Иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ.
Лекин чиндан-да шундайми?
Аксарият ўқувчилар учун интуитив жавоб шуни кўрсатадики, иқтисодий фаолият ҳар қандай ҳолатда ҳам пул билан боғлиқ – пулга эга бўлмаслик, уни ишлаб топиш, ишлатиш, сарфлаш, тежаш, қарз олиш ва қайтариш кабилардир. Гарчи у иқтисодий фаолият ва иқтисодиёт ҳақида ўйлаш учун яхши бошланиш нуқтаси бўлиб хизмат қилса-да, бу фикр мутлақо тўғри эмас.
Энди биз иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ десак, аслида реал пулни назарда тутмаймиз. Пул, хоҳ бу банкноталар, хоҳ олтин тангалар бўладими ёки Тинч океанидаги баъзи оролларда жуда қадимда ишлатилган улкан ва ўрнидан силжимайдиган тошлар бўладими, шунчаки рамздир. Пул жамиятнинг бошқа вакиллари сизга бирор нарса беришлари кераклигининг рамзи ёки жамият ресурсларининг маълум миқдорига бўлган даъволарингизнинг рамзидир.
Пул ва бошқа молиявий даъволар (масалан, компания акциялари, молиявий деривативлар ва кўплаб мураккаб молиявий маҳсулотлар, мен уларни кейинги бобларда батафсилроқ кўриб чиқаман) қандай яратилади, сотилади ва сотиб олинади деган савол иқтисоднинг молиявий иқтисодиёт деб аталадиган улкан соҳасидир. Замонавий дунёда, кўпгина мамлакатлар молия саноатининг устунлигини ҳисобга олган ҳолда, одамлар кўпинча молиявий иқтисодиётни ва умуман иқтисодиётни эквивалент нарса сифатида қабул қилишади, лекин аслида биринчиси иккинчисининг кичик бир қисмидир. Пул – ёки сиз манбалар учун қилган даъволарингиз – турли йўллар билан ишлаб чиқарилади. Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари бу билан боғлиқ (ёки боғлиқ бўлиши керак) дир.
Иш энг кенг тарқалган пул олиш усулидир
Агар сиз бой туғилмаган бўлсангиз, пул олишнинг энг кенг тарқалган усули – бу ишлаш (шу жумладан ўзингиз учун ишлаш). Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари меҳнат билан боғлиқ. Бу масала бўйича турли нуқтаи назарлар мавжуд. Ишга индивидуал ишчи нуқтаи назаридан қараш мумкин. Сиз уни топасизми ва бунинг учун қанча пул оласиз, бу сизнинг қандай қобилиятларга эга эканлигингизга ва уларга талаб бор-йўқлигига боғлиқ. Футболчи Криштиану Роналду каби жуда камёб маҳоратга эга бўлсангиз, сизга жуда юқори маош тўлаш мумкин. Агар кимдир худди шу нарсани юз баравар тезроқ қила оладиган машинани ихтиро қилса, худди, Роналд Даҳлнинг "Чарли ва шоколад фабрикаси"[12 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади] фильмида Чарлининг отаси жаноб Бакет билан содир бўлганидек, сиз ўз ишингиздан (ва ҳатто абадий) маҳрум бўлишингиз мумкин[13 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади.].
Агар компаниянгиз, айтайлик, Хитойдаги арзон импорт туфайли пул йўқотишни бошласа, эҳтимол сиз пастроқ иш ҳақи ёки ёмонроқ иш шароитларини қабул қилишингиз керак бўлади. Ва шу зайлда давом этаверади. Шундай қилиб, бир киши нуқтаи назаридан иш нима эканлигини тушуниш учун биз кўникмалар, технологик инновациялар ва халқаро савдо ҳақида маълумотга эга бўлишимиз керак. Иш ҳақи ва иш шароитлари, меҳнат бозорининг чегаралари ва хусусиятларини ўзгартириш бўйича "сиёсий" қарорларга жуда ҳам боғлиқдир. Шарқий Европа давлатларининг Европа Иттифоқига қўшилиши Ғарбий Европа мамлакатлари ишчиларининг иш ҳақи ва хатти-ҳаракатларига катта тъсир кўрсатди, чунки тўсатдан меҳнат бозорига кўплаб янги ишчилар кириб келди. 19-аср охири ва 20-аср бошларида болалар меҳнатидан фойдаланишга қўйилган чекловлар тескари таъсир кўрсатди: меҳнат бозорида қисқариш юз берди, чунки бирданига потенциал ишчиларнинг аксарияти бозордан олиб қўйилди. Иш вақти, меҳнат шароитлари ва энг кам иш ҳақи тўғрисидаги низомлар кескин оқибатларга камроқ олиб келадиган "сиёсий" қарорларга мисолдир.
Иқтисодиётда кўплаб трансферлар (пул ўтказмалари) мавжуд[14 - Иқтисодий жиҳатдан пул маблағларини ўтказиш маъносини англатади. Эслатма. ед.]
Ишлаб топишдан ташқари сиз пулни шунчаки кимдандир олишингиз ҳам мумкин, яъни трансферлар ёрдамида. Бундай ўтказмалар маблағлар ёки "натура шаклида", яъни пул ўрнига мол-маҳсулот билан тўлаш, маҳсулот (масалан, озиқ-овқат) ёки хизматлар (масалан, бошланғич таълим) билан бевосита таъминлаш шаклида амалга оширилади. Нақд пул ёки нақд пул ўтказмалари турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин. Буларга қуйидагилар киради: ота-оналарнинг болаларни қўллаб-қувватлаши, кекса қариндошларига ғамхўрлик қилиш ва маҳалла аъзоларининг, айтайлик, қизингизнинг тўйи учун совғалари.
Баъзи трансферларни "сиз таниган инсонлар" амалга оширади. Шунингдек, ёрдам хайриялари – бегоналарга ихтиёрий равишда пул ўтказмалари мавжуд.
Одамлар баъзан алоҳида, баъзан жамоавий (масалан, корпорациялар ёки жамоат ташкилотлари орқали) бошқаларга ёрдам бериш учун маблағларни хайрия қиладилар.
Миқдорий нуқтаи назардан, хайрия бадаллари кўпинча баъзи одамларни бошқаларни субсидиялаш учун солиққа тортадиган ҳукумат ўтказмалари билан қопланади. Шу сабабли, иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари табиий равишда ушбу масалаларга бағишланган – ёки давлат сектори иқтисодиёти деб аталадиган соҳалардир. Ҳатто жуда камбағал мамлакатларда ҳам қийин молиявий аҳволга тушиб қолган одамларни: қариялар, ногиронлар, уйсизлар, очлар учун пул ёки озиқ-овқат (масалан, текин дон) билан таъминлашга қаратилган давлат дастурлари мавжуд. Бироқ ривожланган жамиятлар, айниқса, Европада, бағрикенг бўлган тизимлар ва ўтказиш схемалари ишлаб чиқилган. Бундай тизимлар ижтимоий давлатлар деб аталади; улар прогрессив солиққа тортиш (кўпроқ маош оладиганлар ўз даромадларига мутаносиб равишда кўпроқ солиқ тўлайди) ва универсал нафақа тизимига асосланади (бунга кўра нафақат ногиронлар ёки энг камбағал фуқаролар, балки мамлакатнинг барча фуқаролари яшаш, иш ҳақи, бепул соғлиқни сақлаш ва таълим каби асосий хизматлар ҳуқуқига эга).
Ишлаб топилган ёки рўйхатга олинган ресурслар истеъмолга сарфланади
Иш ёки пул ўтказмалари орқали ресурсларга кириш имконига эга бўлгач, биз уларни сарфлашни бошлаймиз. Биз жисмоний организм бўлганимиз сабабли, асосий эҳтиёжларимизни қондириш учун бизга маълум миқдорда озиқ-овқат, кийим-кечак, иссиқлик, бошпана ва бошқа товарлар керак. Кейинчалик, биз "юқори" маънавий истакларимизга мос келадиган бошқа маҳсулотларни истеъмол қиламиз: китоблар, мусиқа асбоблари, жисмоний машқ жиҳозлари, телевизорлар, компьютерлар ва бошқаларни сотиб оламиз. Биз, шунингдек, автобусда саёҳат қилиш, соч турмаклаш, ресторанда кечки овқат ёки ҳатто чет элда дам олиш каби хизматларни сотиб оламиз ва истеъмол қиламиз.
Иқтисодиётнинг кўп қисми истеъмолни ўрганишга бағишланган: одамлар турли хил маҳсулот ва хизматлар ўртасида пулни қандай тақсимлайдилар, бир хил маҳсулотнинг рақобатдош навлари ўртасида қандай танлов қиладилар, реклама орқали улар қандай бошқарилади ёки хабардор қилинади, компаниялар пулни қандай сарфлашлари, "ўз брендининг имиджи" ва бошқаларни яратиш кабилар.
Ва ниҳоят, маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқарилиши керак
Маҳсулотлар ва хизматлардан фойдаланиш учун улар биринчи навбатда ишлаб чиқарилиши керак: фермер хўжаликлари ва фабрикаларда маҳсулотлар, идора ва устахоналарда хизматлар. Бу ишлаб чиқариш соҳаси, 1960-йилларда айирбошлаш ва истеъмолга урғу берган неоклассик мактабдан бери эътибордан четда қолган иқтисодиёт соҳасидир.
Анъанавий иқтисодиёт дарсликларида ишлаб чиқариш “қора қути” бўлиб, унда қандайдир тарзда меҳнат (инсон меҳнати) ва капитал (машиналар ва асбоблар) маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш учун бирлашади. Ишлаб чиқариш меҳнат ва капитал деб аталадиган баъзи мавҳум қисмларнинг бирикмасидан кўпроқ эканлигини ва кўп миқдордаги мунтазам фаолиятни тўғри бошқаришни талаб қилишини кам одам тушунади. Заводнинг тузилиши, ишчилар ёки касаба уюшмаларини бошқариш усуллари, илмий тадқиқотлар орқали қўлланиладиган технологияларни мунтазам такомиллаштириш – буларнинг барчаси иқтисодий фаолият учун катта аҳамиятга эга эканлигига қарамай, одатда, кўпчилик ўқувчилар томонидан иқтисодиёт билан боғланмайди.
Аксарият иқтисодчилар ушбу масалаларни ўрганишни "бошқалар" – муҳандислар ва бошқарув компанияларига топширишдан мамнун. Аммо, агар ўйлаб кўрсангиз, ишлаб чиқариш ҳар қандай иқтисодий фаолиятнинг сўзсиз асосидир. Дарҳақиқат, ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришларнинг энг кучли манбалари бўлиб қолади. Замонавий дунё саноат инқилобидан кейин содир бўлган ишлаб чиқариш билан боғлиқ технологиялар ва тизимларнинг бир қатор ўзгаришлари натижасида яратилган. Иқтисодчилар ва иқтисодга қарашлари неоклассик мактаб таъсири остида бўлган барча одамлар ишлаб чиқаришга ҳозиргидан кўра кўпроқ эътибор беришлари керак.
Хулоса: иқтисодиёт – иқтисодий фаолият ҳақидаги фан сифатида
Менимча, иқтисодга унинг методологияси ёки назарий ёндашувига кўра эмас, балки моҳиятига кўра таъриф бериш керак. Унинг предмети пул, меҳнат, технология, халқаро савдо, солиқларни ўз ичига олган иқтисодий фаолият бўлиши керак ва "ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарса" (ёки "деярли ҳамма нарса") эмас, балки маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш, олинган даромадни тақсимлаш ва шу тарзда олинган моддий неъматларни истеъмол қилиш усуллари билан амалга ошириладиган бошқа жиҳатлар эканига иқтисодчилар ишонадилар. Иқтисодиётнинг ушбу таърифи ушбу китобни бошқа дарсликлардан ажратиб туради.
Иқтисодиётга методология нуқтаи назаридан таъриф беришда кўпчилик ёзувчилар "иқтисод билан шуғулланиш" учун фақат битта тўғри йўл бор деб ҳисоблайдилар – бу неоклассик ёндашув. Энг ёмони, юқорида айтиб ўтилган мактаблардан ташқари бошқа мактаблар ҳам борлигини сизга билдирмайдилар. Бу китоб иқтисодиётни ўз моҳиятига кўра фан сифатида таърифлаш орқали иқтисодга турлича ёндашувлар мавжудлиги, уларнинг ҳар бири ўзига хос урғу, кўр-кўрона нуқталари, кучли ва заиф томонлари борлигини таъкидлайди. Ахир, биз иқтисоддан нимани хоҳлаймиз, бу маълум бир иқтисодий концепция нафақат иқтисодиётни, балки бошқа ҳамма нарсани тушунтириши мумкин бўлган доимий "далил" эмас, балки турли хил иқтисодий ҳодисалар учун мумкин бўлган энг яхши тушунтиришдир.
Қўшимча ўқиш
Р. БЕКҲAУС. Замонавий иқтисодиётнинг бошқотирмаси: фан ёки мафкура? (Кембриж:
Кембриж университети нашриёти, 2012).
Б. ФИНЕ ва Д. МИЛОНAКИС. Иқтисодий империализмдан Фрекономикага ўтиш: иқтисодиёт ва бошқа ижтимоий фанлар ўртасидаги чегаралар
(Лондон: Роутлеж, 2009).
2. ИГНАДАН ПИН-КОДГАЧА: 1776 ВА 2014-йилЛАРДА КАПИТАЛИЗМ
Игнадан ПИН-кодгача
Иқтисодиёт назариясида биринчи навбатда нима тилга олинишга муносиб? Олтинми? Ер? Банк иши? Халқаро савдо?
Йўқ, жавоб игна (инглиз тилида «pin»).
Ҳа – ҳа, кўпчилигингиз фойдаланмайдиган ўша кичкинагина металл нарса – агар у билан узун бўлмаган сочларингизни танғиб ёки кийимингизни тикмасангиз, албатта. Иқтисодиёт бўйича биринчи китоб деб ҳисобланган (янглиш бўлсада), Адам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш"[15 - Смит A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақидаги тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993] (1723-1790-йил) номли асарининг кириш бобидаги мавзу, айнан, игна ишлаб чиқариш ҳақида эди.
Смит биринчи саҳифалардан бошлаб, бойликни оширишнинг асосий манбаи меҳнатни янада кенгроқ тақсимлаш, яъни ишлаб чиқариш жараёнини кичик, ихтисослашган операцияларга бўлиш орқали ҳосилдорликни оширишда эканлигини таъкидлайди. Унинг сўзларига кўра, бу ёндашув иш фаолиятини уч жиҳатдан яхшилайди. Биринчидан, бир ёки иккита вазифани изчил бажариб, ишчилар тезроқ ўзлари қиладиган ишнинг устаси бўлишади ("маҳорат тўплами"). Иккинчидан, ихтисослашув туфайли улар жисмоний ёки руҳий жиҳатдан бошқа ишга ўтиш учун вақт сарфлашлари шарт эмас ("ўтиш вақти харажатларини камайтириш"). Ва ниҳоят, жараённинг батафсил тақсимланиши ҳар бир босқичда машиналарни жорий этишни осонлаштиради, шундан сўнг у ғайритабиий тезликда (механизация) амалга оширилиши мумкин.
Ўз фикрини тушунтириш учун Смит игна ишлаб чиқариш жараёнини тақсимлаш ва ҳар бир ишчига бир ёки иккита вазифани топшириш орқали ўн киши кунига 48 000 дона (ёки ҳар бири 4800 дона) ишлаб чиқариши мумкинлигига мисол келтиради. Смитнинг таъкидлашича, буни, агар барча ишларни битта ишчи ўзи қилса, бир кунда йигирма дона игна ишлаб чиқариши билан солиштириб кўринг. Смит игна ишлаб чиқаришни "арзимас" мисол деб атайди ва кейинчалик бошқа маҳсулотлар учун янада мураккаброқ меҳнат тақсимоти қандай бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр юритди. Аммо, шубҳасиз, у игна ишлаб чиқаришда ўн киши ишлаганлиги ҳали ҳам ақл бовар қилмайдиган ҳодиса ҳисобланган бир даврда яшаган.
Кейинги икки ярим аср мобайнида, нафақат игна ишлаб чиқаришда, балки технология соҳасида автоматлаштиришнинг кенг тарқалиши ва кимёвий жараёнларни қўллашда сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Смитдан кейин икки авлод ўтгач, ишчиларнинг унумдорлиги деярли икки баравар ошди. Ундан ўрнак олиб, 19-асрда компьютернинг отаси сифатида танилган Чарлз Беббиж[16 - Беббижнинг биринчи компьютери Дифференcе Энжине деб номланган бўлиб, у Уилям Гибсон ва Брюс Стерлингнинг классик стеампунк илмий-фантастик романларидан бирининг номига айланди. Китоб рус тилида нашр этилган: Гибсон W., Стерлинг Б. Мачине оф Дифференcес. М.: У-Фактория, 2003. Тахминан. ед.] 1832-йилда игна заводларини ўргана бошлади. У ҳар бир ишчи бир кунда саккиз мингдан ортиқ буюм ишлаб чиқаришини аниқлади. Кейингисида Кембриж иқтисодчиси Клиффорд Праттен томонидан 1980-йилда ўтказилган тадқиқотга кўра, 150-йиллик технологик ривожланиш маҳсулдорликни 100 баравар оширди, бу ҳар бир ишчига кунига 800 000 игнани ташкил этди.
Худди шу нарсаларни, масалан, хавфсизлик пинларини ишлаб чиқаришда маҳсулдорликнинг ошиши ҳикоянинг фақат бир қисмидир. Бугунги кунда биз Смит давридаги одамлар фақат орзу қила оладиган, масалан, учувчи машиналар ёки улар, Ҳатто тасаввур ҳам қила олмайдиган кўп нарсаларни – микросхемалар, компьютерлар, оптик толали кабеллар ва пин (код)ларимиздан фойдаланишимиз керак бўлган бошқа технологиялар. …ёки аксинча, кечирасиз, ПИН-кодларимизни ишлаб чиқарамиз.[17 - Мана сўзлар устида ўйнаймиз: инглиз тилида пин – бу пин, ПИН еса ПИН код, улар бир хил товушда. Эслатма. бошига]
Ҳамма нарса ўзгармоқда: капитализмнинг иштирокчилари ва институтлари қандай ўзгарган
Адам Смит давридан ҳозирги кунгача ўтган вақт ичида нафақат ишлаб чиқариш технологиялари ёки усуллари ўзгарган. Иқтисодий фаолият субъектлари – ёки хўжалик фаолияти билан шуғулланувчи одамлар – ва иқтисодий институтлар – ёки ишлаб чиқариш ва бошқа иқтисодий фаолиятни ташкил қилишни тартибга солувчи қоидалар ҳам тубдан ўзгаришларни бошидан кечирган.
Смит давридаги у "тижорат жамияти" деб атаган Британия иқтисодиёти, биз кўпчилик замонавий давлатларда кўрган баъзи фундаментал ўхшашликларга эга эди. Акс ҳолда, унинг фаолияти ўз маъносини йўқотар эди. Ўша даврдаги кўпгина мамлакатлардан фарқли ўлароқ (Голландия, Белгия ва Италиянинг айрим ҳудудлари бундан мустасно) Буюк Британия аллақачон "капиталистик" иқтисодиётга эга эди.
Хўш, капиталистик иқтисодиёт ёки капитализм нима? Бу ишлаб чиқариш ўз истеъмоли учун эмас, балки максимал фойда олиш учун ташкил этилган иқтисодиёт (худди шундай, сиз фақат ўзингиз учун озиқ-овқат етиштирасиз) ва сиёсий мажбуриятлар учун эмас (феодал жамиятлар ва социалистик иқтисодиётда бўлгани каби сиёсий ҳокимият, мос равишда, аристократлар ва марказий режалаштириш органлари, нима ишлаб чиқаришни буюрадилар).
Фойда – бу маҳсулот ёки хизматни бозорда сотиш орқали олган нарсангиз (шунингдек, савдо даромади ёки оддийгина даромад деб ҳам аталади) ва ишлаб чиқаришга сарфланган барча куч ва пуллар ўртасидаги фарқ. Игна ишлаб чиқариш заводи ҳолатида унинг фойдаси сотилган игналарнинг нархи ва уларни ишлаб чиқаришга сарфланган барча ресурсларнинг қиймати ўртасидаги фарқ бўлади: пўлат симни сотиб олиш харажатлари, ишчиларнинг иш ҳақи, завод ижараси , ва ҳоказолар.
Капитализм – капитал бойликларга эга бўлган одамлар – капиталистлар томонидан яратилган. Капитал товар деб ҳам аталадиган капитал ишлаб чиқариш жараёнига узоқ муддатли инвестицияларни назарда тутади (масалан, хом ашё ва материаллардан фарқли равишда асбоб-ускуналарга).
Капиталистлар ишлаб чиқариш воситаларига тўғридан-тўғри ёки, одатда, билвосита компаниянинг улушлари (ёки акциялари) орқали, бошқача айтганда, ишлаб чиқариш воситалари тегишли бўлган унинг умумий қийматининг мутаносиб қисмига эгалик қиладилар. Капиталистлар ушбу ишлаб чиқариш воситаларида ишлаш учун бошқа одамларни ёллайдилар ва бунинг учун уларга маош берадилар. Бундай одамлар ходимлар ёки оддийгина ишчилар деб аталади. Капиталистлар моддий неъматларни ишлаб чиқариш ва уларни маҳсулот ва хизматлар сотиб олинадиган ва сотиладиган бозорда бошқа одамларга таклиф қилиш орқали фойда олади. Смитнинг фикрича, бозорда сотувчилар ўртасидаги рақобат фойда кўрмоқчи бўлган ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларни энг кам харажат эвазига ишлаб чиқаришини таъминлайди, бу эса пировардида ҳаммага фойда келтиради.
Бироқ Смит капитализми ва замонавий капитализм ўртасидаги ўхшашликлар айни шу асосий жиҳатлардан узоққа бормайди. Капитализмнинг асосий хусусиятлари – ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик, фойда олишга интилиш, иш ҳақи ва бозор айирбошлашнинг амалиётда қандай амалга оширилиши бўйича эса икки давр ўртасида катта фарқлар мавжуд.
Турли даврнинг капиталистлари бир-биридан фарқ қилади
Адам Смит даврида кўпчилик завод ва фермер хўжаликларини бир-бирини биладиган оз сонли одамлар жамоаси ёки алоҳида капиталистлар бошқарган. Улар одатда ишлаб чиқаришда бевосита қатнашишган, кўпинча, завод ҳудудида шахсан юриб, ишчиларга буйруқ беришган, сўкишган ва Ҳатто калтаклашган.
Бугунги кунда кўпчилик ишлаб чиқариш компанияларининг эгалари ва менежерлари жисмоний шахслар, яъни корпорациялар эмас. Уларни фақат юридик маънода "шахслар" деб аташ мумкин. Ўз навбатида, улар ўз акцяларини сотиб оладиган ва биргаликда эгалик қиладиган кўплаб одамларга тегишлидир. Аммо акцияларга эгалик сизни классик маънода капиталистга айлантирмайди. Агар сиз Wolkswаgen-нинг 300 миллион акциясидан 300 тасига эгалик қилсангиз, бу сиз заводга, масалан, Волфсбургга, Германияга учиб кетишингиз ва "ўз" заводингиздаги "сизнинг" ишчиларингизни миллиондан бир қисмига уларнинг иш вақтида кўрсатма беришни бошлашингиз мумкин дегани эмас. Корхонага эгалик қилиш ва унинг йирик компанияларда фаолиятини бошқариш ажратилган. Кўпгина йирик корпорацияларда бугунги эгалари улар учун чекланган жавобгарликка эга.
Масъулияти чекланган жамиятларда (МЧЖ) ёки оммавий акциядорлик жамиятларида (ОАЖ), агар ташкилотда бирор нарса нотўғри бўлса, акциядорлар фақат ўз акцияларига қўйилган пулни йўқотадилар ва бу унинг охири бўлади.
Смит даврида кўпчилик бизнес эгалари чексиз жавобгарликка эга эдилар, яъни агар ишлар чаппасига кетса, улар қарзларини тўлаш учун шахсий мулкларини сотишлари керак эди, акс ҳолда улар қамоққа тушишар эди.[18 - Мустамлакачилик экспансияси (Буюк Британия ва Нидерландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси) ёки йирик банк фаолияти каби миллий аҳамиятга эга бўлган хавфли корхоналар билан шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди] Смит чекланган жавобгарлик тамойилига қарши чиқди. Унинг таъкидлашича, бундай компанияларни уларга эгалик қилмасдан бошқараётганлар "бошқаларнинг пуллари" билан ўйнашмоқда (бу унинг ибораси, шунингдек, машҳур спектаклнинг номи, кейинроқ 1991-йилда актёр Денни ДеВито иштирок этган фильмнинг номи ), шунинг учун улар бошқарувда бор-йўғини хавф остига қўядиганлар каби ҳушёр бўлмайдилар.
