Йеха буьйсанаш

Берсега телхинчу стаге санна хьоьжура Курумов.

– Хьо-хьуо теший айхьа дуьйцучух?

– Шеко йоцуш!

– Тамашийна болх бу-кх хIара, – Курумовс корта хьовзийра. – Хьох тIеман стаг ву, соьгахьчул тIех Iилма а долуш, дуьне а девзина, хIетте а, беро а дуьйцур дац ахь дуьйцург. Халкъийн вошалла! ХIун йу тIом? Цуьнан ойла ца йина ахь? Тахана – тIом, кхана – вошалла! Хьере ойла! Шина халкъана йа шина лагере декъаделлачу халкъийн мостагIалла ма кхуллу тIамо. Герз карахь тIеман арахь вовшашна дуьхь-дуьхьал хIоьттинчу шина халкъан шина векало ца лоьху оцу тIамна бехкениг. Ца хоьтту мича къомах, динехь, басахь ву, къехо йа хьолахо ву, цуьнан хIун ойла йу. Цаьршиннах ши экха, ши мостагI хуьлу. Цаьршиннан цхьа Iалашо хуьлу: вовшийн виэн, ша-ша тола, ша-ша дийна виса. Леташ болчу салтийн хилла ца Iа и цабезам а, мостагIалла а. Оцу тIамехь леташ боцчу шайн-шайн цIахь машаре Iачийн дегнаш чохь а кхоллало изза акха, къиза ойла. ХIунда аьлча оцу тIамехь летарш, бойъурш а оцу цIахь болчу машаречу нехан дай, кIентий, вежарий, майранаш ма бу. ХIоранна а лаьа шайн да, ваша, кIант, майра тола, уьш дийна цIа берза. Царна дуьхьал летачу халкъана неIалт хьежадо йа иза иэшор доьху. Дукха хан йоццуш чекхбаьлла иттанаш шерашкахь лаьттина, итт эзарнаш нохчийн а, оьрсийн а синош дIадаьхьна къиза тIом. Хатта хьайна нохчочуьнга йа оьрсичуьнга, хьан да, ваша, майра хьан вийна? Хьоьга эр дац, уьш Ивана йа Ахьмада байъина, оьрсаша а, нохчаша а байъина эр ду. ШийтталгIачу шарахь Россе баьхкира французийн мехкашдIалецархой. Оцу шерашкахь xIop а оьрсичунна муьлхха а француз шен луьра мостагI хетара, хIунда аьлча и цивилизованни француз герз карахь Росси дIалаца, оьрсийн халкъ лолле дерзо веана дела.

– Ткъа оццу оьрсичо дицдора, шен паччахьо, шен правительствос шайн берриг ницкъаца французски революци хьошуш а, Европехь монархиш йуха меттахIиттош a гIo дина хилар.

– Иштта-м хуьлуш ма ду. Исторехь суна ца хаьа, оцу тIамна ша бехке делахь а, цхьа а халкъ цунна къера хилла меттиг. Дуьхь-дуьхьал летачу шина а халкъана ша-ша бехке ца хета. Туркошца тIемаш болчу хенахь оьрсаша xIop а турко адамаш дойъург кхайкхаво. Ткъа туркоша а маьхьарий хьоькху, оьрсий мехкашдIалецархой, Iазапдаллорхой, гаурш бу бохуш.

– Нуьцкъаха тIаме, Iожаллина тIелаьллинчу оцу мискачу оьрсичунна а, туркочунна а ца хаьара, шаьшшиъ туркойн султанан а, оьрсийн паччахьан а, церан гIеранийн а хьал лардеш, дебош летий а, лей а!

– ДIавалахьа, делхьа! Цаьршиннан хьекъал ма дац иштта кIорга ойла йан.

– Муха хуьлу, зорбанехь, килсехь, маьждигашкахь церан хье чу дIовш дуттуш хилча. Кхин ойла йан гIортал. Сихха вуьйр ву.

– Вайшимма долийначу гIуллакхна генаваьлла вайша. Хьо вежарий бан гIертачу ламанхошна а, оьрсашна а тIе йухаверзий вайша. Дуьззинчу дезткъа шарахь вовшийн цIий Iенийна цара. Оцу тIамна бехке паччахь а, правительство а хуьлуьйтур вай. Амма ахь хаттал гIалгIазкхичуьнга йа ламанхочуьнга? Цара паччахьаш бехке бийр бац. ГIалгIазкхичо эр ду, ламанхой шайн станицашна тIелетара. Ламанхочо – гIалгIазкхий, шайн махка а баьхкина, охьахевшина. И дезткъа шарахь бахбелла цIийIеноран тIом селхана чекхбаьлла. Ламанхо иэшна, гIалгIазкхи тоьлла. Хьалхарчуьнгара латта дIадаьлла, шолгIачунна – карадахна. Цаьршинна йуккъехь машар ца хилла. Ламанхочо шен латта йухадерзоре сатуьйсу, ткъа гIалгIазкхичо шен карадеанарг цунах лардийр ду. Оцу шиннан дегнаш чохь вовшашка цабезам лаьтта. Ткъа хьо, оцу тIамехь беллачийн кешнийн баьрзнаш дакъадалале, йагийначу йартех туьйсу кIур дIа а бале, адамаша чIир а йастале, царах вежарий бан гIерта!

– Амма адам кхетар ду хенан йохалла…

– Нагахь царна кхета а, церан барт хилийта а гIерташ нах хилахь! ХIинцалерчу адамийн масех тIаьхье хийцайелча. Хьуна ма-моьтту, итт, ткъа шо даьлча-м хир дац иза. TIe, мила ву халкъашна йукъара мостагIалла дIадаккха, халкъаш цхьаьнатоха, халкъийн барт бан гIерташ? Цхьа а. Мелхо а, мостагIалла марсадоху. Шайн мохк схьа ца белча, законехь шаьш муьжгашца ца нисбича, даг чуьра вас дIайер йуй ламанхойн?