Мое время, или Осенний дневник (на армянском языке)
Սովոր լինելով քաղաքային կյանքին, նա սկսում է ձանձրանալ գյուղում: Շուտով նրա անվան շուրջ սկսում են զանազան հակասական, երբեմն զավեշտական պատմություններ հյուսել: Պատմում էին ամենուրեք, թե այնքան գրագետ է, որ ոտքի մատներով է գրում, այն էլ ռուսերեն… Թե Գորիում ինչ-որ հեղափոխական գաղտնի խմբակի անդամ է եղել, նույնիսկ ձերբակալվել ու Թիֆլիս է տարվել, թե Ախալքալաքի սրճարաններում աղմկոտ քեֆեր է անում, շրջում է քաղաքում՝ առանձին կառքեր վարձելով նվագախմբի, յափունջիի ու փափախի համար… Ի վերջո, ըստ լուրերի, մի քանի տարի անց նրա պարտքերի դիմաց Բարսամ աղայից մի ամբողջ հոտ ոչխար են տանում հովիվների ու շների հետ միասին…
Սնանկացումից հետո Վանո Տացուն, այնուամենայնիվ, ձեռնամուխ է լինում իր երբեմնի ծրագրի իրագործմանը և սկսում է աշխատել՝ կարդում է, երկար առանձնանում ու անվերջ գրում է, թղթակցում է «Մշակ»-ին, իսկ 1901 թվին դպրոց է բացում գյուղում, հավաքում է մոտ քսան աշակերտ ու պարապում մեր «յազլուղում», որ պատուհաններով, փայտե հատակով ու հարթ առաստաղով միակ շենքն էր գյուղում:
Ամեն առավոտ, երբ արևն ընկնում էր դասասենյակի երկու մեծ պատուհաններից ու հասնում էր գրատախտակին, Վանո Տացուն սկսում էր դասերը: Ինչպես պատմում էր հայրս, որ նրա առաջին աշակերտներից էր, ներկա-բացակա անելիս ներկա գտնվող աշակերտը պարտավոր էր ասել՝ աստ, բայց, չգիտես ինչու, բոլորն ասում էին՝ հաստ, որ ամեն անգամ Վանո Տացուի ծիծաղն էր շարժում:
Նրա դպրոցը գործում է չորս տարի, մինչև 1905 թ-ի հայոց դպրոցների փակումը ռուսական կառավարության կողմից:
Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհվում է նրա սիրելի որդին՝ Ավետիքը: Դա տեղի է ունենում Սարիղամիշի տակ: Այդ մասին հետո վկայում է Պիճայենց Մեսրոպը, որը կռվում էր նրա հետ միասին. այն Մեսրոպը, որը զայրույթի պահին կրակել էր մինարեթից երգող մոլլայի վրա ու վայր գցել:
Այդ վիշտը քիչ է մնում կործանի Վանո Տացուին: Նորից սկսում է խմել: Միակ ելքը նա համարում է որդու մանկության վայրերից հեռանալը և հեռանում է՝ գյուղում թողնելով իր գրադարանն ու ձեռագրերը: Մինչև կյանքի վերջը նա ուսուցչություն է անում Ծալկայի գյուղերում:
Այդ գյուղերից մեկում տեղի է ունենում մի դեպք, որը պատմվում է մինչև հիմա:
Արդեն սովետական իշխանության տարիներն էին, Վանո Տացուն պարապում էր անգրագիտության վերացման նպատակով մեծահասակների համար բացված հատուկ դպրոցում: Ինչ-որ պատճառով աշակերտները նրան խիստ զայրացնում են, և նա, հավանաբար խմած լինելով, հայհոյում է.
– Ընկեր Լենինն ասել է՝ սովորել, սովորել, սովորել: Սովորում եք՝ սովորեք, չեք սովորում՝ ձեր տիրոջ…
Մեծ աղմուկ է բարձրանում, աշակերտները բողոքում են, նրան ձերբակալում են, ընդ որում ոչ թե խմած լինելու կամ աշակերտներին հայհոյելու համար, այլ մի անմիտ մեղադրանքով՝ իբր թե նա ընկեր Լենինին էր վերագրել և՛ «սովորել, սովորել»-ը, և՛ հայհոյանքը… Ձերբակալել, բայց անմիջապես ազատ էին արձակել, որովհետև իբր ասել էր, թե անձամբ ճանաչում է Ստալինին, ընկերություն է արել հետը Գորիում և որպես ապացույց ինչ-որ համատեղ լուսանկար էր ցույց տվել:
Ի՞նչ ընկերության մասին է եղել խոսքը՝ հայտնի չէ:
1937 թ-ին Մարկոս պապիս ինչ-որ մեկը գաղտնի տեղեկացրել էր, որ Վանո Տացուին կասկածում են դաշնակցական լինելու մեջ և պիտի գան տունը խուզարկելու: Սարսափահար պապս գիշերն այրել էր նրա ձեռագրերի տետրերը, զանազան թղթեր ու նամակներ, նրանց հետ նաև ողջ գրադարանը:
Ի՞նչ էր գրել Վանո Տացուն առանձնության երկար գիշերներին, ի՞նչ կար դեղնավուն թերթերով այն տետրերի մեջ՝ մնում է անհայտ:
Եթե կարելի լիներ հավատալ, որ ձեռագրերը չեն այրվում…
… Նախքան օդան ու թոնրատունը մենք երկար սրահներ ունեինք, որ բակ էինք կոչում: Անսովոր մարդը մոլորվում էր մեր բակերում, իսկ մենք ազատորեն ելումուտ էինք անում անգամ մթան մեջ, պատերի ամեն մի քարը, ամեն մի դուռ իր բացվելու և փակվելու հատուկ ձայներով ծանոթ ու հարազատ էին: Շատ տարիներ հետո այդ դռներից մեկի վրա, որ Մենձ դուռ էինք կոչում, թափված հին ներկի տակից երևաց Վանո Տացուի ձեռքով փորագրված հետևյալ երկտողը.
Պահե անունդ անկորուստ՝
Թե աղքատ լինես, թե հարուստ…
Հիմա չկան ոչ այն երկար սրահները, ոչ էլ այդ դուռը:
Մեր գերդաստանի անցյալի սահմանը գետն էր, որով անցել էր նա հին հայրենիքից գալու ժամանակ, իսկ ապագայի սահմանը այն ցուրտ ձմեռը եղավ, երբ մեր տունը դատարկվեց:
Խավարի մեջ մենք մեր տան ճանապարհը գտնում էինք, իսկ հիմա լույս օրով մոլորվեցինք, ըստ երևույթին, դժվար թե հաջողվի անկորուստ պահել մեր անունը հայրենիքից դուրս:
Գուցե քեզ տարօրինակ թվա, բայց ուզում եմ այստեղ վերջացնել, աղջիկս: Մնացածը դու գիտես, որոշ բաներ էլ կգտնես այս օրագրի հաջորդ էջերում:
* * *
Ես միշտ սիրում էի քրքրել իմ հին օրագրերը: Մի անգամ էլ այդպես նայելով գտա ռուս գրող Միխայիլ Պրիշվինի ինչ-որ նամակից այսպիսի մի քաղվածք.
–Այն մարդը, որին դու սիրում ես իմ մեջ, ինձանից լավ է, ես այդպիսին չեմ, բայց դու սիրիր, և ես կձգտեմ ինձանից լավ լինել…
Իսկ ես կարծում էի, թե Պրիշվինը կենդանիներից ու բույսերից բացի ուրիշ բաների մասին չի գրել:
Ես այդ քաղվածքը կատարել էի շատ վաղուց, երբ հավատում էի այդպիսի բաների, իսկ հիմա ափսոսում եմ, որ ոչ ես եմ առաջվանը, ոչ էլ այս ժամանակը:
Ում որ ուղղված են այս խոսքերը, գրողը հանդիպել է շատ ուշ, արդեն քառասունն անց ամուրի լինելով, հանդիպել է սպիտակ մի տարեմուտի, երբ խոշոր-խոշոր ձյուն էր թափվում:
Շատ գեղեցիկ է և նման է հեքիաթի:
Չարժե ամեն ինչի կասկածող սկեպտիկ երևալ, դա շատ տհաճ է. ավելի լավ է այստեղ վերջացնեմ, թող անհայտ մնա, թե հեքիաթն ինչպես վերջացավ: Ինքս էլ դա կարգին չգիտեմ, իմ հին օրագիրն այդ մասին ոչինչ չի ասում:
Տխուր բան է վերջը, անգամ ամենալավ վերջը, որ հեքիաթներում է լինում երկնքից ընկնող խնձորներով, դարձյալ տխուր է: Իսկ այդպիսի հեքիաթը… Դա չափազանց մաքուր ու գեղեցիկ է, որ լավ վերջանա:
Բացի այդ, ամեն ինչ չէ, որ պետք է մինչև վերջ ասել: Ճապոնացիք, օրինակ, իրենց Իկեբանայի մեջ, իրենց բանաստեղծություններում գերադասում են անավարտությունը, կիսատ ասվածը և դրանով երբեմն ավելի շատ բան են կարողանում ասել:
* * *
Ինչքա՜ն ցավ կա կյանքի մեջ և ինչքա՜ն հիասթափություն:
Հին արաբական բաղնիքի պես է աշխարհը, նրանց մոտ հնում բաղնիք են մտել ձրի, բայց վճարել են դուրս գալու համար…
Կյանքն էլ է այդպես, ծնունդն ակամա ու ձրի, այդպիսի հրաշքը բոլորի համար այդպես մատչելի ու պատահական… Իսկ դուրս գալու համար պետք է վճարել երկար տառապանքով, հիասթափությամբ ու կորուստներով:
Կորուստն է մեր գիտությունն ու փորձը, նրանով ենք ճանաչում ու հասկանում կյանքը միայն այն ժամանակ, երբ այլևս ոչ այդ գիտությունն է պետք, ոչ էլ այդ փորձը:
Ինչքա՜ն սուտ կա աշխարհում:
– Եթե մի մարդ են սպանում, ողջ մարդկությանն են սպանում,– ասում են ու շարունակում են սպանել նոր-նոր միջոցներով, բայց նախնադարյան մոլեռանդությամբ, միջին դարերի մոտիվներով: Եվ քանի՜ անգամ է մարդկությունը մեռել մի մարդու մահով:
– Սիրեցեք ձեր թշնամիներին, օրհնեցեք ձեզ անիծողներին…
Եղե՞լ է աշխարհում մի մարդ կամ մի ժողովուրդ, որ այդպես վարվի: Նշանակում է մեր ժողովուրդը դեռ պիտի օրհնի՞ նրանց, ովքեր մորթեցին իր մայրերին ու մանուկներին, զրկեցին հայրենիքից…
Վերջապես ի՞նչ է այս կյանքը՝ մի խաղ, որտեղ ազնիվ խաղացողը տանուլ պիտի տա, անվերջ եռացող մի խարդախ շուկա, որտեղ անպայման երեսպաշտության ու կեղծիքի մանր դրամ պիտի ունենաս, թե չէ թեկուզ գանձերով մտնես, դատարկ դուրս կգաս, ինչպես որ Ստենդալն է գրել Նապոլեոնի առիթով:
* * *
Կարդացել եմ մի տեղ, թե փոքրիկ ծիծեռնակը կերը կրում, տանում է ձագերին անգամ այն դեպքում, երբ նրանք չկան այլևս, զրկվել է նրանցից: Տանում է այնքան ժամանակ, գրված էր, «մինչև բնազդական շարժումների շղթան կտրվի»:
Հետաքրքիր է ինչպե՞ս է դա կատարվում, ինչպե՞ս է կտրվում բնազդական շարժումների շղթան, և նա ինչպե՞ս է ըմբռնում բացակայությունը:
Մարդը միայն նոր կորուստով է հինը մոռանում, միայն նոր ցավն է մեղմացնում հինը, ինչպես որ սեպը սեպով են հանում:
Ինչպես բնությունը, այնպես էլ մարդու հոգին դատարկություն չի ընդունում, այն անպայման պիտի լցվի ինչ-որ բանով՝ սիրով, կարոտով կամ ցավով: Չգիտեմ որտեղ՝ ուղեղում, նյարդերում, դրոշմված է օրգանիզմն ամբողջությամբ, երբ որևէ անդամ բացակայում է, թևը կամ ոտքը կտրում են, ցավը մնում է, բացակա անդամը շարունակում է ցավել: Ինձ պատմել է մի մարդ, որը վթարի հետևանքով զրկվել էր ոտքից, ասում էր, որ հաճախ զգում է ոտքի ներկայությունը, անգամ մատների ցավն է զգում:
Ծիծեռնակի նման բնազդական շարժմամբ ես հայացքս ուղղում եմ հորիզոնին, ուր որ իմ լեռները պիտի լինեն և զգում եմ բացակա սրտիս ցավը…
Եղել է հին աշխարհում մի փիլիսոփա, որ մարդկանց մերժումին վարժվելու համար արձաններից է ողորմություն խնդրել, իսկ ի՞նչ անեմ ես, որ այս տափակ երկրում լեռների բացակայությանը վարժվեմ:
* * *
Մեր Մենձ ձորից մինչև Փարվանա լիճը փռված հովիտը իմ մանկության դաշտն էր, այսինքն ոչ թե Միջագետքում կամ Հնդկաստանում, այլ այդտեղ էր գտնվում Դրախտը…
Այդ հովտում, որ Մենձ Չայիր էինք կոչում, երկու մեծ քարակույտեր, մանր ու խոշոր քարերի երկու բուրգեր կային, որոնք վկայում էին, որ այդտեղ իրենց զինվորներին են հաշվել հռոմեացի զորավարները։ Մեր պատմության ուսուցիչն էր այդպես ասում, իսկ մենք ուզում էինք, որ Տիգրան Մեծը կամ գոնե Վարդան Մամիկոնյանը եղած լինեին:
Մենձ ձորից իջնում էր գետակը, ոլորվում էր հովտում, անցնում էր հին ճանապարհի կամրջի տակով ու ծաղիկների միջով գնում դեպի լիճը:
Կամրջի մոտ ջուրը խորն էր և պտույտ էր տալիս: Դա Անհատակն էր, այնտեղ ոչ ոք չէր լողանում: Անհատակից ոչ հեռու, ճանապարհի եզրին, իմ մանկության աղբյուրն էր, ասում են, թե նա հիմա ցամաքել է…
Երբ ավարտեցինք դպրոցը, մեր դասարանի տղաները որոշեցին ձուկ բռնել գետակից և խնջույքով նշել մեր ավարտելը:
Հունիսի կեսերին Կաչխան կոչված ձկները, որ հիմա նույնպես չկան, մեծ վտառներով գետակով բարձրանում էին դեպի ձորի տաք ջրերը ձկնկիթ դնելու և լուսադեմին ետ էին դառնում դեպի լիճը: Մեր գյուղացիներն ամեն տարի այդ օրերին քթոցներով կամ ցանցերով փակում էին նրանց վերադարձի ճանապարհը և որսում էին մեծ քանակությամբ: Դա նշանավոր Ձկան խաղն էր:
Մենք էլ գնացինք, գինի տարանք, որ խմենք, քեֆ անենք ձուկը բռնելուց հետո: Գինին խմեցինք ձուկը բռնելուց առաջ և ամեն ինչ մոռացած քնեցինք գետափի Անմոռուկների մեջ…
Գիշերը անձրև եկավ: Հորդացած ջրերն անցան, ձկներն անցան անարգել, իսկ մենք, առաջին անգամ հարբած, քնած մնացինք մինչև առավոտ:
Երբ արթնացանք, արևն արդեն ծագել էր, թռչունները երգում էին:
Գիշերային անձրևից հետո Դրախտի հովիտը լցված էր թարմության բույրերով:
Մենձ ձորից կաթնագույն մշուշը քաշվում էր դեպի վեր, դեպի Քարախաչի կապույտ լեռները, հովիվների կանչերից թնդում էր ձորը, ձիերի մի փոքրիկ երամակ, ձորից դուրս գալով, մշուշների ետևից սլանում էր բլուրներն ի վեր:
Մենք թրջված էինք գիշերվա անձրևով ու լուսաբացի ցողով, բայց երջանիկ էինք, առջևում կյանքն էր՝ հրապուրիչ ու անվախճան:
* * *
Մեր մեծ տան տարբեր անկյուններից միշտ կարելի էր լսել զանազան ընթերցումներ և արտասանություններ, միշտ որևէ հաստ գիրք էր կարդում հայրս իր մշտական տեղը նստած, բարձրաձայն դաս էին սերտում իմ քույրերն ու եղբայրները: Նրանք կարդում ու արտասանում էին ձեն ձենի տված: Ինչու՞ էին բարձրաձայն կարդում, չգիտեմ, երևի նրա համար, որ հետո ձայներն անվերջ հնչեն ու կանչեն կենդանի մնացած վերջին մոհիկանի ծերացած ականջներում:
Ես ու Խաչիկը դեռ դպրոց չէինք գնում ու միշտ հետաքրքրությամբ լսում էինք նրանց:
Ամենից հաճախ կարելի էր լսել նոր ժամանակների բանահյուսությունը բոլշևիկ հսկաների մասին, թե ինչպես ձի են հեծնում ու հարուստների դեմ կռվի են գնում Լենին հսկան, Ստալին հսկան և մյուս հսկաները… Ապա գալիս էր գյուղացի Մխոն, որին Լենինը նոր փափախ ու կոշիկներ էր տվել նրա ծակ փափախի ու պատռած կոշիկների փոխարեն:
Ահա իմ քույր Ասլին կովերի մսուրի մեջ նստած անգիր է անում հանձնարարված հատվածը «Անուշ»-ից կամ «Լալվարի որս»-ից, իսկ տան մյուս ծայրից Աղասին արտասանում էր.
Հե՛յ, ձեզ մատաղ, բանվոր տղերք,
Մեկ էլ, մեկ էլ մի զարկ տվեք,
Մի զարկ տվեք ցարի գահին,
Որ խորտակվի նա հիմնովին:
Նրան լսելով, ես պատկերացնում էի բարձր գահի վրա նստած ցարին, իսկ «բանվոր տղերքը» ճոճում են գահը, որ նրան վայր գցեն, միայն թե «նա հիմնովին»-ը ես լսում էի «նային-նոյին» ու ոչ մի կերպ չէի հասկանում, թե դա ինչ է, ուզում էի հարցնել, բայց վախենում էի, որ վրաս կծիծաղեն:
Սրբերի շարքն անցած հին իմաստուններից մեկը՝ Երանելի Ավգուստինը, հիշողությունները հոգու ապացույց է համարում: Նրանք հոգու մեջ են պահվում և հարկավոր պահին այնտեղից են հայտնվում, նշանակում է հոգի գոյություն ունի, հիշողություններն են նրա վկան, ասում է նա:
Այս պահին ես գիտեմ, որ ցավն է հոգու վկան… Մերոնք բոլորը հողի տակ են, իսկ մեր մեծ տան տեղում եղինջ է աճում… Անմխիթար ցավն է հոգու վկան:
Մայրս հպարտանում էր, որ մեր տանը բոլորը կարդացող են, բայց հպարտանում էր տխրությամբ ու ափսոսանքով, որ գրքերը հաց չեն տալիս: Իսկ հայրս հույսը չէր կտրում.
– Սև գիրը կարմիր օրեր կբերե, կնիկ:
Նա շատ էր սիրում կարդալ, մանավանդ ձմեռները: Ցերեկները նստում էր թախտի ծայրին, երդիկի տակ ու կարդում էր: Եթե ձյուն տեղար կամ բուք լիներ, երդիկները փակվում էին ու տունը մթնում էր: Այնժամ հայրս մեզանից մեկնումեկին ուղարկում էր երդիկները մաքրելու: Մենք աշնանից նրանց մոտ բարձր ձողեր էինք տնկում, որ ձմեռը գտնենք:
Երեկոները հայրս նստում էր սյան տակ, լամպին մոտիկ և սովորաբար կարդում էր բարձրաձայն, մանավանդ եթե լսող էր ունենում:
Բազմաթիվ ձմեռային երեկոներ ես ու Խաչիկը հափշտակված լսել ենք նրա ընթերցումները: Դրսում սուլում ու երգում էր լեռներից փչող քամին, իսկ հայրս կարդում էր նավթի լամպից տարածվող լուսավոր շրջանակի մեջ նստած: Այդպես մենք լսել ենք մեր ժողովրդական հեքիաթները, պատմավեպերը, Վախթանգ Անանյանի գրվածքները, «Ռոբինզոն Կրուզո»-ն, «Անգլուխ ձիավորը», «Տասնհինգամյա նավապետը» և այլն:
Չորս անառարկելի հեղինակություններ կային հորս համար՝ Րաֆֆին, Ջիվանին, Թումանյանն ու Ռափայել Պատկանյանը, որին միշտ Գամառ Քաթիպա էր կոչում:
Րաֆֆու գործերը, մանավանդ պատմավեպերը, նա ընկալում էր որպես ստույգ իրողություն, որպես հայ ժողովրդի կենսագրություն: Նրանք, բացի հարուստ տեղեկություններ տալուց, մինչև հոգու խորքը հուզում էին հորս: Խիստ հուզական տեսարանները նա անվանում էր «դժվար տեղեր» և կարդում էր մտքում, միայն շուտ-շուտ թաշկինակով աչքերն էր սրբում: Այդպիսի տեղերից էին պանդուխտ հոր և որդու հանդիպումը «Ղարիբ մշեցին» պատմվածքում, Մուրադի և հոր հանդիպումը «Խաչագողի հիշատակարան»-ում, Դրաստամատի այցելությունը շղթայակապ Արշակ թագավորին և այլն:
Ջիվանին սրբություն էր հորս համար: Նա փոխարինում էր ավետարաններին, Առակաց գրքին ու սաղմոսներին, որոնք անչափ սիրում էր, որոնցով կրթվել ու դաստիարակվել էր: Հորս հոգուն հարազատ էին մեծ գուսանի իմաստությունը, լավատեսությունն ու հայրենասիրությունը:
Հայրս բառացիորեն անբաժան էր նրա գրքից, գիշերը քնելիս դնում էր բարձի մոտ, անգամ հետը դաշտ էր տանում, կարդում էր թե՛ ուրախության, թե՛ տխրության պահերին աղոթքի պես: Այդ գիրքը ես գնել էի Ախալքալաքի շուկայում մի ծերունուց: Այն հետաքրքիր ճակատագիր էր ունեցել, մի քանի տերեր էր փոխել Ստեփան Զորյանի կովի պես: Երկու-երեք տարի առաջ էր լույս տեսել, բայց պատկանել էր վեց հոգու: Վեցերորդ տերը՝ մի հեշտիեցի, խոշոր տառերով գրել էր շապիկին.
– Մուրազիս հասա, անջախ նաշոլ…
Թումանյանի քառյակները շատ էր սիրում հայրս, առհասարակ նրա գործերը շատ բարձր էր գնահատում, միայն թե չէր ներում նրան Գիքորի մահվան համար, կարդալիս միշտ լալիս էր ու ասում.
– Անաստվա՛ծ, էդպես կգրե՞ն, ինչու՞ մեռներ անմեղ երեխան:
Հորս սրտին առանձնապես հարազատ էին Պատկանյանի գյուղական ռոմանտիկ պատկերները, իսկ առանձին ոգեշունչ պահերի կամ գինովության ժամանակ երգում էր նրա «Թե իմ ալևոր հերքս սևնային» բանաստեղծությունը: Մի անգամ էլ քիչ էր մնացել փորձանքի մեջ ընկներ այդ պատճառով: Մի հարսանիքում, գինովցած լինելով, երգել էր, հաջորդ օրը կանչել էին կոլխոզի գրասենյակ, թե դաշնակցական երգեր ես երգում: Կատարածու Կուտուզենց Աբրահամը, որը եկել էր ետևից, ճանապարհին խորհուրդ էր տվել.
– Մեղքդ վրադ առ, ասա՝ սխալվել եմ, խմած եմ եղել, թե չէ կկորցնեն, երեխաներդ անտեր կմնան, աշխարհում ի՞նչ կփոխվի:
Հորս փրկել էին Աբրահամի խորհուրդներն ու մեկ էլ այն, որ առաքինի մարդու անբիծ անուն ուներ գյուղում, բոլորը հարգում էին նրան:
Վերջին գիրքը, որ կարդում էր նա, «Մխիթար սպարապետ»-ն էր: Հասել էր այն տեղին, ուր պատմվում էր, թե ինչպես Դավիթ բեկի հետ գժտված Մխիթար սպարապետը ճակատամարտի ամենածանր պահին իր զորքով գալիս է նրան օգնության: Հասել էր այդտեղ, բայց շարունակել չէր կարողանում, հուզմունքից լալիս էր:
Ամառը վերջացավ, բայց նա այդպես էլ չկարողացավ հաղթահարել այդ «դժվար տեղը»: Աշնանը, երբ արտերն էին հնձում, մահացավ։ Իր սիրած ամիսն էր, սեպտեմբերը:
* * *
Հիշու՞մ ես մեր վերջին ձմեռը գյուղում, աղջիկս:
Այնպես ցուրտ էր, ձյունն ու քամիները շատ:
Մայրս հիվանդ էր, դու խնամում էիր նրան այնպիսի սիրով, որին միայն քո բարի սիրտն ու զգայուն հոգին են ընդունակ:
Վառարանի վրա բարակ լավաշներ էիր թխում: Դեռևս անվարժ քո մատներն այրվում էին, արցունքոտվում էին պայծառ աչքերդ, բայց դու թաքցնում էիր արցունք ու ցավ, որ ես չտեսնեմ: Եվ ծիծաղում էիր…
Աշխարհը խառնվել էր, աշխարհի հետ խառնվել էր և մեր կյանքը: Դժվար ժամանակ էր: Դու հասնում, օգնում էիր բոլորին, կիսում, տալիս էիր ունեցածդ, սերդ ու գուրգուրանքդ էիր տալիս, միայն մոռանում էիր ինքդ քեզ: Հետո այդպես էիր վարվում ամեն անգամ, ամեն տեղ, ուր որ նետել է մեզ կյանքը: Ոչ ոք դա քեզ չի սովորեցրել, քո էությունն է այդպես՝ հրեշտակային, իմ սիրելիս:
Հակոբ քեռին ու մեր հարևան Սամվելը այն ձմեռ գալիս էին «օդա նստելու» մեր տանը: Հակոբ քեռին հետաքրքիր պատմություններ էր պատմում իր կյանքից: Նրանց մեջ շատ թուրքեր կային: Հռոմեական այն կոնսուլի նման, որը ինչի մասին էլ խոսեր, իր բոլոր ելույթները վերջացնում էր միևնույն կոչով՝ Կարթագենը պետք է կործանվի, Հակոբ քեռին էլ իր բոլոր պատմություններն այսպես էր ավարտում.
– Թուրքին հավատալ չի կարելի:
Սամվելը դիտմամբ գրգռում էր նրան, որ նոր բան պատմի:
– Ինչու՞ միայն թուրքին, հիմա ոչ ոքի հավատալ չի կարելի, այնպիսի ժամանակ ենք ապրում, որ մարդուն պետք է հազար անգամ փորձել, նոր վստահել:
Եվ Հակոբ քեռին պատմում ու պատմում էր և դարձյալ խոսքը վերջացնում էր նույն կերպ՝ թուրքին հավատալ չի կարելի:
Այդպես մենք կարճում էինք ձմռան երկար գիշերները:
Բաքարյան Կարենն էր միշտ այցելում մեզ այն ձմեռ: Գալիս էր, ինչպես ինքն էր ասում, քո աննման ծիծաղը լսելու համար ու միշտ սիրտ էր տալիս ինձ.
– Կանցնին էս օրերը, Մարկոսյան ջան, լավ օրեր կգան:
Նա մեկն էր այն քչերից, որոնց մեջ միացած էին մարմնի ուժն ու հոգու պոեզիան, այդտեղից էր նրա լավատեսությունը:
Թե գիտենայի ինչ է սպասվում մեզ, մնացած բոլոր օրերս հոժարությամբ կտայի, միայն թե այդ օրերը չանցնեին:
Հիշու՞մ ես, ինչպես հյուր գնացինք Կարենենց, երբ վերադարձել էր նրա հայրը՝ Վարոսը: Նա վարորդ էր, ավտովթարի պատճառով բանտարկվել էր: Նստել էր որոշ ժամանակ ու նոր ազատվել, վերադարձել էր տուն:
Վարոսի ավագ որդին ու աղջիկներն էին եկել հեռուներից, հոր սիրած երգերն էին երգում, արտասանում էին: Այնպես թեթև ու գեղեցիկ էր այդ երեկոն, այնպես հուզիչ ու բնական էր ամեն ինչ, որ Վարոսը կարծես մոռացել էր կրած դառնությունները:
Նա մեր գյուղի առաջին վարորդներից էր, որոնք փայտե խցիկներով «Գազիկ» էին քշում: Նրանց նախանձում էին ընկերները, իսկ աղջիկները սիրահարվում էին:
Նրա հորը՝ Ազիզենց Մադոյին, ձերբակալել էին երեսունյոթ թվին որպես «ժողովրդի թշնամու», դաշնակցական գաղտնի խմբակի անդամ լինելու մեղադրանքով: Իբր թե այդ խմբակի անդամները մի գիշեր հավաքվել էին Կուճուճայենց օդայում և նրանցից մեկը երգել էր «Ինչու՞ բոլորն եկան, իմ Զոհրան չեկավ» երգը: Դա տարածված երգ էր ինչ-որ արևելյան հին սիրավեպից, իսկ կոմունիստների կարծիքով նշանակում էր ինչու՞ դաշնակները չեկան…
Հաջորդ օրը ձերբակալել ու տարել էին յոթ հոգու:
Դա եղել էր ձմռանը: Վարոսի հայրը ոչխարին խոտ էր տվել ու յափունջին ուսերին կանգնած էր եղել ոչխարի մոտ, պատի տակ: Երբ միլիցիոներները եկել էին տանելու, յափունջին տվել էր ավագ որդուն՝ Սաքոյին.
– Առ,– ասել էր նա,– մինչև գարուն գա, դեռ շատ ցրտեր կլինեն:
– Այն ժամանակ ոմանք հավատում էին, որ շուտով գարունը պիտի գա,– ասաց Վարոսը,– այսինքն սովետական կարգերի վերջը: Ահա այդ վերջը եկավ, բայց ինչ-որ նման չէ գարնան:
Վարոսի հայրը Վանո Տացուի առաջին աշակերտներից էր եղել: Նա տանը Նարեկ էր պահել, որ հրաշքով փրկել, պահել էին: Վարոսը բերել տվեց գիրքը, ցույց տվեց հոր ծալած թերթը: Ես տեսա մատիտով հազիվ նկատելի նշված մի տող այդ էջում՝
Արդեօք լուա՞յց ընդ ձայնի գուժիս՝ աւետեաց համբաւ ինձ առաքեցեալ…
Դժվարություններ շատ էր տեսել Վարոսը: Թեև կյանքն ու մարդիկ դառնացրել էին նրան, բայց էությունը մնացել էր լուսավոր: Նրա հետ մի տեսակ թեթև ու հեշտ էր ամեն ինչ: Ամեն տեղ և ամեն ինչում իրեն այնպես էր պահում, որ կարծես ասելու լիներ.
– Կյանքը շաքար չէ, բայց ապրել կարելի է, կարևորը մարդ մնալն է:
Մինչ մենք զրուցում էինք, դուռը ծեծեցին: Վարոսը գնաց բացեց ու ներս եկավ երկու վրացիների հետ: Նրանք ներս մտան մրսած, ձյան մեջ կորած ու տիկով օղին դրեցին սեղանին: Նրանք չորացրած մրգեր էին բերել պանրի հետ փոխանակելու, ուզեցել էին հասնել Ասփարա, իրենց ծանոթի մոտ, բայց ճանապարհը մեր անտառի տակ փակ էր եղել, մեքենան թաղվել, մնացել էր ձյան մեջ: Շալակել էին տիկով օղին, եկել գյուղ: Շներից խույս տալով ու հալածվելով եկել հասել էին Վարոսենց:
Նրանք եկան և իրենց հետ մի տեսակ թարմություն բերեցին, տխրությունը ցրվեց: Տաքացան, խմեցին ու երգեցին վրացիները: Խմեցինք մենք էլ նրանց օղին, որ այդ օրերի պես պղտոր էր:
Նրանցից մեկը, որի անունը կարծեմ Դաթո էր, մի երգ երգեց: Բառերը մոռացել եմ, միայն ընդհանուր տպավորություն է մնացել, ընդհանուր ասոցիացիա, որ երբեմն ավելի հարուստ է, քան ամեն մի խոսք: Եվ եթե այդ ընդհանուր տպավորությունն էլ «թարգմանենք», կստացվի ահա այսպիսի մի երգ, որ երգեց նա.
Տարիները անցան գնացին Արագվայի ջրերի պես, անցածը էլ ետ չի գա, գինի խմիր այսօր, որ տխրությունդ քաշվի աշնան մշուշի նման: Մի՛ լինիր սարերի պես մտքերի մեջ այդպես մոլորված, մի՛ լինիր պաղ ձյուների պես, որ աշնանը իջնում են սարերին…
Այդ երգը միշտ անբաժան է մեր վերջին ձմեռվա և այն երեկոյի թախծալի վերհուշից:
* * *
Ես մի ծանոթ ունեմ, ինչի մասին ուզում ես հետը խոսիր, հենց նեղն է ընկնում թե չէ, ասում է՝ ամեն ինչ հարաբերական է: Ծերության մասին էլ է այդպես ասում, թեև ինքը վաղուց երիտասարդ չէ: Խենթանալու բան՝ ամեն ինչի մասին էլ կարելի է ասել, թե ամեն ինչ հարաբերական է:
Իմ կարծիքով, ծերության առավելության մասին միայն տխուր հումորով կամ ինչ-որ վերապահությամբ կարելի է խոսել, այդտեղ հարաբերական բան չկա:
Ի՞նչ ունի ծեր մարդը: Նա ունի անցյալ, որն ինքը անվանում է «իմ ժամանակը», նա արդեն չկա կամ այլևս չկա, բայց նա ունի…
Այդ ժամանակի մասին սովորական ձևով նստել ու պատմել հարմար չէ, կարելի է պատմել միայն այնպես, ինչպես մեռածի վրա են ողբում մեր գյուղում՝ լալիս են երգելով… Նա անպայման արցունք է պահանջում՝ ինչպիսին էլ եղած լինի ու գնալով քաղցրանում է, ինչու՞ է այդպես, չգիտեմ: Գիտնականներն էլ չգիտեն, ինչպե՞ս է, որ գինու թնդությունը կամ մետաղների ժանգոտելը բացատրում են, իսկ ժամանակի դառնությունը կամ քաղցրանալը՝ ոչ:
Ինչ որ է, հիմա արդեն ես էլ կարող եմ ասել՝ իմ ժամանակը, նշանակում է ես էլ ինչ-որ բան ունեմ, թեև նա այլևս չկա:
Իմ ժամանակը քաղցր ու դառն համերի մի խառնուրդ էր: Ես նրա մասին հիմա շատ բան պատմելու մտադրություն չունեմ, միայն ուզում եմ ասել, թե որքան տարօրինակ ու զարմանալի էր նա իր լավատեսությամբ ու երգերով:
Դրանք խրուշչովյան տարիներն էին, որ «Ձնհալ» են կոչում հիմա: Բռնություններից ու հալածանքների մղձավանջներից հետո լավատեսական հեքիաթ էր հարկավոր: Նախ տիեզերքը բացվեց մարդկանց համար, հմայիչ ու կախարդական հեռուն, իրականությունից անսահման հեռու և հրապուրիչ: Լուսավոր ու լավատեսական էր անգամ առաջին տիեզերագնաց Գագարինի ժպիտը: Պատահականությու՞ն էր դա, թե՞ այդպես ընտրել էին նրան հատուկ այդ ժպիտի համար:
Մարդը միշտ հեքիաթի կարիք ունի, ուստի հնարեցին կոմունիզմի գեղեցիկ հեքիաթը: Հասարակագիտության նոր դասագիրքը, որ հայտնվեց դպրոցներում, կոմունիզմի դասագիրք էր, ես նրա հոտն եմ հիշում…
Ոչ ոք չէր կասկածում, որ շուտով կոմունիզմ պիտի լինի: Դա Աստծո արքայության նման մի բան էր, բայց ավելի իրական ու մոտիկ, ընդամենը քսան-քսանհինգ տարի հետո: Ամեն ինչ կամավոր պիտի դառնար, փողը պիտի վերանար, գնա առ ինչ ուզում ես, ինչքան ուզում ես: Մարդը պիտի փոխվեր, պիտի դառնար միանգամայն ազնիվ ու բարի, հավասարություն և արդարություն պիտի լիներ…
Մենք կիսաքաղց էինք, բայց հույսով ու հավատով անգիր էինք անում Կոմունիզմ կառուցողի բարոյական կոդեքսը և անվերջ քննում, թե այդ ամենն ինչպես պիտի լինի:
Մեծերը գյուղամիջում նույնպես այդ մասին էին խոսում՝ մեզանից ոչ պակաս զավեշտական ենթադրություններ անելով: Սակայն կային նաև զգուշավոր ու հեռատես մարդիկ, ինչպես Թիքոյենց Գալուստը, որն ասում էր.
– Սոցիալիզմից ի՞նչ օգուտ տեսանք, որ կոմունիզմից ինչ տեսնենք: Վայթե մենք վերջը Շեյմանի օրին մնանք:
Շեյմանը կոլխոզի էշն էր, այնքան էին չարչարել, որ ոտքերը հազիվ էր քաշում: Նրան այդ անունը Դավազենց Հակոբն էր տվել, պատերազմի ժամանակ այդ ազգանունով գերմանացի հսկիչ էր ունեցել:
Ամեն ինչի մեջ լավատեսություն կար՝ գրականության, արվեստի, կինոյի: Մեր դպրոցական շարադրություններն էլ անպայման ավարտում էինք լավատեսական վերջաբանով: Ինչի մասին էլ, ում մասին էլ գրեինք, Գիքորի, թե Մարկոս աղա Ալիմյանի, պիտի վերջացնեինք դեպի լուսավոր ապագան քայլող երջանիկ կոմսոմոլների խրոխտ շարքերով…
Ամեն ինչ նշանակում էր ուղիղ ճանապարհ, աչքի էր ընկնում դեպի առաջ ու վեր ուղղված ավարտուն գծերով, ինչպես որ լենինյան ուսմունքն էր՝ սովետական ճարտարապետությունը, մեքենաների ու հագուստի ձևավորումը, ամենուրեք այդ էր խորհրդանշում Լենինի պարզած ձեռքը:
Լավատեսական էին հատկապես երգերը:
Զարմանալի բան էր՝ որտեղի՞ց էր նրանց այն մարդկային ջերմությունը, լույսն ու բարությունը, որ կյանքում չկային: Նրանք հմայում ու տանում էին մեզ կյանքից հեռու մի ուրիշ աշխարհ, համենայն դեպս, ինձ վրա այդպիսի ներգործություն էին ունենում, ես մոռանում էի կյանքը և նրանց էի հավատում:
Նրանց կատարողներն էլ, հեղինակներն էլ մեծ մասամբ հրեաներ էին: Նրանք ոչ թե երգում էին, այլ կարծես թե հարազատի պես խոսում էին մարդու հետ, պատմում էին: Ես լսում էի դրանք միայն ռադիոյով, կարծես թե իմ հոգին էր լսում, որովհետև ոչինչ չէր խանգարում, ոչ պատկեր, ոչ շարժում:
Լուսավոր ապագայի այդ երգերը հիմա էլ ջերմացնում են ծերացած սրտերը որպես լուսավոր անցյալ, որովհետև դրանցից բացի նրանք ոչինչ չունեն: