Яңарыш юлында / На пути возрождения (на татарском языке)
Азат Гилмуллович Ахмадуллин
Әдәбият галиме, театр белгече һәм тәнкыйтьче Азат Әхмәдуллинның бу китабына XX йөз ахыры – XXI йөз башы татар әдәбиятына (нигездә, драматургиягә) караган фәнни мәкаләләре туплап бирелде.
Азат Ахмадуллин
Яңарыш юлында. Фәнни мәкаләләр
© Татарстан китап нәшрияты, 2018
© Әхмәдуллин А. Г., 2018
© Шәехов Л. М., кереш сүз, 2018
XXI гасырга кереп барганда
Яңа гасыр җәмгыятебезгә һәм көндәлек тормышыбызга күп үзгәрешләр, яңалыклар алып килде. Алар, әлбәттә, җәмгыятьнең елъязмасы булган әдәбиятта чагылыш таба. Яңалыклар язучылар иҗатына, әсәрләренең тукымасына да үтеп керә. Күренекле әдәбият галиме, профессор Азат ага Әхмәдуллин үзенең фәнни мәкаләләрендә шул мәсьәләгә игътибар юнәлтә. Кайбер эзләнүләре әлеге китапта урын алган.
Галим, асылда, төп тикшеренүләрен әдәбиятыбызның драматургия өлкәсендә алып бара. 2014 елда аңа татар драматургиясе буенча язган хезмәтләре өчен Татарстан Республикасының фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт премиясе бирелде. Ул – татар әдәбияты буенча илледән артык дәреслек, хрестоматия, методик әсбап, егермедән артык монография һәм тематик җыентык авторы.
Драматургиядә иҗат итүче каләм әһелләренең XXI гасыр алдыннан ирешкән уңышларыннан берсе итеп Азат Әхмәдуллин кеше шәхесенә игътибарның яңа бер югарылыкка ирешүен күрсәтә («Бүгенге татар драматургиясенең кайбер үзенчәлекләре», «Бүгенге татар драматургиясендә яңалык сулышы» мәкаләләре). Бу юлда үз чорында зур казанышларга ирешкән Туфан Миңнуллин, Аяз Гыйләҗев һәм Илдар Юзеевләргә алмашка килгән Зөлфәт Хәким, Данил Салихов, Ркаил Зәйдулла һәм Илгиз Зәйниевләр шәхескә, аның эчке дөньясына игътибарларын бермә-бер арттырдылар, аеруча аның җәмгыятьтә тоткан урынын үз әсәрләрендә беренче урынга куеп карауны алгы планга чыгардылар.
Яңа гасыр башының үзенчәлекле якларының берсе итеп галим әдәбиятыбызда торган саен күбрәк урын ала барган тарихи тематиканың активлашуын күрсәтә. XX гасырның икенче яртысында драматургиядә Туфан Миңнуллин, Аяз Гыйләҗев, Илдар Юзеев, Юныс Сафиуллин, Фәүзия Бәйрәмова, Юныс Әминевләрнең пьесаларында татар тарихының аерым өлешләре, бу процесста урын алган тарихи шәхесләр яктыртылды. Тарихилык әдәбиятыбызда чын мәгънәсендә XXI гасыр башында нык активлашты. Бу активлык бигрәк тә проза жанрына хас. Вахит Имамов, Марат Әмирханов, Фәүзия Бәйрәмова һ. б. ның романнарында һәм повестьларында күпчелек укучы өчен билгесез булган татар дәүләтчелеге тарихы, бөек ханнарыбыз тормышы яктыртыла.
Әдәбиятыбызда тематик һәм проблематик яңалыкларның чагылышына автор китабының күп өлешен багышлаган. «1960–1980 еллар татар драматургиясенең жанр һәм стиль үзенчәлекләре» дип аталган мәкаләсендә ул махсус рәвештә сәхнә әдәбиятының бу төрендәге үзенчәлекләрне карап үтә. «Драмада үсеш характерларны декларатив сурәтләүдән кеше күңеленең бай һәм катлаулы булуын күрсәтүгә күчү юнәлешендә бара. Сәхнә әдәбиятының бүгенгесе өчен сюжетны артык катлаулы төстә оештыруга омтылу түгел, ә тирән иҗтимагый-фәлсәфи һәм сәнгатьчә гомумиләштерүләргә омтылу хас», – дип яза ул.
Жанр үзенчәлекләре өлкәсендәге яңарышларның берсе буларак мәкалә авторы драма төренә күбрәк һәм ныграк игътибар ителә башлавын күрсәтә, чөнки аңа кадәр драматургиядә дә, театрларда да төп игътибар комедиягә бирелә иде. «Ә әдәбиятның төп максатларыннан берсе – уңайны раслау», – ди галим. Драматик кичерешләр никадәр үткен булса, эчке тетрәнү һәм яңарыш кичергән характерның үсешен, алга китешен күрү һәм аңлау шулкадәр үк гыйбрәтле. Ә моны, асылда, драма һәм трагедия төрләре бирә.
XX гасыр ахыры – XXI гасыр башы әдәбиятында, шул җөмләдән драматургиядә дә, стильләр мәсьәләсе аерым игътибар сорый. Стильләргә байлык әдәбиятның өлгерү дәрәҗәсен билгели торган үлчәү булып тора. Тематик байлык җәһәтеннән дә, жанр һәм стиль төрлелеге ягыннан да драматургиябез яңа баскычлар яулый. Бүгенге театр афишаларында героик-инкыйлаби, тарихи-иҗтимагый, социаль-көнкүреш, психологик һәм романтик драмаларга, трагедия, комедия, водевиль, трагикомедиягә дә мисаллар күбәя бара. Вакыйгаларны эпик иңләп алудан һич тә баш тартмастан, драма авырлык үзәген иҗтимагый-сәяси мәсьәләләрдән, тышкы күренешләрне сурәтләүдән герой шәхесенә, аның рухи дөньясына, характеры формалашу процессына күчерә бара. Көрәшче характерындагы кырыс аскетизмны алгы планга куеп, һәр көрәшнең уңышын шуңа гына кайтарып калдыру, көрәшчене шәхси мәнфәгатьләреннән баш тарткан, көрәш өчен генә туган, шуннан башка бернәрсә турында да уйламый торган аскет итеп сурәтләү кичәге эстетик зәвык белән бергә кала бара. Көрәшче-герой характерын да лирик тойгылар һәм лирик җылылык, эчке кичерешләр белән баетуга игътибар арта.
Бүгенге драматургиядәге күчеш чорындагы тагын да бер төр пьесаларга җыентык авторы аерым туктала. Хәзерге татар драмасы авыр һәм каршылыклы тормыш ситуацияләрен һәм характерларны, принципиаль мәсьәләләрдә бәхәсне, пьеса авторының эзләнүчән тынгысыз фикерен торган саен тулырак чагылдырырга омтыла. «Аның өчен кулай формалардан берсе, – ди галим, – драма-бәхәс, драма-дискуссия». Аны башкача «фикер драмасы» дип тә атыйлар. Бу пьесалар сәнгатьчә алымнары, язылу формалары һәм күтәргән мәсьәләләре җәһәтеннән бик тә төрле, хәтта андый әсәрләр жанрлары ягыннан да кискен аерылырга мөмкин. Ләкин аларны берләштергән бер уртак сыйфат бар: ул да булса – интеллектуальлеккә аерата игътибарлы булу. Интеллектуальлек бүгенге сәхнә әдәбиятында торган саен зуррак урын ала, чөнки ул бүгенге кешеләрнең мөһим үзенчәлеге булып тора һәм заман рухын чагылдыра. Агымдагы тормыш активлык, фикерләүдә мөстәкыйльлек һәм принципиаль мәсьәләләрне хәл итүдә тәвәккәллек таләп итә. Ә бу үз чиратында кешенең интеллектуаль яктан тиешле югарылыкта булуын сорый, баюын һәм үсүен китереп чыгара. Драма-бәхәстә менә шул сыйфатлар чагылу өчен мөмкинлекләр күп. Бәхәс кузгаткан мәсьәләләр тирән һәм оригиналь булганда, ул җанлы диалоглар рәвешендә алып барылганда, персонажларның дөньяга карашы ачык, аң-белем дәрәҗәсе югары булганда һәм алар үзләре бәхәс вакытында характер буларак тулы ачылганда гына, автор үз максатына ахыргача ирешә ала.
Гасырлар алмашынуы вакытындагы үзенчәлекләрне Азат Әхмәдуллин аерым әсәрләр мисалында карый. Данил Салихов, Фәнис Яруллин, Эсфир Яһудин, Ләбиб Лерон, Әнәс Хәсәнов пьесаларын җыентык авторы махсус анализлый. Шулар арасында бүген җиң сызганып эшләүче драматургларның берсе Данил Салихов иҗатына караганнары аерылып тора. Хәзерге көндә аның өч дистәдән артык сәхнә әсәре бар. «Туй күлмәгем – соңгы бүләгем», «Яшьлек хатам – йөрәк ярам», «Алла каргаган йорт», «Узып барышлый», «Баязит», «Өзелгән йөзем», «Өрәк» драмалары, «Бәйрәмгалинең сыер тышавы», «Хатын түгел – аждаһа!..» комедияләре, «Чукрак» трагедиясе, «Әни буласым килә» мелодрамасы һ. б. Казан, Әлмәт, Яр Чаллы, Минзәлә, Буа, Уфа, Туймазы, Сибай, Эстәрлетамак, Оренбург һ. б. театр сәхнәләрендә зур уңыш белән барды һәм бара. Аларның бер өлешен язучы җыентыкларда туплап биргән инде («Яшьлек хатам – йөрәк ярам», 1998; «Узып барышлый», 2002; «Гыйләҗ тәрәзәләре», 2004; «Таш сандык», 2008; «Комедияләр», 2015).
Данил Салихов пьесаларының күпчелеге реалистик стильдә язылган. Аларда тормышчанлыкка тугрылык өстенлек итә, ләкин драматургка ситуацияләрне оештыруда, образлар системасын бирүдә шартлы алымнарга, метафорик гомумиләштерүләргә мөрәҗәгать итеп язу да ят түгел. Мәсәлән, «Ак күгәрчен» дип аталган драма тулысынча шартлы-мифологик алымга корылган.
Бу китапта Фәнис Яруллин, Эсфир Яһудин, Рәфкать Кәрами, Ләбиб Леронның сәхнә әсәрләре әдәби тәнкыйтьтә беренче мәртәбә анализлана. Арада Эсфир Яһудин генә драматургиягә тугрылыклы. Калганнар, – асылда, прозаиклар, шагыйрьләр, балалар язучылары. Тематик төрлелек ягыннан да, образлар системасы белән дә аларның драмалары әдәбиятка яңалык алып килде.
Шулай ук Азат Әхмәдуллинның Акмулла турындагы язмасы да, фронтовик шагыйрь Фатих Кәримнең бердәнбер драмасына анализы да җыентыкны баета гына.
Асылда, әдәбият галиме, профессор, прозаик Тәлгат Галиуллинның «Сәет Сакманов» трилогиясе ике гасыр арасында туган күренекле әсәрләрнең берсе булды. Бездә, гомумән, трилогияләр еш язылмый. Ә бу – заманыбызның каршылыкларын, табигый матурлыгын югары сәнгати дәрәҗәдә сурәтләгән әсәр. Аның үзәк персонажында чагылган сәяси-иҗтимагый тәрәккыяткә мөнәсәбәт һәм бәя ачык: ул милләт яшәеше, татар теленең язмышы турында уйланулары, тарих тарафыннан рәнҗетелгән, башкалар тарафыннан изелгән, кимсетелгән халык баласы бәгыреннән өзелеп төшкәнлек сизелү белән аерылып тора. Сәет гади образ гына түгел, ул – кыргый капитализм шартларының типик гәүдәләнеше булган герой.
Кыскасы, бу фәнни мәкаләләр җыентыгы XX һәм XXI гасырлар арасында татар әдәбияты, татар драматургиясендәге кайбер үзенчәлекләрне билгеле бер дәрәҗәдә күз алдына төгәл итеп китереп бастыра. Ул шул ягы белән белгечләргә дә, әдәбият сөючеләргә дә файдалы булыр дип уйлыйм.
Ленар Шәех,
филология фәннәре кандидаты
Татар драматургиясе яңа гасыр алдыннан
(XX йөз ахыры – XXI йөз башы)
1960–1980 еллар драматургиясенең жанр һәм стиль үзенчәлекләре
Драматургия һәрвакыт татар әдәбиятының игътибар үзәгендә торды һәм тора. Аның үсеш юлында төрле чорлар бар. Гаяз Исхакый, Галиәсгар Камал, Фатих Әмирхан исемнәренә аның беренче адымнары, оешу, формалашу этаплары бәйле. 1920 елларда Кәрим Тинчурин, Фәтхи Бурнаш, Шамил Усманов, Шәриф Камал иҗатлары белән бәйле төстә ул татар әдәбиятының гомуми сыйфат дәрәҗәсен билгеләште. 1930 елларда, бигрәк тә унъеллыкның ахырында, ул Таҗи Гыйззәт, Нәкый Исәнбәт, Әхмәт Фәйзи иҗатлары, Муса Җәлилнең «Алтынчәч» ләре белән югары бәяләнде, башка жанрлардан һич түбән булмады. Сугыш еллары һәм сугыштан соңгы беренче чорларда «конфликтсызлык теориясе» дигән зарарлы концепция бу жанрның үсешен билгеле бер дәрәҗәдә тоткарлады. Шулай да анда «Миңлекамал», «Мулланур Вахитов», «Үлемсез җыр» һәм «Муса» кебек әсәрләр барлыкка килде. Һәм менә без сәхнә әдәбиятыбызның 1960–1980 елларда ирешелгәннәре турында сөйлибез.
Бүгенге драматургиябез бәрәкәтле агачның тамырларыннан тукланып, гүзәл традицияләрне дәвам иттереп яши. Ләкин ничек дәвам иттерә? Үстерәме ул Галиәсгар Камал, Гаяз Исхакый һәм Кәрим Тинчурин традицияләрен? Заманга тиң адымнар белән барамы ул? Әллә инде артта сөйрәләме, үткәндә ирешелгәннәрне генә кабатлыймы? Кемнәр бу жанрны үстерә, кайсы юнәлешкә таба? Драматургия бүгенге көн сорауларын һәм хәзерге көн кешеләрен ничек чагылдыра? Нинди чаралар һәм алымнар бар аның арсеналында, нинди уңышлары һәм кимчелекләре бар?
Бүгенге сәхнә әдәбиятыбыз актив һәм эзләнүчән. Мәсьәләгә сан ягыннан килеп караганда, драматурглар татар театрларының репертуарын оригиналь пьесалар белән тәэмин итәрлек дәрәҗәгә җиттеләр булса кирәк. Болай дип әйтергә нинди сәбәп бар? Татар язучыларының VIII съездында (1974 ел) драматургия буенча ясалган докладта ике съезд арасында барлыгы 45 яңа әсәр сәхнәгә куелуы турында әйтелде. Бу санга сәхнәгә куелмыйча, турыдан-туры матбугатка чыкканнарын да кушарга мөмкин. Шулай итеп, елына бездә кимендә 10–15 яңа әсәр иҗат ителә дигән сүз. Драматургиябез тарихында әле бу хәл беренче тапкыр.
Әлбәттә, хәзерге торышны һәм бүгенге драматургик процессның характерлы сыйфатларын бары тик пьесалар санының артуы белән генә билгеләү дөрес булмас иде. Әдәбиятның аерым чорларын бер-берсеннән аерып куя торган нәрсә ул сыйфат үзгәрешләре.
Шундый сыйфат үзгәрешләренә илтә торган үзгәрешләрнең берсен түбәндәгечә билгеләргә мөмкин: драмада үсеш характерларны декларатив сурәтләүдән кеше күңеленең бай һәм катлаулы булуын күрсәтүгә күчү юнәлешендә бара. Сәхнә әдәбиятының бүгенгесе өчен сюжетны артык катлаулы төстә оештыруга омтылу түгел, ә тирән иҗтимагый-фәлсәфи һәм сәнгатьчә гомумиләштерүләргә омтылу хас. Ә соңгысына ирешүдә юри катлаулы итеп төзелгән сюжетка караганда кешенең рухи дөньясына тирәнрәк үтеп керүне, психологик байлыкны тулырак күрсәтүне авторлар кулайрак табалар. Катлаулы һәм каршылыклы иҗтимагый-сәяси, этик һәм психологик процессларга мөрәҗәгать итеп, аларның эчке мәгънәләрен тулы ачканда, ышандыру көче һәм әдәби кыйммәте зуррак булган образлар иҗат итәргә мөмкинлек арта. Хәзерге сәхнә герое сыйнфый дошманнар белән дә, ачыктан-ачык корткычлык юлына баскан кешеләр белән дә көрәшми. Ул үзендәге искелек калдыклары, иптәшләренең инертлыгы, хезмәткә чит-ят мөнәсәбәт, әхлак кагыйдәләренә искечә караш белән көрәшә. Сәхнә әдәбиятында уйлану, җәмгыятьтәге һәм шәхес тормышындагы эчке пружиналарны аңлау һәм шуларны җентекләп тикшерү коры агитацияне, идеяләрне декларатив белдерүне кысрыклап чыгара. Күпчелек авторлар, геройларны характерлаганда, ачык һәм кискен ак-кара төсләр белән генә эш итмәскә, ә барлык төсләрдән дә тулырак файдаланырга омтылалар. Татар драматургиясенә хәзерге чорда чынбарлыкны сәнгатьчә гәүдәләндерүнең башкарак, заманга тәңгәл килә торганрак стиле хас. Бу стильнең тәэсирен бүгенге актив иҗатчылар – Аяз Гыйләҗев, Туфан Миңнуллин, Шәриф Хөсәенев кебек драматурглар – әсәрләрендә генә түгел, өлкәннәр – Нәкый Исәнбәт, Риза Ишморат, Хәй Вахит – пьесаларында да күрергә мөмкин.
Мондый сыйфатлар һич тә бары тик бүген генә, кичә генә барлыкка килмәде. Аларның башлангычларын үткәндә үк күреп була. Яралгылар һәм матур үрнәкләр Кәрим Тинчуринның «Алар өчәү иде» исемле драмасында һәм Фәтхи Бурнашның «Ялгыз Ярулла» комедиясендә, Мирсәй Әмирнең «Миңлекамал» һәм Нәкый Исәнбәтнең «Зифа» әсәрләрендә үк бар инде. Сүз, 1920–1930 еллар чоры һәм сугыштан соңгы еллар драматургиясендә үк ачыклана башлап та, бүгенге көн әсәрләрендә анык төс алган тенденцияләр турында бара. Һәм ул тенденцияләр бүгенге сәхнә әдәбиятының йөзен билгелиләр.
Жанр үзенчәлекләрен үзләштерүдә дә кайбер уңышлар күз алдында. Моннан өч-дүрт ел гына элек драматургиядә комедия жанрына күбрәк игътибар итү, ә драмага игътибар җитмәү бар иде. Комедия жанрында сәнгатьчә эшләнеше белән югары торган әсәрләр башка жанрларга караганда да күбрәк иҗат ителде. Ә драмалар арасында схемачылык чире белән авырган, ясалма ситуацияләргә, сай характерларга һәм сыек фикерләргә ия булган пьесалар шактый очрый иде. Бүген исә драма жанры да театрлар репертуарында лаеклы урын ала башлады. Әлбәттә, комедия төре һич тә икенче сорт әйбер түгел. Кимчелекләрне фаш итүдә, көлкедә аның белән бер жанр да тиңләшә алмый. Шулай да сәнгатьнең һәм әдәбиятның төп максатларыннан берсе – уңайны раслау. Ә моның өчен сәхнә әдәбиятында мөмкинлекләр, барыннан да бигрәк, драма төрендә күбрәк. Драма сәнгатьчәлек җәһәтеннән тирән эшләнгән тормышчан һәм ышандыра торган характерлар иҗат итәргә, кешенең бай эчке дөньясын, аның хисләрен, фәлсәфи уйлануларын ачарга, чынбарлыкның үсеш хәрәкәтен тиешенчә сурәтләргә киң мөмкинлек бирә. Татар драмасы шул яктан сәхнә әдәбиятының башка жанрлары белән генә түгел, гомумән, бөтен татар әдәбияты белән бер адымнан атлап барырга тырыша. Ул мөһим һәм актуаль сәнгать проблемаларын хәл итәргә алынды. Һәм бу аның көченнән килер кебек күренә. Чөнки заман темасын хәл итүдә артка калу, көч һәм тәҗрибә туплау чоры үтеп бара. Драманың мөһим үзенчәлекләреннән берсе шунда: ул дәвернең фәлсәфи һәм әхлакый проблемаларын аңлау-төшенү һәм гәүдәләндерү юнәлешендә үсә. Аның бу үсешендә ачык төс алган тенденциядә яңа җәмгыять төзүнең, яңа кеше тәрбияләүнең сәнгатьчә хәл итәргә максатчан омтылыш чагыла.
Әгәр дә автор үз әсәрен «драма» дип атый икән, димәк, бер яки берничә шәхеснең драматик хәлен күрергә, бу хәлгә китергән эчке һәм тышкы сәбәпләр ачып бирелгәнен өмет итәргә кирәк. Ә шәхес драмасы, ягъни драматизм, төрле сәбәпләр аркасында һәм үзе дә күптөрле булырга мөмкин. Аны әсәрдә чагылдыруның үзенең берничә алымын аерып карарга була. Бездә, мәсәлән, бу алымнарның берсе, бик тә күп кабатланып, эчне пошыра башлаган иде. Аның якынча схемасы шулайрак. Сурәтләнә торган вакыйгалар дәвамында әйбәт тәэсир калдырган, моңарчы «уңай кеше» дип, яхшы иптәш, акыллы һәм тугрылыклы дус дип ышанып йөргән персонажның бердәнбер көнне чын эчке дөньясы, асыл мәгънәсе ачыла башлый. Баксаң, ул начар кеше икән. Ниндидер сәбәп аркасында, көтелмәгән ситуациядә бу персонажның эчке дөньясы белән тышкы кабыгы-кыяфәте арасында зур аерма, хәтта каршылык барлыгы беленә. Шушы ачыш башка бер (яки берничә) персонажда кичерешләр тудыра, бу геройлар характерында үсеш китереп чыгара. Шуның белән әсәрдә эчке динамика, хәрәкәт барлыкка килә. Бу – күп кабатланган һәм әле дә кабатлана килүче, инде күнегелгән, шактый «чарланган» (алымнары эшләнгән мәгънәсендә) һәм шомарган алым. Бигрәк тә якын кешесенең, мәсәлән, ире яки хатынының, әтисе яки әнисенең, сөйгән кешесенең һ. б.ның үткәндә эшләгән берәр хатасын ачу, әшәкелеген белү, начар гадәтләрен күрә башлау аның әйләнә-тирәдәгеләре өчен генә түгел, җәмгыять өчен дә зарарлы икәнен аңлау геройда тирән кичерешләр уята, аның өчен фаҗига төсен ала. Бу алымга нигезләнеп иҗат ителгән әсәрләргә мисал итеп Шәриф Хөсәеневнең «Әни килде», Әнгам Атнабаевның «Ана хөкеме», Диас Вәлиевнең «Намус хөкеме» исемле драмаларын күрсәтергә мөмкин. Болар – уңай мисаллар, ягъни бу алымга таянып иҗат ителгән һәм уңыш казанган пьесалар. Мондый хәлдә характер үсәргә мөмкин, һәм күпчелек очракта ул шулай, ышандырырлык итеп сурәтләнә дә. Шундый драматизмны нигез итеп алганда, персонажның эчке кичерешләрен күрсәтү артык кыенлык тудырмый. Укучы һәм тамашачы күңелендә дә андый драматизм тиешле яңгыраш таба. Чөнки, кызганычка каршы, тормышның үзендә андый характердагы драматизмга мисаллар аз түгел.
Ләкин драматизмны мондый ситуацияләрдән генә эзләү, мондый алым ярдәмендә генә тудыру сәхнә әдәбиятын ярлыландыруга илтәчәк. Чөнки драматизм үз табигате белән үк кешенең эчке дөньясында туып үсүне, ачылуны таләп итә. Ягъни шәхеснең үз хаталарын яки кимчелекләрен аңлаудан, тормыш серләренә төшенүдән, авыр ситуацияләргә, вакыты белән хәтта фаҗигале хәлләргә юлыгу-эләгүдән туган эчке кичерешләре тирән дә, мәгънәле дә, көчле дә була. Аларны сурәтләүнең башкалар өчен дә әһәмияте зур, тәэсире үтемле. Драматик кичерешләр никадәр үткен булса, эчке тетрәнү һәм яңарыш кичергән характерның үсешен, алга китешен күрү һәм аңлау шулкадәр үк гыйбрәтле.
Шундый төр драмалар бездә элек-электән сирәк языла. Драматизмның бу төренә яраклы конфликт табу һәм шуны әсәрнең нигезенә сала белү – авыр һәм осталык сорый торган, психологик анализга сәләт сорый торган эш, күрәсең. Шуңа да андый пьесалар иҗат итүне хупларга гына кирәк. Соңгы вакытта берничә шундый төр әһәмиятле сәхнә әсәре туды, жанрның бу төре сизелерлек булып алга китте.
Драматург Диас Вәлиевнең «Дәвам» драмасы конфликтның менә шул төренә нигезләнгән. Бу – аның олы сәхнәгә менгән икенче пьесасы. «Намус хөкеме» дип аталган беренче драмасы Татар дәүләт академия театрында уйналган иде. Ә «Дәвам» исемлесе Казанда Качалов исемендәге Рус зур драма театрында һәм «Сиңа тормыш бүләк итәм» дигән исем астында Мәскәүнең Ермолова театрында зур уңыш белән барды. СССР халыклары драматургияләре әсәрләре буенча куелган спектакльләр ярышында (1973) Союз күләмендә беренчелекне яулап алды. Драма «Театр» журналында (1972. – № 12) басылып чыкты. Монда материал бүгенге тормыштан алынган, бүгенгә хас булган конфликт җирлегендә заман геройларын сурәтләп, автор җәмгыять үсешенең безнең көннәрдә туган актуаль мәсьәләләрен күтәргән. «Намус хөкеме» әсәрендә проблематика мораль-этик нормаларны үз эченә ала иде. «Дәвам» драмасында исә иҗтимагый-сәяси, хезмәт һәм әхлак проблемаларының үзара тыгыз бәйләнештә алынуын күрергә мөмкин. Аерата калку итеп куелган һәм үтемле төстә хәл ителгән мәсьәләләр рәтенә түбәндәгеләр керә: илнең, халыкның уртак байлыгына сак килү, аны тагын да арттыру өчен көрәш, эшкә җәмгыять күзлегеннән карап, максатны олы җаваплылык белән билгели белү, коммунистлык бурычлары, кешенең кылган эшләре, аерым алганда, җитәкчелек итүнең яңа алымнары һәм шуларны аңлый-төшенә белү, массалар инициативасына дөрес бәя бирү. Драмада автор материалны яңа зур төзелештән алган, ул атаклы КамАЗ төзелеше дип кабул ителә. Үзәк конфликт төзелештә яңа прогрессив методларны тормышка ашыру өчен алып барылган көрәш төсендә оеша. Бу көрәштә партиянең шәһәр комитеты секретаре Саттаров, инженер Катынский (русча вариантта Сатынский. – Ред.), эшче кыз Алсу, баш механик Дунаев, төзелеш начальнигы урынбасары Дания Әхмәдуллина һ. б. алдынгы көчләрне гәүдәләндерәләр. Гоголев, Саликова кебекләр, кайберәүләрнең йомшаклыгыннан, вакытлы кыенлыклардан оста файдаланып, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртып яшәргә омтылалар.
Әсәрнең үзәгендә Байков һәм Саттаров образлары тора. Гәрчә пьеса, асылда, Байков драмасы буларак уйланылган булса да, сюжет сызыгында боларның кайсына булса да өстенлекне бирүе кыен. Гигант төзелеш җитәкчесе Байков – күпчелек сыйфатлары белән уңай тәэсир калдыра торган кеше. Үзенә ышанып тапшырылган эшне ул һәрнәрсәдән өстен саный, аңа изге бернәрсә итеп карый. Юк, ул карьерист түгел. Үз тормышын һәм талантын яңа тормыш төзүгә багышлаган, акыллы, каты куллы бу кеше мондагы төзелешне үзенең хезмәт баскычындагы иң югары басма дип, үзе өчен «соңгы тургай җыры» дип атый. Ул үз-үзен онытып эшли, бүтәннәрдән дә шундый ук фидакярлек таләп итә. Шул ягы белән ул – соклангыч, шул ягы белән уңай герой. Ләкин тиңе булмаган гигант төзелеш күп кенә мәсьәләләрне яңача хәл итә белүне сорый. Менә бу яктан инде Байков образы каршылыклы, аның характерында консерватив сыйфатлар калкып чыга. Төзелешне ул искечә, күнегелгән методларга таянып оештырырга һәм җитәкләргә ниятли. Мондый зур эшкә һич ни дә кызганыч булмаска тиеш дип уйлап, ул хөкүмәттән өстәмә рәвештә зур-зур суммалар сорап тора. Кайбер очракларда, көндәлек мәшәкатьләр һәм төзелешнең вак-төяге белән мавыгып, төп мәсьәләләрне дә күздән ычкындыра, кешеләргә игътибарын киметә. Тагын да бер җитешсезлеге шунда: Байков производство белән җитәкчелек итүнең алдынгы алымнарын күреп бетерә алмый, аларны дөрес бәяли белми. Катынскийның беркадәр тәвәккәллек сорый торган, аның каравы киләчәге зур булган техник тәкъдименә ул игътибар биреп бетерми. Менә шулар аркасында ул Саттаров, Дунаев һәм Әхмәдуллиналар белән каршылыкка керә.
Саттаровның язмышы көтелмәгән үлем белән бетә. Шулай булуга да карамастан ул – пьесадагы иң якты фигураларның берсе. Аның характерына хезмәт иясенең тормышын яхшырту, гуманистик идеалларга тизрәк ирешү өчен көрәшкә ахыргача бирелгәнлек хас. Шәхси тормышына кул селтәү, үз мәнфәгатьләре турында кайгыртмау, ягъни аскетлык Саттаровны образ буларак көчсезләтми, киресенчә, аның характер бөтенлеген тулырак күрсәтү өчен хезмәт итә. Партиянең шәһәр комитеты секретаре Саттаров – драматургиябез өчен яңа, оригиналь образ.
Бу образны сурәтләүдә драматург үзенчәлекле эш йөртә. Саттаров баштарак әле, ничектер, вакыйгалардан читтәрәк торган шикелле. Катынский тәкъдимен күңеле һәм акылы белән кабул иткәч тә, әле мәсьәләне өйрәнүен дәвам иттереп, аның төрле якларын ачыклый. Иң әүвәл аңа Байковның мөнәсәбәтен белү кыйммәт. Бу бик тә табигый, чөнки Саттаров белеме буенча инженер түгел, ахыргы сүзне ашыгып әйтү аңа ярамый. Ләкин инде төзелеш процессында үзләренең, ягъни партия оешмасының катнашы кирәк икәнен күреп-аңлап алгач, Саттаров бөтен темпераменты, принципиальлеге һәм кыюлыгы белән көрәшкә ташлана. Бу якынча пьесаның икенче яртысыннан гына башлана. Аның каравы вакыйгаларның мондагы өлешендә Саттаров гаять актив, ул үзәктә тора, кешеләр арасындагы мөнәсәбәт җепләренең күпчелеге аңа килеп бәйләнә. Төп конфликт та шунда гына ачыкланып бетә. Ләкин драманың беренче яртысы да хәрәкәт үсеше ягыннан сүлпән дип әйтеп булмый. Арткы пландарак булып күренгән, әмма, асылда, төп конфликтның оешуында зур роль уйнаган образлар һәм коллизияләр ярдәмендә автор тамашачыны олы конфликтны кабул итәргә әзерли. Инженер Катынскийның төзелешне күп мәртәбә тизләтәчәк һәм арзанайтачак проекты, тар ведомствочылыктан чыгып, аңар Гоголевның каршы торуы, бу бәрелештә Качаеваның урталыкта калуы, шуннан туган эчке кичерешләре ышандырырлык сурәтләнешен тапкан.
«Дәвам», инде алда әйтелгәнчә, асылда, Байков драмасы – җитәкчелек итүнең, хезмәтне оештыруның яңа методларын, заман таләпләрен тиз генә аңлый алмыйча хаталар җибәргән, Саттаровның фидакярлеге һәм үлеме нәтиҗәсендә дөрес юлга басарга тиешле кеше драмасы. Әсәрнең төп идея-эстетик көче һәм яңалыгы менә шунда.
Бу драма һәртөрле кимчелекләрдән азат әсәр дип әйтеп булмый. Автор аны «героик драма» дип атаган. Һәм күпчелек урында бу жанрга хас булган югары стиль сакланган да. Гомумән алганда, пьесага эпик киңлек, масштаблылык хас, фикер тирән, сюжет үстерелешендә дә, диалогларда киеренкелек сизелә. Уңай геройларның гомуми эшкә, дәүләт һәм халык эшенә бирелгәнлеген төрле характерлар ярдәмендә, төрле планда ачу уңышлы чыккан. Шул ук вакытта героик драмага хас булырга тиешле стильнең ахыргача сакланмавын да әйтергә кирәк. Урыны белән пьесада минор тоннар өстенлек ала башлый, пессимизм «борын төртмәкче» була. Соңгысы үз чиратында жанр бөтенлегенә зыян сала, аның үзенчәлекләрен исәпкә алып бетермәүдән килеп туа.
Гомумән, стильләр мәсьәләсе бүген, аерым игътибар сорап, алга килеп басты. Бу проблемага бигрәк тә рус әдәбият белемендә нык әһәмият бирелә. Драматургиягә мөнәсәбәттә дә стильләр төрлелеге, стиль үзенчәлекләре турында эзләнүләр һәм теоретик фикер туплау бара. Стильләргә байлык – әдәбиятның өлгерү дәрәҗәсен билгеләүдә зур үлчәү.
Соңгы елларда татар драматургиясе белән өстән-өстән генә танышкан сурәттә дә, анда стильләрнең төрлелегенә һәм аерым юнәлешләрне, эстетик тенденцияләр үстерелешен ачык күрергә була. Тематик байлык ягыннан гына түгел, жанр һәм стиль төрлелеге җәһәтеннән дә драматургиябез яңа баскычка күтәрелде. Алда әйтелгәнчә, шәхескә, кешенең рухи дөньясына игътибар артты. Хезмәт һәм иҗат кешесен дөньяның терәге һәм үзәге итеп аңлау көчәйде. Бүгенге театрлар афишаларында героик-революцион, тарихи-иҗтимагый, социаль-көнкүреш, психологик һәм романтик драмаларга, трагедия, комедия, водевиль һәм трагикомедиягә дә мисаллар табып була. Мирсәй Әмирнең «Хөррият» һәм «Агыйдел», Аяз Гыйләҗев һәм Альберт Яхинның «Шамил Усманов», Гариф Ахунов повесте буенча эшләнгән «Чикләвек төше», Хәй Вахитның «Күк капусы ачылса» һәм «Давыл», Туфан Миңнуллинның «Ир-егетләр» һәм «Диләфрүзгә дүрт кияү», Шәриф Хөсәеневнең «Зөбәйдә – адәм баласы» һәм «Әни килде», Аяз Гыйләҗевнең «Эңгер-меңгер» һәм «Сары чәчәк ата көнбагыш», Нурихан Фәттахның «Кол Гали», Сәет Шәкүровның «Тол хатыннар, тол кызлар», Әхсән Баянның «Һәйкәл», Риза Ишморатның «Хикмәтле Сәйфи», Илдар Юзеевнең «Бөркетләр кыяга оялый», Юныс Әминевнең «Минем җинаятем» һәм «Гөлҗәннәтнең җәннәте» һ. б. – менә бүгенге театрлар репертуарының нигезен тәшкил иткән пьесаларның тулы ук булмаган исемлеге. Хәзерге вакытта татар драматургиясен профессиональ осталыклары арта барган авторлар, иҗади индивидуальлек ягыннан формалашкан һәм үзенчәлекле көчләр нәкъ менә алга таба үстерә. Гомуми реалистик принциплардан тыш, аларның әсәрләрендә дөньяны үзенчә итеп художестволы күрү, заман проблемаларын чагылдыруның эстетик категорияләрен үзенчә кабул итү һәм аңлау хас. Нәкъ менә «художестволы күрү», чөнки стиль ахыр чиктә шуның белән бәйле. Мәсьәләгә нәкъ менә шул ноктадан карап якын килгәндә, бүген актив эшләүче авторлар иҗатында ачык итеп аерып куя торган үзенчәлекләр бар. Нечкә психолог, кискенрәк, вакыты белән хәтта ачы телле Шәриф Хөсәенев белән кеше күңеленең тирән чоңгылларын бирү остасы, лирик сурәтләүгә тартым Аяз Гыйләҗевне үзара буташтырып булмаган кебек, тормышыбызга гашыйк, шаян Хәй Вахит, халык күңелен тирән аңлап сурәтләүче, үткен Туфан Миңнуллин, коммунистик идеалларга бирелгәнлекне ачыктан-ачык чагылдыру тарафдары Риза Ишморат, зирәк акыл ияләре Нәкый Исәнбәт һәм Мирсәй Әмир, гомумиләштерүләргә һәм интеллектуальлеккә омтылучы Диас Вәлиев, романтикага тартылучы Илдар Юзеев һәм Әхсән Баян, уйчан һәм бераз гына кайгылы Юныс Әминев һәм сәхнәне сизгер тоючы Сәет Шәкүровлар да бер-берсенә охшамыйлар.
Вакыйгаларны эпик иңләп алудан һич тә баш тартмастан, героик-революцион драма авырлык үзәген иҗтимагый-сәяси мәсьәләләрдән, тышкы күренешләрне сурәтләүдән герой шәхесенә, аның рухи дөньясына, характеры формалашу процессына күчерә башлады. «Хөррият», «Шамил Усманов» кебек әсәрләрдә зуррак проблемаларга, психологик анализга, фәлсәфи гомумиләштерүләргә омтылу көчәйде. Сәхнәгә герой-коммунист, герой-революционер образын кертү белән, тамашачының хуплавын, соклануын һәм энтузиазмын тудыруга өмет итә торган заманалар үтеп бара. Көрәшче характерындагы кырыс аскетизмны алгы планга чыгарып, һәр көрәшнең уңышын шуңа гына кайтарып калдыру, коммунист-көрәшчене шәхси мәнфәгатьләреннән баш тарткан, көрәш өчен генә туган, шуннан башка бернәрсә турында да уйламый торган аскет итеп сурәтләү кичәге эстетик зәвык белән бергә калды. Көрәшче-герой характерын да лирик тойгылар һәм лирик җылылык белән, эчке кичерешләр белән баетуга игътибар арта бара.
Хәзерге драматургиядәге стиль төрлелегенең үзәген тәшкил иткән бу юнәлеш заман проблемаларына багышланган, бүгенге геройларны гәүдәләндерүгә ният иткән пьесаларны да үз эченә ала. Монда уңышлар булган кебек, аерым кимчелекләр һәм чатаклыклар да бар әле.
Хәй Вахитның «Мәхәббәтең чын булса» драмасы проблемасы белән дә, темасы ягыннан да актуаль. Ул укытучыларга багышланган, мактаулы, җаваплы һәм авыр профессия кешеләренә дан җырлау нияте белән язылган. Драманың үзәк проблемасын гаделлеккә һәм хакыйкатькә тугрылык турында дип билгеләргә мөмкин. Сүз хезмәттә дә, үзара мөнәсәбәттә дә, балалар тәрбияләүдә дә, мәхәббәт мәсьәләләрендә дә намуслы һәм гадел булу турында бара. Тормышта ялган урын алмасын, тәрбия эшендә фальшьнең эзе дә булмасын, сөешүдә риялану начар – тәҗрибәле укытучы Хәят Газизовна да, яшь кыз Мөршидә дә менә нәрсә өчен көрәш алып бара. Бу көрәштә олы яшьтәге Хәят Газизовна яшьлеккә хас романтик омтылыш һәм активлык күрсәтә. Мәсәлән, аның сугыш батырларына куелган һәйкәл янында факел кабызу өчен утны шәһәрдәге олы факелдан, изге уттан кабызып алып кайтырга тәкъдим итүе шул хакта сөйли. Вакыт-вакыт аңа хәтта яшьләрчә җиңеллек, наянлык та хас (мәсәлән, аның мәктәп директорын үз бүлмәсенә бикләп куюы). Болар – образны җанландыра һәм аның уңай сыйфатларын үтемлерәк итеп чагылдыра торган табышлар һәм детальләр.
Ә асылда, самимилеге белән күзгә бәрелә торган, яшьлекнең гүзәл якларын, сафлыкны үзендә туплаган Мөршидә исә урыны-урыны белән җитди һәм акыллы була белә. Аның үз эшенә мөнәсәбәте, коллегалары һәм балаларга, тәрбия мәсьәләләренә карашы өлгерә барган саен, образ тулылана, характеры бөтенәя. Монда, геройның үсешен күрсәтү өчен, тормышчан ситуацияләр тудыра белү осталыгы күренә. Шул ук вакытта урыны белән ясалма ситуация дә килеп кереп, автор концепциясенә зыян да салгалыйлар. Мәсәлән, беренче күренешләрдән үк гаделлек сакчысы булуын әйтеп, шул юлда берни алдында да тукталып калмаячагын белдереп, сәхнәгә килеп кергән Мөршидә каршына тормыш бер-бер артлы үз киртәләрен куя тора. Кыз бу авылга, бу мәктәпкә килүе белән үк гаделсезлек эшләгән булып чыга: ничәмә еллар уңышлы төстә балалар укыткан, бу эшне яраткан һәм бөтен нечкәлекләренә кадәр белгән-үзләштергән Нурислам эшсез кала, күрше авылга хезмәткә йөрергә мәҗбүр була. Бу проблеманы хәл итү Мөршидәнең кулыннан килми. Кулыннан килгәндә исә, кыз гаделсезлекне күрми үтеп китми. Мәсәлән, шәһәрдән алып кайткан факел уты сүнеп, шул ситуациядә балаларны алдау юлына баскан мәктәп директорының ялганын Мөршидә үз репутациясенә тап төшереп булса да фаш итә.
Хәй Вахитның каләме якты буяуларга бай. Автор, моңа ирешү өчен, һәрвакытта дип әйтерлек әсәрләренең үзәгенә яшьләр образын куеп, мәхәббәт темасына мөрәҗәгать итә. Ләкин драматург бервакытта да диярлек мәхәббәтне ялгыз гына, үзен генә алмый. Ягъни мәхәббәт вакыйгаларыннан мавыктыргыч сюжет кору, коллизияләр тудыру өчен файдаланса да, бу аның асыл теләге дә, төп максаты да түгел. Ул мәхәббәт ситуацияләре ярдәмендә алдынгы хезмәткә, кешеләр арасындагы матур мөнәсәбәтләргә, тормышыбыздагы яңалыкларга, уңай геройларга дан җырларга омтыла. Дөрес, мәхәббәткә, яшьлеккә хас романтикага артык бирелеп китеп һәм мавыгып, автор еш кына үз әсәрләрендә тормыш кыенлыкларын, хезмәт авырлыкларын, яшәү һәм көрәш мәшәкатьләрен өстән ялтыравыклы пәрдә белән дә каплап куя. Шуның нәтиҗәсендә геройларның эш-көрәше тиешенчә күренеп бетмәгән очраклар да бар. Чөнки андый пьесаларда мәхәббәт геройларның иң беренче адымнарыннан ук хезмәттәге батырлыкка һәм бирелгәнлеккә бәйләп куела. Ләкин шунысын ачык әйтергә кирәк: тормыш-яшәештәге уңайны, яктыны, алдынгыны сурәтләүдә драматургның үз алымнары, үз стиле бар. Бу алымнар белән, мондый стильдә язылган әсәрләрне тамашачы бик тә якын итә. Хәй Вахит яшьлек темасыннан, мәхәббәт проблемасыннан күпчелек әсәрләрендә бик белеп һәм уңышлы файдалана.
