Күп кенә авторлар бу шигырьнең Исхакыйга мөнәсәбәттә иҗат ителүен искәртәләр.
Тукайның милләт шагыйре буларак өлгерүендә, аның гаять нәтиҗәле иҗатында бөек әдипнең роле зур. Ул аның фикердәше, мәсләктәше, остазларының берсе булган. Шагыйрь бөеклек дәрәҗәсенә ирешсә дә, бер казанга ике тәкә башы сыймый принцибы белән эш итмәгән, өлкән каләмдәшенең зурлыгын, даһилыгын кешеләр ишетмәсен рәвешендә түгел, ә бөтен гавам алдында таныган, яңгыраткан. Шунысы кызык: Тукай – көчле сатирик, ул, кемнең кем булуына карамастан, үзенең әче тәнкыйть укларын атып кына торган. Ә менә «Инкыйраз…» авторын ул һич тә тәнкыйтьләми, аны һәрчак ихтирам белән телгә ала.
Үз чиратында Исхакый да Тукайга һәрвакыт хөрмәт белән карый, аның шәхесен, шигырьләрен гомере буе зурлый, игътибар үзәгендә тота, кирәк чакта аны яклый да, аклый да. Бөек әдипнең шагыйрь хакында дистәләгән махсус язмалары да бар. Шундыйларның берсе «Тукай мәрхүм» дип атала. Прозаик поэманы хәтерләткән бу текст, шагыйрьнең үлеменә ике ел тулу алдыннан язылып, «Ил» гәҗитенең 1915 елгы 27 март санында басылган. Бу мәкалә бераз гына үзгәрешләр белән «Яңа милли юл» журналының 1931 елгы 4 нче (апрель) санында кабат нәшер ителә. Исхакыйның бу язмасы, гәрчә күләм ягыннан ике битлек кенә булса да, эчтәлек-мәгънәви җәһәтеннән гаять тыгыз, бөек әдипнең халык шагыйре хакындагы карашларын шактый тулы чагылдыра. Мәкалә авторы Тукайның «милли шагыйрь» булуына, иҗатының үлемсезлегенә басым ясый. Ул, ди Исхакый, халыкның «уен-фикерен шигъри бер җепкә тезеп бирүче милли шагыйрь». Аның үлеме, «матәм» бөтен татарны берләштерде. Тукайны искә алу, зурлау «быел гына түгел, еллар, ун еллар, йөз еллар шулай барачактыр, шулай итәчәктер. Бу – табигыйдыр; бу – мантыйкыйдыр. Бу – Тукайның олуглыгына, иткән хезмәтенең зурлыгына мөнасибтыр… Тукай сигезьеллык хәятында күрмәгән кадерне, ихтирамны бердән алды. Авыр …тормышта – төчесеннән битәр ачысы күп, матурлыгыннан битәр ямьсезе күп тормышта ирешә алмаган дәрәҗәгә Тукай бердән иреште»; «…Көннән-көн Тукайның тәэсире тирәнәя барган кебек, көннән-көн Тукайның милли рухы бөтен татар яшьләренең җанын, рухын ашлый барган кебек, көн үткән саен, аның кыйммәте дә күтәреләчәктер. Аның татар милләтенә хезмәте, калдырган байлыгы меңнәр, йөзәр меңнәр мәртәбә артачактыр. Аның …шигырь хәзинәсе алган саен кимеми торган, алган саен саклана торган милли зәмзәм коесына әвереләчәктер». Исхакый фикеренчә, бу «зәмзәм коесы» – бик күпләр өчен пакьләнү, дәвалану чыганагы.
Бу мәкалә иң беренче чиратта мәктәпләргә, укытучыларыбызга атап язылган. Автор укучыларга Тукайны «былчыратмыйча», «ялганнар белән бутамыйча» җиткерергә өнди. «Тукай, – ди ул, – безнең яңа, мәдәни, милли тормышыбызның иң зур нигезе булганга, аның тазалыгы, аның пакьлеге баланың күңелендә бик нык утырырга тиеш. Аның олуглыгы, аның бөеклеге безнең милләтебезнең бөеклеге, олуглыгы берлә мөнасиб булганга күрә, ул үзенең олуглыгы кадәр пәрдәсен ачарга тиештер. Шуны булдыру, шуларны эшләп, баланың күңеленә сеңдерү – укытучыларның бурычыдыр, милли-мәдәни вазифасыдыр».
Исхакыйның Тукай турындагы башка язмаларында да (аларның күпчелеге «Яңа милли юл» журналында басылган) шагыйрьнең бөеклеге, миллилеге, татар рухи тормышындагы зурлыгы ассызыклана, аның иҗат чыганакларына, идея-эстетик карашларына, сәнгати осталыгына игътибар юнәлтелә [болар хакында тулырак мәгълүматлар: 2:268–280]. 1938 елда дөнья күргән бер язмасында (Яңа милли юл. – 1938. – № 4. – 2 б.). Исхакый Тукайны «татарның иң зур шагыйре» дип атый; аның «Тик милләткә хезмәткә мәхәббәт миндә бар. Минчә, монда ямь дә бар, ләззәт тә бар һәм тәм дә бар» шигырен мисалга китерә дә болай ди: «Гомере буенча менә шул милләткә хезмәт аның бөтен иҗатында Тимерказык булып, аның кыйбласы булып барадыр. Бөтен кыска гомере буенча ул шул милли юлдан һичбер тайпылмыйча, кабергә кадәр милләт ерын ерлап, милләт кайгысын көйләп, милләт көлкесендән көлеп, үзенең иҗатын шул милләтчелек кальбенә сугып киләдер. Яңлышканда, каләме шуып кына китеп тә, икеюллык кына бер шигырьне дә шул алган юлына хилаф төстә язмыйдыр, яза да алмыйдыр».
Исхакый Тукайның гомерен озынайта алмаганга үкенеч хисләрен дә белдерә, хәтта халыкка, аеруча хатын-кызларга үпкәсен дә әйтеп куя. «Бөтен төрк-татар дөньясы алдында, – ди ул, – Тукай йилдә яна торган шәм кеби көннән-көн аның актык сәгатьләре якынлаша. Ләкин аны саклау тәдбире (уй-нияте. – Х. М.) иң соңга кадәр кичектерелә. Тукайның, алдан хәбәр биргән кеби, берничә ел элек ерлаган, көйләгән:
И мөкатдәс моңлы сазым, уйнадың син ник бик аз,
Син сынасың, мин сүнәмен, айрылабыз, ахрысы, –
дип, алдан хәбәр бирүе дөресткә чыга» (Яңа милли юл. – 1938. – № 4. – 9 б.).
Исхакый өчен Тукай – милләтнең киләчәге, теле, мәдәнияте, ирке-бәйсезлеге өчен көрәштә ышанычлы терәк, таяныч, татарның бер символы. Ул җитәкләгән «Яңа милли юл»да эпиграф, шигарь рәвешендә шагыйрьнең шигырьләре басыла, аның хакында Сәгадәт Чагатай, Хөсәен Габдүш һ. б.ның язмалары басыла.
Мәгълүм ки, чит илләрдә яшәүче милләттәшләребез, Тукайны искә алып, төрле чаралар уздыралар. Төрле урыннарда «Тукай җәмгыять»ләре эшли. 1933 елда Токиода шагыйрь әсәрләренең гарәп хәрефләре белән биш томлыгы (646 битле «Мәҗмугаи асар»е) басылып чыга. Төркиядә нәшер ителгән «Kazan» журналы да Тукай тематикасына зур урын бирә. Финляндиядә шагыйрьнең аерым китаплары дөнья күрә. Боларның күбесе диярлек Исхакый инициативасы белән яисә аның традицияләрен дәвам иттерү юнәлешендә башкарыла.
Исхакый һәм Тукай… Татарның бөек бу ике улы – халыкка хезмәт итүнең, аның мәнфәгатьләре, иреге, барлыгы өчен дастан геройлары кебек батырларча көрәшүнең, иҗади дуслыкның, бер-береңә тугрылыкның классик үрнәкләре.
ӘДӘБИЯТ
1. Габдулла Тукай: Тормышы һәм иҗат елъязмасы. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2003. – 80 б.
2. Миңнегулов Х. Гаяз Исхакыйның мөһаҗирлектәге иҗаты. – Казан : Татар. кит. нәшр., 2004. – 268–280 б.
2016
I. 7. Остазларымның берсе[4 - «Шәрык һәм Гареб контекстында әдәбият һәм сәнгать» темасына уздырылган Халыкара конференциядә укыган доклад (КФУ, 2017, 19–21 октябрь).]
(Күренекле шәрыкшинас Габдрахман Таһирҗановның тууына 110 ел тулу уңаеннан)
Иҗтимагый, сәяси, гыйльми, мәдәни ихтыяҗларга җавап йөзеннән, ягъни объектив заруриятне күздә тотып, Рәсәйдә Көнчыгышны өйрәнү фәне (шәрыкшинаслык) XIX йөз – ХХ гасыр башларында шактый алга китә, Казан, Петербург, Мәскәү гыйльми үзәкләре дөньяга таныла, күпләгән хезмәтләр нәшер ителә. Шунысы мөһим: бу чор шәркыятьче галимнәрнең, ягъни ориенталистларның эшчәнлеге өчен комплекслылык, күпкырлылык хас. Аларның зур өлеше берничә Гареб һәм Шәрык телен белә, иранистика, арабистика, тюркология тармакларында тарихчы, телче, әдәбиятчы, философ, этнограф… буларак чыгыш ясый. Бу төр сыйфатлар, мәсәлән, А. Казембек (1802–1870), И. Н. Березин (1818–1896), В. В. Бартольд (1869–1930), А. Е. Крымский (1871–1942) һәм кайбер башка күренекле галимнәрнең эшчәнлегендә күзәтелә. Үкенеч ки, классик ориенталистика фәненә хас булган комплекслылык, күпкырлылык, масштаблылык совет чорында һәм, гомумән, соңгы гасырда әкренләп зәгыйфьләнүгә, теге яки бу дәрәҗәдә сүнүгә йөз тотты. Шулай да бу төр сыйфатлар аерым галимнәрнең эшчәнлегендә дәвам итте һәм мөһим, файдалы нәтиҗәләр бирде. Шундый фидакяр, мәшһүр затларның берсе – милләттәшебез Габдрахман Таһир улы Таһирҗанов (7. 02. 1907, элеккеге Тәтеш өязе (хәзерге Апас районы) Морзалар авылы – 18. 12. 1983, Ленинград). Аның тормыш юлы, фәнгә килү сукмаклары бик тә катлаулы, гыйбрәтле, әдәби-сәнгати әсәрләргә лаек булырлык. Ул әхлаклы, чагыштырмача укымышлы, үз көче белән көн күрә торган, хезмәт сөючән гаиләдә туып үсә. Әтисе, иген игү, терлек карау, яшелчә, җиләк-җимеш үстерү белән беррәттән, балалар да укыта, мәчеттә дә эшли; вакыты-вакыты белән Әстерхан якларына, Урта Азия тимер юл төзелешенә, Казан дары заводына да барып тир түгә, ундүрт балалы (өстәвенә янә ике ятим бала) гаиләне карауда бөтен көче белән тырыша. Өлкән балаларның берсе булган Габдрахман әти-әнисенең төп таянычы, булышчысы сыйфатында үсә. Гаиләдә китап культы хөкем сөрә. Булачак галим үз истәлекләрендә әбисенең фарсы, госманлы телләрен дә белүен, Гаттарның «Пәнднамә», Чәләбинең «Мөхәммәдия» китапларын оригиналда укуын искә төшерә [1:315].
Габдрахман әүвәл үз авылларындагы мәдрәсәдә белем ала. Өч елдан соң, ягъни 1914 елда, абыйсы белән үзләреннән ерак булмаган Урта Балтай (хәзерге Апас районы) мәдрәсәсендә шунда торып укуын дәвам итә, татарчадан тыш, гарәп-фарсы телләрен һәм әдәбиятларын өйрәнә, Коръәнне дә шактый үзләштерә. Октябрь инкыйлабыннан соң бу мәдрәсә ябыла, алга таба Габдрахман ике ел «совет мәктәбе»ндә укып ала. Күрәсең, бу яңа типтагы мәктәп яшүсмер егетне бик канәгатьләндерми. 1920 елда ул күп кенә күренекле затларны (Ш. Мөхәммәтов, З. Бәшири, Һ. Атласи…) биргән атаклы Буа мәдрәсәсенә барып керә. Әмма ачлык елда берничә айга укуын бүлеп тора. Дүрт туганы, кайбер якын кардәшләре белән Сормово шәһәрендә кыш уздыралар, хәер сорашып, күп кыенлыклар күреп булса да, коточкыч ачлыктан исән-сау калалар. 1922 елда Габдрахман Буада укуын дәвам итә. Бу мәдрәсәнең озак еллар буе тупланган бай китапханәсе булуы мәгълүм. Габдрахман анда төрле телләрдәге басмалар, шул исәптән татарча әдәби, гыйльми әсәрләр, гәҗит-журналлар, Ш. Мәрҗани, И. Гаспралы, Р. Фәхреддин, Ф. Кәрими, М. Бигиев хезмәтләре белән ныклап таныша. Укытучылар арасында Истанбул, Каһирә югары уку йортларында белем алган тәҗрибәле мөгаллимнәр дә эшли. Әмма бераздан совет хакимияте Буа мәдрәсәсен дә яба. Булачак шәрыкшинас берничә ел Морзаларда яшәп ала: хуҗалык эшләре белән дә шөгыльләнә, күп вакытын китап укуга бирә, нәсел шәҗәрәләре төзи, хәтта шигырьләр дә яза.
1927 елда, белемен арттыру максаты белән, ул Ленинградка килә. Атаклы Муса Бигиев белән таныша, аннан гаруз, борынгы гарәп шигърияте хакында сабаклар ала. 1927–1928 елларда Габдрахман Таһир улы Ленинград Җәмигъ мәчетендә Коръәнне иң яхшы укучы буларак таныла. Гомумән, аның күркәм тавышлы булуын, татар, төрки җырларын матур итеп башкаруын еш телгә алалар. Ул беркайчан да спиртлы эчемлекләр кулланмый, тәмәке тартмый. Физик яктан таза була. Хәтта көрәшеп йөрүен дә искә төшерәләр.
1929–1930 елларда Морзалар егете Мәскәү, Баку шәһәрләрендә яши, төзелештә эшли, берара курьер вазифасын да башкара. Аның 1931–1937 еллардагы тормышы Төрекмәнстан, Үзбәкстан белән бәйле. Ашхабадта ике еллап яшәү дәверендә ул китапханәче, техникум тулай торагында тәрбияче булып эшли. Банк системасында хезмәт куючы урысларга төрекмән телен дә укыта. Берара Социаль гигиена институты оештырган этнографик экспедицияләрдә катнаша.
Ташкентта яшәү дәверендә ул шулай ук күп урыннарда төрле вазифалар башкара: тәрҗемәче (күбрәк урысчадан үзбәкчәгә), Мәгариф министрлыгында методист, Наркомземда, Дәүләт банкында, Аптека идарәсендә… үзбәк теле укытучысы һ. б. Шушы чорда Габдрахман Таһир улы дүртьеллык рабфакны бер елда бик уңышлы төгәлли.
1937 елның җәендә Ленинград дәүләт университетының гарәп филологиясе бүлегенә укырга керә. Шушы ук елны ул иран филологиясенең икенче курсына да кабул ителә. Моңа кадәрге әзерлек, телләрне яхшы белүе аңа ике белгечлек буенча да укырга мөмкинлек бирә. Шушындый бер факт билгеле: атаклы шәрыкшинас, академик И. Ю. Крачковский үз студенты Г. Таһирҗановның Шәрык телләрен белүенә шакката һәм түбән курста вакытта ук аннан гарәп теленең бөтен университет программасы буенча берьюлы имтихан ала.
Апас егете, матди якны күздә тотып, студент елларында да төрле урыннарда эшләргә мәҗбүр була. Аның, мәсәлән, хореография училищесында милли төркемнәрдә башкорт һәм төрекмән телләрен укытуы мәгълүм.
Г. Таһирҗанов 1941 елда университетны «бик яхшы» билгеләренә («диплом с отличием») тәмамлый. Аны курсташы (соңрак күренекле иранист) М. Н. Боголюбов белән берлектә Мәскәүгә Кызыл Армия Югары мәктәбенә фарсы теле укытучысы итеп җибәрәләр. (Берара бу хәрби уку йорты Казанга да күченеп ала.) 1943 елда ул СССР Фәннәр академиясенең Шәрыкшинаслык институтына аспирантурага кабул ителә һәм янә Ташкентка килә. Эвакуацияләнгән күренекле галимнәрнең лекцияләрен тыңлый, китапханәләрдә эшли, инглиз һәм алман телләрен тагын да камилләштерә, диссертация әзерли һәм аны 1946 елда Ленинградта яклагач, шунда эштә калдырыла. Гомеренең ахырына кадәр Габдрахман ага «төньяк башкала»дагы дәүләт университетының Шәрык факультетында гарәп һәм фарсы телләрен, әдәбиятларын, төрле махсус курсларны укыта, Шәрыкшинаслык институты белән дә хезмәттәшлек итә. Шушы ук калада вафат булып, андагы Волков зиратына җирләнә дә.
* * *
Габдрахман ага, – төрле халыклардан күпләгән шәкертләр тәрбияләү, югары квалификацияле белгечләр әзерләү белән бергә, җитди генә фәнни хезмәтләр авторы да. Дөрес, аларның гомуми саны артык күп түгел, әмма һәрберсе гыйльми тирәнлекләре, факт-мәгълүматларга байлыгы, яңалыклары белән фәндә тирән эз калдырган. Биредә мин галим хезмәтләренең тик берничәсен генә искә төшереп узам. Аның гыйлем дөньясына биргән беренче зур һәм күләмле хезмәте Алтын Урда чоры шагыйре Котбның «Хөсрәү вә Ширин» әсәре турында. Хәзер бу шигъри роман күпләргә мәгълүм, төрле урыннарда, шул исәптән Казанда да, кат-кат басылган. Ә бит ул узган гасыр урталарына кадәр хәтта зур тюрколог галимнәргә дә бөтенләй диярлек билгеле булмый. Габдрахман Таһир улы үзенең университеттагы укытучысы мәшһүр шәрыкшинас Е. Э. Бертельс ярдәмендә «Хөсрәү вә Ширин»нең Париж Милли китапханәсендә сакланучы бердәнбер кулъязмасының (1383) күчермәсен алдыра, шуңа нигезләнеп диплом эшен яза һәм бик тә уңышлы яклый. Е. Э. Бертельс җитәкчелегендә язылган кандидатлык диссертациясендә дә шул теманы дәвам иттерә. Аның бу хезмәтен минем кат-кат укыганым бар. Ул – кабатланмас (уникаль) тикшерү. Андый хезмәтне, мөгаен, Габдрахман Таһир улы кебек энциклопедик зат кына яза аладыр. Бу диссертациядә фарсы һәм төрки телләрдәге Низами һәм Котб әсәрләре чагыштырма планда җентекле тикшерелә, төрки-татар шагыйренең иҗади фикерләвенә хас үзенчәлекләр ачыклана. Шунысы мөһим: галим бу әсәрне өйрәнү эшен гомеренең соңгы елларына кадәр дәвам иттерде. «Татар әдәбияты тарихы»ның I томына (1984) урнаштырылган Котб хакында бүлек – шуның ачык бер мисалы.
Классик шәрыкшинаслык фәне, нигездә, кулъязмалар белән эш итә. Чөнки басма китап – чагыштырмача соңгырак дәвер күренеше. Мәгълүм ки, кулъязмаларны өйрәнү – гаять кыен, четерекле, махсус әзерлек-күнекмәләрне таләп итүче эш. Гарәп, фарсы, төрки телләрен яхшы белгән Габдрахман Таһир улы иске кулъязма китапларны укуның, тасвирлауның чын остасы иде [1:324–325]. Аның бу сыйфатын шәхсән минем үземә дә берничә мәртәбә күрергә туры килде. Хәтта аннан зур-зур галимнәр дә бу мәсьәлә буенча консультация-киңәшләр ала иде.
Билгеле булганча, Ленинград (Петербург) университеты китапханәсендә гаять бай Шәрык кулъязмалары тупланган. Заманында аларны тасвирлау эшен К. Г. Залеман, А. А. Ромаскевич кебек күренекле ориенталистлар башлаган була. Аны дәвам итү Г. Таһирҗановка йөкләнә. Татар галиме үзенә хас үҗәтлек, тырышлык белән бу эшне башкара. Шуның нәтиҗәсе ике китап рәвешендә дөнья күрә. (Описание тюркских и персидских рукописей Восточного отдела библиотеки ЛГУ. – Л., 1962; Список таджикских, персидских и тюркских рукописей Восточного отдела библиотеки ЛГУ. – Л., 1967.) Бу басмалар инде менә ярты гасырдан артык галим-голәмә өчен ышанычлы чыганак, белешмә вазифасын үтәп килә.
Габдрахман Таһир улын фән докторы (1969), профессор (1970) иткән төп хезмәте, – әлбәттә, Рудәки (860–941) турындагы монографиясе [2]. Биредә дистәләгән телләрдәге гаҗәеп күп чыганакларга, хезмәтләргә нигезләнеп, классик фарсы-таҗик әдәбиятына нигез салучы, дөньякүләм күренекле шагыйрьнең тормышы һәм иҗаты, өйрәнелү тарихы яктыртыла, фәндә урнашкан шактый гына фикерләр бәхәскә алына, кире дә кагыла. Мәсәлән, рәсми совет фәнендә күп кенә галимнәр Рудәкинең хөкемдарлар тарафыннан сукырайтылуын раслап килделәр, бу хакта сәнгать әсәрләре дә иҗат ителде. Татар галиме исә бөек шагыйрьнең тумыштан сукыр булуын раслады. Мондый нәтиҗәсе өчен аңа күпләр ябырыла. Әмма бераздан монография авторы белән аның оппонентлары да килешергә мәҗбүр була. 1978 елда Дүшәнбедә булганда мин таҗик зыялыларының Габдрахман аганы зурлауларын, хөрмәт итүләрен үзем дә күреп кайттым.
Татар галименең Рудәкидән тыш, Фирдәүси, Гаттар, Әмир Хөсрәү Дәһләви һәм кайбер башка Шәрык классиклары хакында да язмалары билгеле. Ул – гарәп, фарсы телләрен, әдәбиятларын укытуга багышланган әсбаплар авторы да. Фольклор, шул исәптән атаклы «Манас» турында да кызыклы фикер-күзәтүләре бар.
Габдрахман ага – төрки-татар әдәбиятын өйрәнүгә дә зур өлеш керткән галим. Котбтан тыш, ул Кол Гали хакында да берничә хезмәт язды. Аның 1968 елда «Казан утлары» журналында (№ 12. – 121–125 б.) басылган «Фирдәүси һәм Кол Гали» мәкаләсе үз вакытында зур вакыйга рәвешендә кабул ителде һәм «Кыйссаи Йосыф» әсәрен тагын да тирәнрәк, колачлырак тикшеренүләргә юл ачты. 1975 елда «Казан утлары» журналының 7, 8, 10 нчы саннарында Г. Таһирҗановның «Татар әдәбиятының катлаулы мәсьәләләре» исемле мәкаләләр циклы (аны кече монография дип тә атарга мөмкин) дөнья күрде. Анда халкыбызның этник тарихы нигезендә татар сүз сәнгатенең озын-озак тарихы яктыртыла, Шәрык, шул исәптән төрки әдәбиятлар белән багланышлары тикшерелә, аерым авторлар хакында мөһим генә фикер-күзәтүләр ясала. Галимнең бу хезмәте методологик характерда булуы, тел, этногенез, тарих, дин, әдәбият мәсьәләләренең комплекслы каралуы белән сыйфатлана. Ул татар халкы турындагы фәннең алга таба үсешенә дә билгеле бер дәрәҗәдә йогынты ясады.
Габдрахман аганың төрки-татар әдәбиятына кагылышлы мәкаләләре, шул исәптән Кол Гали, Котб турындагы кайбер язмалары, 1979 елда «Тарихтан – әдәбиятка» исеме астында аерым китап булып та басылып чыкты [3].
Габдрахман ага аяклы тарих, энциклопедия кебек иде. Ул күпләгән татар зыялыларына үзенең файдалы киңәш-теләкләрен биреп торды. Алар арасында без фәкыйрегез дә бар.
* * *
Габдрахман Таһир улы белән миңа хезмәтләре аша гына түгел, шәхси яктан күп мәртәбәләр очрашырга, аралашырга туры килде.
Мин 1967 елның ноябрь аенда Казан университетының татар әдәбияты кафедрасында ассистент булып эшли башладым. Өч елдан артык районда эшләү дәверендә, студентлык чорында алган белемнәрнең инде күбесе беткән. Аспирантура узылмаган. Диссертация темасы итеп Алтын Урда шагыйре Сәйф Сараины бирделәр. Укытырга да кирәк. Яшь укытучы дип, төрле эшләрне өеп кенә торалар. Шунда кафедра мөдире Хатип ага Госман, минем хәлне аңлап, без фәкыйрегезне 60 нчы елларның ахырында (1969 елда булса кирәк) дүрт айга Ленинград университетының Шәрык факультетына стажировкага җибәрергә булды. (Зур рәхмәт үзенә!) Алдан сөйләшеп куйганнар. Мин туп-туры Габдрахман ага янына киттем. Ул мине җылы гына кабул итте, тулай торакка урнашуда, рәсми кәгазьләрне алуда ярдәм итте, җитәкче булырга да ризалык бирде. Мин аның һәм кайбер башка укытучыларның (А. Н. Болдырев, М. Н. Боголюбов, С. Н. Иванов һ. б.) дәресләренә дә йөрдем, Салтыков-Щедрин исемендәге китапханәдә озаклап эшләдем, Фәннәр академиясе, Шәрыкшинаслык институты, университет китапханәләренә дә күп мәртәбәләр барырга туры килде. Кыскасы, бу дүрт ай минем өчен тулы бер академия, дарелфөнүн кебек булып чыкты, шактый белем-мәгълүмат тупладым, әзерлек алдым. 1978 елгы ике айлык стажировка вакытында да Габдрахман ага минем өчен чын мәгънәсендә остаз булды. Аның абруйлы исеме, визитка кебек, миңа Ленинградта гына түгел, Мәскәү, Ташкент, Баку, Дүшәнбе, Алматы калаларында да җиңеллек китерде, хәтта бик ачылырга тормаган ишекләрне дә ачуга ярдәм итте. Минем кандидатлык, докторлык диссертацияләре язылуда да бу рәхимле затның роле зур булды, кандидатлык диссертациясен яклауда (1972) рәсми оппонент сыйфатында да катнашты.
1982 елда безнең Ш. Садретдинов белән берлектә язылган ике монография («XIX йөз татар әдәбияты ядкярләре», «XIX йөз татар хрестоматияләре») дөнья күргән иде. Шулар университетның фәнни эшләр конкурсына тәкъдим ителде. Комиссия аларны рецензиягә Г. Таһирҗановка һәм Ә. Тенишевка җибәрә. Бу могтәбәр затларның җылы кулы белән без 1983 елда фәнни конкурста беренче урынны алдык. Шунысы гыйбрәтле: Ленинградта яшәүче татар галимебез китапларга үз бәяләмәсен вафатына бер ай кала язган.
Минем Габдрахман агаларның өендә дә берничә мәртәбә булганым бар. Аның хатыны Фатыйма апаны (Муса Бигинең кызы), улы Мөхәммәтне һәм кызы Асияне дә күргәнем булды. Чын зыялы, татар җанлы затлар рәвешендә күңелгә кереп калганнар. Габдрахман ага шәхси тыйнаклыкның, хезмәт сөючәнлекнең классик үрнәге иде. Төрле милләттән булган зур-зур галимнәр белән аралашып яшәсә дә, үзенең табигый гадилеген саклап калды. Аеруча ул үзенең якташы, шәркыятьче Бакый ага Халидов (1905–1968) һәм аның улы – күренекле арабист Әнәс Халидов белән дустанә мөнәсәбәтләрдә торды.
* * *
Габдрахман Таһирҗанов хакында төрле язмалар, мәкаләләр бар. Галимнең «Тарихтан – әдәбиятка» исемле китабын (1979) төзеп чыгаручы профессор Миркасыйм Госманов кереш мәкаләсендә Г. Таһирҗанов, аның эшчәнлеге турында мөһим фикерләр әйтә, аны «белеме тирән, эшчәнлеге күпкырлы, иҗаты бәрәкәтле зур галим», «хезмәттәшләренең дә, шәкертләренең дә ихтирамын казанган мөхтәрәм педагог» дип атый [3:5].
Филология фәннәре докторы Нурмөхәммәт Хисамовның да «Профессор Таһирҗанов» исемле язмасында галимнең күпкырлы эшчәнлеге югары бәяләнә [4:343–345]. Татарстаннан читтәге татар зыялыларын өйрәнүдә һәм пропагандалауда бик тә нәтиҗәле эшләүче журналист Хәмзә Бәдретдинов язмаларында да якташы Габдрахман ага хакында күптөрле фикер-мәгълүматлар бар [5:137–145]. Гомумән, апаслылар үзләренең мөхтәрәм якташын зурлый: төбәк музеенда аңа багышланган бүлек бар, төрле чаралар оештырыла. Шундыйларның берсендә Габдрахман аганың тууына 105 ел тулу уңае белән Апаста оештырылган истәлекле җыелышта (24. 02. 2012) без фәкыйрегезгә дә Марсель Әхмәтҗанов белән берлектә доклад сөйләргә туры килде. Кичәдә Г. Таһирҗановларның килене Әлмира Таһирҗанова да катнашты, тыңлаучыларга кызыклы мәгълүматлар җиткерде. Шунысын да искә төшерик: бу ханым Ленинград-Петербургтагы татар тормышы, милләттәшләребез хакында төрле язмаларны чыгарып тора. Аның 2009 елда дөнья күргән «Книга о Мусе эфенди…» китабында [1] Муса Бигиев турында гына түгел, ә Габдрахман ага, аның гаиләсе, хезмәттәшләре хакында да шактый гына мәгълүматлар, шул исәптән иллюстратив материаллар, фотолар да бар. Биредә берничә күренекле шәркыятьченең татар галиме хакында фикерләре китерелә. Шундыйларның берсе – озак еллар Шәрык факультетын җитәкләгән М. Н. Боголюбов Габдрахман ага Таһирҗановны «шәхес һәм галим буларак кабатланмас зат» дип атый [1:322].
Эш күрсәткән ирне ил онытмас,
Каберенә эзне суытмас, –
дип язган иде патриот-шагыйрь Муса Җәлил. Татарның күренекле галиме Г. Таһирҗанов та үзенең игелекле эш-гамәлләре, якты шәхесе белән халык күңелендә саклана.
ӘДӘБИЯТ
1. Тагирджанова А. Книга о Мусе эфенди, его времени и современниках // Сборник историко-биографических материалов. – Казань, 2010. – Кн. 2. – 576 с.
2. Тагирджанов А. Т. Рудаки. Жизнь и творчество / под ред. проф. А. Н. Болдырева. – Л. : Изд.-во Ленинградского ун-та, 1968. – 337 с.
3. Таһирҗанов Г. Тарихтан – әдәбиятка. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1979. – 167 б.
4. Хисамов Н. Хәтер сандыгында… – Казан : Мәгариф, 2004. – 641 б.
