Кэм кэрэһиттэрэ

Оттон төрөппүттэрим туһунан ахтар буоллахха маннык. Аҕам Николай Матвеевич Сунтаар Түбэй нэһилиэгэр Сигэ Күөлэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 күнүгэр төрөөбүт. Евсеевтэр удьуордарыгар айылҕалаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос эһэм Чоҥох ойуун диэн биллэр. Аҕам Ньукулай өбүгэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас үлэһит киһи этэ. Кини биэһигэр ийэтэ өлбүт, оттон аҕатын аҕыс эрэ саастааҕар, сэрии саҕаламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын иһин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин оҕото буолан, үс кылааска толору үөрэнэн баран тохтообут. Саҥа туран иһэн, күһүн от кэнниттэн өйүөтүн-хаатыҥкатын сүгэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тайҕанан быһа түһэр. Мас кэрдиитигэр үлэлээн харчы өлөрөн, атыыласпыт сээкэйин салаасканан соһон, эмиэ сатыы төннөн кэлэр.

Аҕам уон икки атынан пиэрмэҕэ от тиэйэрэ, Хантаҕар диэн кырдьаҕас атын бастатар, кэнники сыарҕаларыгар бэйэтэ айааһаабыт айаас соноҕосторун көлүйэр. Үтүмэн үгүс маһы кэрдэн саһаанныыра. Кини кэрдибит, саһааннаабыт маһын саҕаччаны кэлин туспа биригээдэ дьон үлэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, түүлээхтиирэ, сылга уон үс-уон биэс тайаҕы сууһаран, соҕотуопкаҕа туттарара. Үксүн сылгыһытынан үлэлээбитэ. Соноҕостору бэйэтэ айааһыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар маһын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто иһэ истээх эбит. Арай ийэм биирдэ түһээтэҕинэ, дьиэтин күүлэтигэр тыатааҕы утуйа сытара үһү. Онтон ол кыыла уһун үрүҥ бытыктаах, баттахтаах оҕонньорго кубулуйан хаалбыт. «Куолаҕа эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан бүттүн!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан уһуктан, тойон эрин көрдөһөн маска үлэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыырҕаан улаханнык дьиксиммит эбит…

Аҕабыт аҕыс оҕотун иитээри, күүскэ үлэлиирэ. Мииринэйтэн «Дружба» эрбии, ити арааһа 1953–1954 сс. буолуо, аҕалан ким-хайа иннинэ үлэлэтэн туттубута. «Москва» уу мотуорун, тус-туспа олбохтоох, көлөөскөлөөх «Иж» мотоциклы 60-нус сыл саҥатыгар ылыммыта. Пуонданан «Запорожец» массыына атыыласпыта.

Элгээйиттэн мас тыытын соһон собуостанан, таһаҕас аҕалара. Биһигини адьас кыра эрдэхпититтэн от-мас үлэтигэр үөрэппитэ. Миигин кыра сааспыттан, ньырамсыта сатаабакка, бары үлэҕэ илдьэ сылдьан такайбыта. Ол курдук түөрт-биэс сааспар сырыттахпына, айаас акка олордон турар. Алта саастаахпар уоннаах эдьиийим Раяны кытары аҕабыт Лэппэчикээн диэн үрэх баһыгар от үлэтигэр илдьэ барбыта. Уон биирдээхпэр иккиэ буолан симментал сүүнэ улахан оҕуһунан сайылыктан сайылыкка холбуллубут үүтү таһарбыт. Ардахха бырыы да бадараан суолунан, бырдахха-оҥоойуга сиэтэн ойуур быыһынан, эрэйдээх суолунан үлэлээбиппит. Ити курдук олох эрдэттэн үлэҕэ-хамнаска эриллэн буһууну-хатыыны ааспыппыт, ханнык да үлэттэн толлон турбат буола улааппыппыт.

Биирдэ үүт тиэйэ сырыттахпына, оҕуһум атаҕын анныттан куртуйах оҕолоро көтөн тахсан үргүтэннэр, көлө сүөһүм туора ыстаммыта. Онно сыарҕа анныгар түһэммин, илиибин дэҥнээбитим. Инньэ гынан, уонча хонук үлэлээбэккэ олорбутум. Ити уон-уон биир саастаахпар. Тэһийбэккэбин, ыраах тыаҕа үлэлии сылдьар аҕабар өйүө илдьэн биэрэргэ сананным. Тиийэрим саҕана арай көрдөхпүнэ, халлааҥҥа кыра баҕайы хап-хара былыт тахсыбыта. Аҕам: «Түргэнник дьиэҕэр бара охсууй!» – диэн бэркэ ыксаабыттыы этээт, көхсүбүттэн үтүрүйбүтэ.

Мин аҕам биэрбит плаһын бүрүнээт, дьиэм диэки түһүнэн кэбистим. Күүстээх дохсун ардах түһэн ньирилэттэ, тыал улам эбиллэн, силлиэҕэ кубулуйда. Сиһи быһа барыыбар иннибэр-кэннибэр мас бөҕө охтон барчаланна. Нэһиилэ этэҥҥэ мүччү-хаччы түһэн, хонууга таҕыстым. Бөһүөлэккэ тиийбитим пиэрмэ дьиэлэрин сарайдарын силлиэ тыал көтүтэн, үлтү сынньан кэбиспит этэ.

Ийэм Зинаида Александровна Токуева Күүкэйтэн төрүттээх. Манна даҕатан аҕыннахха, ити сиртэн уонтан тахса учуонай, билим дуоктара, академик, ол иһигэр фольклорист В.В. Илларионов, этнограф Р.И. Бравина, экономист Е.Г. Егоров, о.д.а. тахсыбыттара. Өрөспүүбүлүкэ вице-бэрэсидьиэнинэн үлэлээбит А.К. Акимов эмиэ онтон төрүттээх. Ийэм ийэтинэн төрүттэрэ Крыжановскайдар. Макар Крыжановскай диэн кини таайа. Төрдүлэрэ Польшаҕа бастаанньа кэнниттэн көскө кэлбит киһи. Икки бырааттыылартан биирэ болдьоҕо бүтэн, дойдутугар төннүбүт. Иккиһэ католик итэҕэллээх киһи, анал көҥүл ылан, «туора урдус» кыыһын ойох ылар. Бэйэтэ уус идэлээх киһи эбит. Дьэ, кинилэртэн Крыжановскайдар тэнийэллэр.

Ийэм төрдө Ойуун ууһа диэн ааттаналлара. Ааттаммат кырдьаҕастар бааллар дииллэрэ. Өрт уота кинилэр бэйэлээх эргиирдэрин сиэбэт эбит, дьон тиистэрэ ыарыйдаҕына көрдөһөн-ааттаһан туран, кыра маһы эмти тардан ылан эмтэнэллэрэ үһү диэн кэпсээччилэр. Сэттэ оҕо төрөөтөҕүнэ үһэ ойуун, түөрдэ мас, тимир уустара буолаллар эбит. Эбэтэр сэттэттэн түөрдэ – ойуун, үһэ – уус. Сэрии сут-кураан сыллара мэһэйдээн, аҕата өлөн, сэттис кылааһын ситэ бүтэрбэтэх. Ол эрээри үөрэҕэр олус дьоҕурдаах эбит. Айылҕаттан талааннаах, үчүгэй куоластаах ырыаһыт буолан, 1957 сыллаахха Москваҕа Аан дойдутааҕы ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылар дьолломмута. Биир дойдулааҕа, саха сүдү киһитэ С.А. Зверев-Кыыл Уола Туйаарыма Куо тойугун толорорго бэлэмнээн илдьэ барбыт. Ийэбит кинигэни таптаан ааҕара, биһигини оҕо эрдэхпититтэн эмиэ ааҕарга үөрэппитэ. «Молодая гвардия», «Подвиг», «Смена», «Советский Экран», «Охота», «Роман-газета», «Хотугу сулус» сурунааллары, элбэх хаһыаты суруйтарара. Почтаҕа биһиги түөлбэҕэ баар сурутуу 90 бырыһыана биһиэнэ буолара. Нууччалыы үчүгэйдик саҥарара, элбэх частушкалары билэрэ, сценаҕа ыллыыра. Ордук сөбүлээн «Катюша» уонна «Капитан Гастелло» ырыалары толороро. Төрөппүттэрбит биһигини киинэҕэ илдьэ сылдьаллара. Ийэм дьүөгэлэрэ, эмээхситтэр көрдөһүүлэринэн, киинэ саҥатын тылбаастыы олорооччу. Кини аахпытын, истибитин өйүгэр умнубаттыы хатыыр дьоҕурдааҕа. Дневник сурунарыгар дьон аатын, араас сыыппаралары бэлиэтэнэн иһэр, хос-хос хатылаан өйүгэр хатыыр дьоҕурун сайыннарар-эрчийэр идэлээҕэ. Урутаан эттэххэ, кыыһыгар Наташаҕа аҕыс уон аҕыс сааһыгар диэри олорон, күн өйдөөх сылдьан, олохтон бараахтаабыта.

Уон алта саастаахпар, ийэбит огдообо хаалбыта. 1981 сыллаахха күһүн, атырдьах ыйын бүтүүтэ, аҕабыт түөрт уон аҕыс сааһыгар Элгээйиттэн мотоцикл коляскатын, буочука бензини тиэйэн иһэн, күүстээх тыаллаах, долгуннаах күн эбэҕэ ууга былдьаммыта. Дьиҥэр, кини ууһут киһи этэ, Бүлүү эбэни төттөрү-таары харбыыр идэлээҕэ. Илиитин дэҥнээбит буолан, «Вихри» аҥаар эрэ илиитинэн салайа сылдьыбыт этэ. «Кэлэн ылан бардылар…» – диэбитэ оччолорго ийэм. Аҕыс оҕотун соҕотоҕун иитэр-улаатыннарар, үөрэттэрэр кыһалҕаҕа түбэспитэ.

– Оччоҕо, эн, олдьот сааскыттан ыла бэйэҥ иннигин эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн бүтүннүүтүн туһугар кыһалла-мүһэллэ, дьиэ үлэтин-хамнаһын барытын дьаһайа үөрэммит эбиккин. Кыра эрдэххиттэн хар үлэҕэ буһан-хатан, спордунан дьарыктанан, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах, ыарахантан толлубат киһи буолан, үрдүк үөрэххэ хаһан киирбиккиний?

– Ийэбитигэр көмөлөһөн, сүөһү, хотон, дьиэ ис-тас үлэтин бэйэбит көрөрбүт. Оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммиппинэн, СГУ ГРФ үөрэҕэр туттарсарбар аттестатым баала үрдүк буолан, түөрт экзаментан иккитин эрэ туттаран киирбитим. Инньэ гынан, абитуриенныыр сайыммар университет тутар-өрөмүөннүүр учаастагар кровельщиктаан, хамнас ылан эбиммитим.

Сиэйэҕэ 9—10 кылаастарга үөрэнэрбэр Василий Ананьев-Чороонноох Баһылай уонна Игорь Дмитриевич, кмс, эрчийбиттэрэ. Уаров Ванялааҕы кытары Тойбохойунан, Элгээйинэн, совхоз, оройуон уонна араас ыаллыы улуустар хамаандаларын кытары күрэхтэһиилэргэ кыттарбыт. Онтон оскуоланы ситииһиилээхтик бүтэрэн, СГУ ГРФ-гар үөрэххэ киирбитим. Университекка үөрэҕим быыһыгар Александр Тыасытов уонна «Спартак» кулуупка Артур Кравченко тренердэргэ дьарыктаммытым. Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар Союз улахан куораттарыгар элбэх күрэхтэһиилэргэ кыттыбытым. Саамай улахан ситиһиим – Бүтүн Союзтааҕы турнирга иккис миэстэҕэ тахсыбытым. Боксаҕа ССРС спорка маастарыгар хандьыдаат буолбутум. Маастар нуорматын армияҕа барарбынан толорбокко хаалбытым.

Галялыын 1983 с. ыал буолбуппут. I-кы курсу бүтэрбиппит кэннэ армияҕа ылбыттара. СГУ бронята уһуллан, 150 студент бары бииргэ барбыппыт. Биир курска үөрэнэр уолаттарым Оҕотоойоп Сэмэн, Луковцев Ганя, Кривошапкин Игорь, Винокуров Владик о.д.а. бааллара. Сэмэнниин биир взводка түбэспиппит. Үчүгэйдик сулууспалаабыппыт. Монголияҕа артиллерийскай полк танковай дивизиятыгар сулууспалаабытым. Комсорг, взвод командирын солбуйааччы буолбутум. Бииргэ сулууспалыыр уолаттарбытыттан Игорь Дудо диэн молдован уола: «Миэхэ кэлиҥ, барыгытын виноградынан, яблоконан күндүлүөм!» – диэн киһиргиирэ. Атын даҕаны соҕуруу дойду Кавказ, Украина уолаттара киниттэн хаалсыбаттар этэ. Онно биирдэ мин кыһыйан: «Онтон мин эһиги ити фруктаҕытын самородок көмүскэ бүтүн вагонунан, састаабынан атыылаһан ылыахпын сөп!» – диэн күүскэ эппиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Дьоннорум киэптэтэн, бары саҥата суох баран хааллылар. Онтон киэһэ утуйаары сытан: «Бэйи эрэ, мин тоҕо ити курдук эттим? Сымыйаччы курдук көстүбэт инниттэн тугу эрэ толкуйданнахпына сатаныыһы… Арай геолог буолбакка, хайа инженерин идэтин ыллахпына, кырдьык да көмүс хостуохпун сөп ээ,» – диэн ону-маны эргитэ санаатым. Уонна ити армияҕа сылдьан илдьиритэн толкуйдаабыт санаабын олоххо киллэрэргэ быһаарыммытым.

Сулууспаттан дойдубар кэлэн баран, ГРФ-тан докумуоммун төттөрү ыламмын, ИТФ-га горняк идэтигэр биэрдим. Үөрэҕим араастаһыытын 18 предмети биир ый иһигэр саҥалыы ситиһиилээхтик туттараммын, үрдэтиилээх стипендияҕа көстүм. Галя үөрэҕин бүтэрэн, Томпо Нежданинскай руднигар үлэҕэ анаммыта. Онон мин заочно кэтэхтэн үөрэххэ көспүтүм. Маҥнай шахтаҕа крепильщик үөрэнээччитинэн, онтон бэрт сотору крепильщигынан үлэбин саҕалаабытым. Саха киһитэ шахтердары кытары бииргэ үлэлииригэр кинилэри үлэҕэ сатабылынан, өйүнэн биитэр күүһүнэн лаппа баһыйар буоллаҕына, тэҥҥэ сылдьар кыахтаах. Мин кэллэктииби кытары уопсай тылы булан, проходчигынан үлэҕэ ылалларыгар кэпсэппитим. Бастаан уоппускаҕа барбыт үлэһити солбуйан үлэлээн барбытым. Кыайар-хотор буоламмын, күүскэ үлэлиирим, иннэ гынан олоҕурбут нормативтарын аһаран кэбиһэммин, үрдэтэннэр, бииргэ үлэлиир дьоммуттан кынчарылла сылдьыбытым. Оччолорго кинилэр хамнастара 1200 солк. тиийэрэ. 4 сыл иһигэр бэһис разрядтаах проходчик буола үүммүтүм. Онтон икки сыл дэлби тэптэриигэ көһөн үлэлээн, эмиэ бэһис разряды ылбытым. Ити курдук араас омук дьонун ортотугар инники күөҥҥэ сылдьыбытым. Кэлин шахтаҕа бииргэ үлэлээбит дьонум «быстах крепильщиктыырыгар 50-нуу шпуру соҕотоҕун оҥорор этэ, ону биһи эккирэтэн аҥаарыгар да тиийбэт этибит» диэн кэпсииллэр эбит этэ.

Шахтаҕа үлэлии сылдьан, отсыпной сынньалаҥмытыгар утуйбакка бултуу барарбыт.    Анциферов эҥин диэн нуучча, хохол уолаттарын кытары куобахтыырбыт. Кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим. Холобур куобаҕы биһиги курдук истэри-үөстэри сүгэ сылдьыбакка, сонно тириитин ньылбы тардан иһин ороон, хол-буут арааран, мөһөөччүккэ уган кэбиһэллэрэ. Амурскай уобаластан, Читаттан сылдьар уолаттар балыгы астыыллара эмиэ олох атын этэ. Сонно хатырыктаан, иһин хостоон сууйан, тууһаан кэбиһэллэр. Алдан салаата Тырыга таба, тайах, чубуку бултуурбут. Булчут аҕыйах буолан, лицензияҕа тиксэрбит. Булт этин лаабыстыыллара эмиэ уратылааҕа. Сайынын дойдубар Түбэйгэ тиийэн оттуурум. Ийэ айылҕабар сылдьан, сылаабын таһааран, сынньанан тиийэрим.

Шахтаҕа үлэлиир кэммэр «Технология комплексной механизации разработки месторождений полезных ископаемых» идэлээх үөрэхпин бүтэрбитим. Көмүс хостооһуҥҥа бэйэм ылсар санааҕа кэлбитим. Көмүстээх сирдэри бас билэр Ааллаах Үүн экспедициятын кытары кэпсэппитим. «Якутзолото» холбоһук «Джугджурзолото» хайа байытар комбинатын «Нежданинскай» руднигар үлэ кэнниттэн, 1992 сылтан «Горняк» старателлэр артыалларын тэрийбитим. Амурскай диэн үрэҕи сууйан көр диэбиттэрэ. Уон да киилэни ылбата буолуо диэбиттэрэ. Хата биһиги 200 киилэ көмүһү сууйбуппут. Онно аахсыбыт харчыбын барытын техника ылыытыгар укпутум, эбиитин улахан бырыһыаннаах кредиккэ киирбитим. Маҥнайгы промсезоммут үлэлээбиппит барыта кредит төлөөһүҥҥэ барбыта. 18 киһиэхэ хамнас төлүөхтээҕим. Дьоммун кытары аһаҕастык кэпсэппитим, быйыл сатамматыбыт, эһиил икки төгүл элбэх хамнаһы төлүөҕүм диэбитим. Толкуйдаан баран, «Якутзолотону» кытары быһаччы үлэлээри, Тарас Десяткины көрсүбүтүм. Кини тэрилтэтин сүрүн үлэһиттэрин көрүһүннэрбитэ. Дьэ онно ыйытыы кытаанаҕын биэрбитттэрэ. Мин ыра санаабын уонна баар балаһыанньаны хайдах баарынан аһаҕастык кэпсээбитим. Инньэ гынан итэҕэйэннэр, харчы иэс биэрбиттэрэ. Онон Нежданинскай ГОК-тан арахсан, «Якутзолотоҕа» көмүспүтүн туттарар буолбуппут. Иккис сезоҥҥа табыллан үлэлээбиппит. Эрэннэрбит хамнаспын, ылбыт иэспин тута төлүүр кыахтаммытым.

Ити кэмҥэ көмүһү хостооһуҥҥа балаһыанньа кытааппыта. Лицензия ирдэбилэ, налуогунан бохсуу саҕаламмыта. Сүбэлэһэн баран, Россия старателлэрин Союһугар киирэргэ быһаарыммыппыт. Саха сиригэр «Золотой Союз» диэн ассоциация тэриммиппит. Ити кэмҥэ тустаах былаас уорганнарын кытары ассоциация салайааччытын быһыытынан үлэлэһэр үөрүйэҕи иҥэриммитим. Балаһыанньа уустук этэ. Үлэтэ суох да буола сылдьыбытым. Алмааһы хостооһуну интэриэһиргээн барбытым. Булуҥ улууһугар алмааһы хостуур Нижне-Ленскэй хампаанньа арыллыбытыгар үлэҕэ киирээри кэпсэппиппин ылбатахтара. Куһаҕан үчүгэйдээх дииллэринии, кыһалҕа тириирэ киһи өйүн күүскэ үлэлэтэригэр көмөлөөх. Мин дьолбор Анаабыр улууһун баһылыга Н.Е. Андросов бэйэтин улууһун сиригэр эмиэ алмааһы хостуур тэрилтэ арыллыан баҕарар, онуоха сөптөөх үлэлиэх киһини көрдөнөр эбит. Дьэ онно миигин СӨ үтүөлээх геолога, саха дьонун промышленноска тардыыга элбэҕи оҥорбут Николай Дмитриевич Кириллин кинини кытта билиһиннэрбитэ. «Алросалар» бэйэлэригэр чугаһаппатахтара, ол эрээри геологтар Иван Андреев, Махмутьян Мухамедьяров буоламмыт, санаабытын түһэрбэтэхпит. Алроса президениттэн Вячеслав Штыровтан хостуурга көҥүлү ылан, «Анаабыр алмаастара» тэрилтэ тэринэн үлэбитин саҕалаабыппыт. 1998 с. Майаат үрэххэ үлэлии кэлбиппит. Онно төрдүс киһибит мин инникини былаанныырбын ончу итэҕэйбэт этэ, миигин фантазер курдук саныыр быһыылааҕа. Кэнники ол киһи мин били ыра санаабар кэпсиирин курдук бөһүөлэк тутуллубутун, хампаанньа күүскэ сайдыбытын сөҕөн баһын быһа илгистэрэ. Бастакы техникабыт диэн шурфалартан тахсыбыт боруобаны сууйар дьоҕус геологическай тэрил этэ. Ону бэйэбит илиибитинэн хомуйан оҥорбуппут сорҕотун бэйэбит тус харчыбытыгар атыыласпыппыт. Ол курдук үрэхпит сүнньүгэр тимир күрдьэҕинэн хаспыт траншеяларбытыттан мөлүйүөн аҥаара доллардаах алмааһы хостообуппут. Дьэ ити курдук үлэбитин ситиһиилээхтик саҕалаабыппыт. Аны алмааһы батарыы курдук олус уустук эйгэҕэ киирсэн барбыппыт. Бастакы алмаастарбытын, сахалыы мындырдаан тиэтэйбэккэ, доллар үрдүүрүгэр түбэһиннэрэн барыыстаахтык атыылаан, тэрилтэбит кыаҕыра түспүтэ. Онон Николай Егорович Андросов, сүдү киһи ыра санаатыгар бэйэбит дьулуурбутун, эдэрдии эрчиммитин холбооммут, «Анаабыр алмаастара» диэн олохтоох дьон бэйэлэрэ үлэлиир кыахтаах хампаанньата баар буола түспүтэ. Ханнык баҕарар хостуур хампаанньа саамай кырата 7 сыл иһинэн атаҕар туруохтаах, онтон биһиги биэс сылынан инники күөҥҥэ тахсыбыппыт. 740 тыһ. караттан 1 мөл. 330 тыһ. каракка тиэрдибиппит.

Төһө да дьиикэй ырыынак сабардаан турдар, сырдыкка дьулуһар үтүө соруктаах буоллаххына, хараҥа да кэми этэҥҥэ туоруохха сөп эбит. «Куһаҕан кэмҥэ түбэһэн, куһаҕан олохтоннум» диир киһи онно бэйэтэ буруйдаах. Сырдыгы саныыр, үчүгэйи оҥорор киһиэхэ хара дьай, куһаҕан сыстыбат. Мин оннук дьону билэбин. Урут саха промышленноска үлэлиир кыаҕа суох дииллэр этэ. «Анаабыр алмаастара» хампаанньаҕа хайаан да олохтоох киһи үлэлиэхтээх диэн ирдэбили туруорбутум. Опыттаах улахан омук дьоно исписиэлиистэргэ наставник быһыытынан саха дьонун сыһыаран үөрэттэрэр үгэһи олохтообутум. «Хантан да буоллун – саха дьонун булан үлэлэтиҥ» диэн муос-таас курдук модьуйар этиҥ диэн билигин бииргэ үлэлээбиттэрим урут абара саныылларын күлэн кэпсииллэр.18 сыл устата араас улуустартан 12 тыһ. кэриҥэ саха дьоно, ыччаттара үлэлээннэр, үрдүк хамнаһы аахсаннар, олохторун уйгутун оҥостубуттара. Ити хампаанньаҕа үлэлиир кэммэр өрөспүүбүлүкэҕэ, олохтоох нэһилиэнньэҕэ, чуолаан, саха дьонугар, тыа сиригэр элбэх көмөнү оҥорбуппутун киэн тутта саныыбын[2].