiq" sözü təfəkkürün məntiqiliyinə aid biliklər sistemini ifadə edir.
Dördüncüsü, bu söz fikri fəaliyyətin müəyyənliyi və ardıcıllığını bildirən bəşəri qaydaların məcmusunu ifadə edir.
Məntiqə belə də tərif vermək olar: Məntiq – fikrin əlaqə və inkişafındakı qanunauyğunluqlar haqqında elmdir.
Məntiq – təfəkkürdən bəhs edən elmdir dedikdə tələbə o dəqiqə araşdırmalıdır ki, mürəkkəb və çoxcəhətli fenomen olan təfəkkürü yalnız məntiq elmi tədqiq edir, yoxsa onu öyrənən başqa elmlər də vardır? Burada əsas diqqət təfəkkür prosesini öyrənən elmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, insanın ali sinir fəaliyyətinin fiziologiyası, dilçilik, sosiologiya və s.) məntiqin fərqini bilməyə, onun spesifik xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa yönəldilməlidir.
"Məntiq kursu" (Bakı, 2001) kitabında adını çəkdiyimiz elmlərin təfəkkür prosesini hansı baxımdan öyrənməsi məsələsi verilmişdir. Oxucunun yaddaşına birdəfəlik həkk olunsun deyə, təfəkkürün hansı yönlərinin məntiq elmi tərəfindən öyrənildiyini bir daha vurğulamaq istərdik.
Birincisi, məntiq – təfəkkürü obyektiv gerçəkliyi dərk etməyin, həqiqi biliklərə yiyələnməyin önəmli vasitəsi kimi öyrənir.
Tələbə onu da anlamalıdır ki, gerçəkliyin dərk olunması hissi idrakdan (canlı müşahidədən) başlayır və məntiqi idrakla başa çatır. Ona görə də hər bir adamın, oxucunun hissi idrakın formaları (duyğu, qavrayış, təsəvvür…) haqqında müəyyən biliklərə yiyələnməsi zəruridir, çünki fikir prosesi əyanidən mücərrədə doğru gedir. İnsan canlı müşahidə prosesində predmet və hadisələrin zahiri hissələri, tərəfləri və əlamətləri haqqında müəyyən biliklərə yiyələnir, lakin onların daxili mahiyyətini aşkara çıxara bilmir, çünki cismin görünüşü ilə mahiyyəti eyni deyildir. Ona görə də hissi idrakın verdiyi informasiyanı təfəkkürdə sintezləşdiririk, ümumiləşdirmə yolu ilə müəyyən nəticələr çıxarırıq, bunsuz predmetin mahiyyətini aşkara çıxara bilmərik, təsvirini verməkdə çətinlik çəkərik. M.Ə.Sabir demişkən: iş ki olur əyani, asan onun bəyani.
İkincisi, məntiqi təfəkkür prosesindən düzgün nəticə çıxarmaq qaydaları, üsulları maraqlandırır ki, burada da əsas məsələ mühakimənin düzgünlüyüdür. Məntiqi təfəkkür konkret prinsiplərə, qayda və qanunlara uyğun təfəkkürdür ki, bunların da sistemə salınması və təkmilləşdirilməsi məntiq elminin problemidir. Məntiqdə mühakimənin düzgün qurulmaması yanlış nəticələrə gətirib çıxarır. Aşağıdakı nümunələri gözdən keçirək:
1.”Bütün quldurlar cinayətkardır”. “Bu şəxs quldurdur”. Nəticə, “Bu şəxs cinayətkardır”.
2."Bütün quldurlar cinayətkardır". "Bu şəxs cinayətkardır". "Bu şəxs quldurdur".
Hər iki əqli nəticədə eyni hökmlərdən istifadə olunsa da, ikincidə alınan yekun biliyi yalandır. Əvvəla, ikinci əqli nəticədə hökmlərin əlaqəsi səhv götürülür. Digər tərəfdən, tələbələrimiz "Hökm", "Əqli nəticə" bölmələrini keçəndə daha yaxşı dərk edəcəklər ki, orta termin (M) mühakimə prosesində hökmlərdən birində ehtiva olunmasa düzgün nəticə çıxarmaq olmur. İkinci əqli nəticədə "cinayət" anlayışı orta termin kimi götürülür, nə birinci, nə də ikinci hökmdə o, tam həcmdə götürülməmişdir.
Uzunmüddətli müəllimlik təcrübəmdə hiss etmişəm ki, tələbələrimiz çox vaxt "ehtiva" sözünün anlamını tuta bilmirlər, "tam həcmdə götürmək" dedikdə də yenə məna qaranlıq qalır. Bu cür anlaşılmazlıqların səbəbini orta məktəblərimizdə məntiqin tədris olunmamasında və şagirdlərin ana dilinin qayda-qanunlarına zəif yiyələnməsində axtarmaq olar.
Məntiqdə predmetlər çoxluğu vardır ki, ona "məntiqi sinif” də deyilir (məsələn, "bitkilər aləmi", "canlılar", "cinayətkarlar", "tələbələr" və i.a.). Bunların hamısı "məntiqi sinif, yaxud "cisimlər çoxluğu" adlanır. Buna görə də orta termin (həmişə M hərfilə göstərilir) həmin predmetlər çoxluğunu ifadə edən anlayışın tam həcmini əks etdirmirsə, onda deyilir ki, "orta termin ehtiva olunmamışdır". Yuxarıdakı misalda söhbət cinayətkarların hamısından yox, bir qrupundan getdiyinə görə doğru nəticə alınmır. Məntiqdə bu cür səhvlərə "nəticə çıxmır" deyilir. Elmdə bu cür müxtəlif intellektual əməliyyatların tabe olduğu qaydalar, prinsiplər, üsullar çoxdur, lakin onların pozulduğunu çox vaxt insan aşkara çıxara bilmir. Bu elm haqqında elementar təsəvvürü olmayan adam səhvlərin nədən irəli gəldiyini araşdıra bilmir. Ona görə də bu elmin normativ xarakter daşıdığını və qiymətləndirici funksiya kəsb etdiyini oxucuların nəzərinə çatdırırıq. Deməli, məntiq təfəkkür prosesinin konkret, ardıcıl normalarla hərəkətinə təkan verməklə məntiqi səhvlərin qarşısını alır.
Üçüncüsü, düzgünlük anlayışı təfəkkürün formal tərəflərinin (fikrin quruluşundakı hissələrin əlaqəsi nəzərdə tutulur) vəhdətini ifadə edir. Burada təfəkkürün tamamlayıcılıq funksiyasına üstünlük verilir, fikrin məzmunundan kənara çıxılsa da əsas diqqət məntiqi formalarda təzahür edən müxtəlif intellektual-nitqi əməliyyatlar üzərində toplanır. Çox vaxt məntiqdə fikir yükü təfəkkürün formalarının tədqiqinə yönəldilir. Bu təbii və qanunauyğundur, çünki bu formaların hər birinin konkret məzmunu vardır. Məzmun forma olmadığı kimi, formadan kənarda çılpaq, xalis təfəkkür də yoxdur, forma məzmunludur, məzmun formalıdır. Təəssüf ki, bəzən bəzi "filosoflarımız", "doktor", "professor" olsalar da, məntiqi formal elm kimi anlayırlar. Bu cür "alimlərin" təfəkkürünə, intellektinə, yumşaq desək, şübhə yaranır.
Düşünürük ki, idrak prosesi və təfəkkür haqqında oxucunun müəyyən ilkin təsəvvürü olmalıdır, bunsuz mücərrəd təfəkkürün mahiyyətini anlamaq çətindir, çünki hər şey inikas prosesindən başlayır. Oxucu, tələbə bilməlidir ki, əşya və predmetlər bizdən kənarda mövcuddur, bizim qavrayış və təsəvvürlərimiz onların obrazıdır, lakin bu obrazlara da güzgüdə olan mexaniki inikas kimi baxmaq olmaz.
İdrak prosesində inikasın xarakterinə görə onun, öz aralarında bir-biri ilə sıx əlaqədə olan, iki pilləsini (1.Hissi idrak; 2.Məntiqi idrak) və bunların funksiyalarına, elmi-metodoloji əhəmiyyətinə aydınlıq gətirmək vacib məsələdir. Fəlsəfədə idrak prosesinin dialektikasına xüsusi diqqət yetirilir, onun təhlilinə geniş yer verilir, məntiqdə isə əsas problem mücərrəd təfəkkürün rolu və əhəmiyyətini təhlil etməkdir.
Hissi idrak birbaşa, düzünə baş verən idrak prosesidir. Bu mərhələdə cisim və hadisələrin daxili, zəruri, önəmli xassələrini, onların fəaliyyət və inkişaf qanunlarını dərk etmək mümkün olmur. Əşya və hadisələrin mahiyyəti, onların qarşılıqlı əlaqə və münasibətləri, qarşılıqlı təsiri mücərrəd təfəkkürün köməkliyi ilə dərk olunur. Buna görə də tələbə mücərrəd təfəkkürün xüsusiyyətlərini dərindən mənimsəməyi bacarmalıdır. Çox vaxt bu mövzunun şərhindən sonra, auditoriyaya üz tutub "Məntiqi təfəkkürün xüsusiyyətləri, yaxud hissi idrakdan fərqli cəhətləri hansılardır" deyə soruşduqda tələb olunan cavabı ala bilmirsən. Bunun səbəbləri çoxdur, onları izah etmək fikrində deyilik.
Hissi idrakla müqayisədə mücərrəd təfəkkürün özünə aid olan bir sıra xüsusiyyətləri də vardır ki, onları yığcam biçimdə bir daha oxucuların diqqətinə çatdırmağı özümüzə borc bilirik (onun geniş təhlilinə "Məntiq kursu" dərsliyində rast gələ bilərsiniz).
1.Təfəkkür – gerçəkliyin ümumiləşmiş inikasıdır.
2.Təfəkkür – insanların fəal və müəyyən məqsədə yönəldilmiş fəaliyyətidir: bu fəaliyyətin özü mücərrəd səciyyə daşısa da, onun nəticələri gerçəklikdə maddiləşir, maddi və mənəvi sərvətlər aləminin yaranması bunun sonucudur. Fikrin (təfəkkürün) ideallığını əyani surətdə təsəvvür etmək istəyən hər bir adam bu xalqın lirik təbiət şairi olan H.Arifin aşağıdakı fəlsəfi beytlərindən özü üçün müəyyən məntiqi nəticə çıxara bilər:
Fikir qar ələyər qara saçlara,
Əməli görünər, özü görünməz.
3.Təfəkkürün xüsusiyyətlərindən biri də onun dillə, nitqlə sıx bağlılığıdır.
Məntiqi idrakın ikinci prosesində insan hissi idrakın verdiyi bilgilərdən çıxış edərək, predmet və hadisələrdə ortaq, önəmli, mühüm əlamətləri seçir və onların arasında ümumiləşdirmə aparır, bununla da müəyyən qrup predmetləri başqalarından ayırır. Predmet və hadisələrin ümumiləşdirilməsi və ayrılması nəticəsində bu predmetlər haqqında anlayışlar yaranır. Ona görə də anlayışlar idrak prosesinin metodoloji tutalğası, vasitəsi sayılır.
Təfəkkür prosesində insan qarşısına həllediləcək məqsədlər qoyulur və məsələlər formulə edilir. Qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün fikri fəaliyyətə başlanılır. Fikrin bütün formaları (anlayış, hökm, əqli nəticə və s.) dildə ifadə olunur. Bu formaları, idrakın üsul və metodlarını öyrənən məntiq elmi dildən kənarda inkişaf edə bilməz. Buna görə dil və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsinə, onların fərqli cəhətlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Məntiqdə məntiqi semiotika (idrak vasitəsi kimi dilin tədqiqi) və metodologiya (idrakın ümumelmi üsul və metodlarının öyrənilməsi) problemləri də tədqiqatdan kənarda qalmamalıdır.
Oxucular bu fəsildə məntiqin predmeti, praktik əhəmiyyəti məsələlərini gözdən qaçırmamalıdırlar. Çünki elmi ədəbiyyatda bəzən belə fikirlərə rast gəlirik ki, məntiq təfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə yanaşı, onun düzgünlüyünü də müəyyənləşdirir. Bu tərifə irad tutmaq olar, ona görə ki, məntiq eyni zamanda təfəkkürdə baş verən səhvləri aradan qaldırmaq yollarını göstərir. Təfəkkürün özü anlayışlardan başlayır, anlayışlı təfəkkür isə yalnız insana məxsusdur və bütün fikir fəaliyyətinin "hüceyrəsini" anlayışlar təşkil edir. Buna görə də prof. H.Hüseyinlinin adını çəkdiyimiz kitabında dediyi fikri ("məntiqin predmetini idrakın hissi mərhələsilə rasional mərhələsi arasındakı aralıq mərhələni müəyyənləşdirmək təşkil edir") heç cür qəbul etmək olmaz. Çünki məntiqin predmeti təfəkkürdür, təfəkkür də idrakın yüksək formasıdır, onu "dialektik təfəkkürün aşağı pilləsi" adlandırılan kortəbii təfəkkürlə eyniləşdirmək yanlış fikirdir.
Onda soruşula bilər: Nədir təfəkkür?
Sadə dillə desək, təfəkkür insanın mühakimə yürütmək qabiliyyətidir, onun geniş elmi tərifi isə belədir: təfəkkür insanların praktik fəaliyyəti prosesində gerçəklikdə qavradığı predmet və hadisələrin ümumiləşmiş, vasitəli, mücərrəd və məqsədəuyğun formada beynimizdə inikasıdır.
Bu tərifdən çıxarılan nəticələri oxucu öz praktik fəaliyyətində bir daha yoxlaya bilər. Çıxarılan nəticələrin qısa xülasəsini veririk:
1."Fikirlər aləmi" insan beynində öz-özünə yaranmır, onun ilkin şərti "əşyalar aləmi"nin mövcudluğudur.
2.Tərifdə təfəkkürün obyektiv gerçəklikdən asılılığının spesifik xarakteri aşkara çıxır, yəni təfəkkür gerçəklikdəki predmet və hadisələrin ideal fikirlər formasında yenidən şüurumuzda inikasıdır. Gerçəklik sistemli xarakter daşıyır və cürbəcür sonsuz sistemlər çoxluğundan
Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
