Bu söz tezliklə dillərə düşdü və sovet təsirində olan ərazilərin sərhədləri “dəmir pərdə” adlandırılmağa başlandı. Bu ifadə bəzi başqa ölkələrə də şamil edildi. Deyirdilər ki, Çin Xalq Respublikası “bambuk pərdəsi”nin arxasında yerləşir. Siyasət inzibati maneələr və süründürməçilik bataqlığına düşəndə isə insanlar bunu “kağız pərdə” və s. adlandırırdılar.
Diktator
Roma tarixinə görə, e.ə. 509-cu ildə romalılar son çarlarını taxtdan salaraq respublika elan etdilər. Özlərini bir adamın iradə və hakimiyyətindən qorumaq üçün onlar bir yox, iki adamın idarə etdiyi sistem yaratdılar. Onların hər ikisi konsul adlanır və bu vəzifəyə məhdud müddətə – bir illiyinə seçilirdilər. Bundan əlavə, əsilzadə ailələrin nümayəndələri olan ağsaqqallar qrupuna – senatorlara da xeyli səlahiyyət verilirdi (bax: “Senator”). Beləliklə, siyasi qərarlar müxtəlif fikirlərin səsləndiyi birgə müzakirələrdən sonra qəbul edilirdi. Bununla da düşüncəsiz addımların atılmayacağına ümid etmək olardı.
Amma bu sxemin təhlükəli tərəfi də vardı. İş orasındadır ki, fövqəladə vəziyyətlərdə çevik qərarlar qəbul etmək tələb olunur. Sonu görünməyən müzakirələr isə fəlakətlə nəticələnə bilərdi.
Buna görə də romalılar müvəqqəti çarın seçilə bilməsi şərtini də irəli sürmüşdülər. Senatın müəyyən bir müddətə bütün hakimiyyəti əlində cəmləşdirəcək və hakimiyyətdə olduğu vaxt sözünün qanun olacağı adamın adını açıqlamaq hüququ var idi. Bu səbəbdən də onu diktator adlandırırdılar (latıncadan tərcüməsi “mən dedim”). Yeri gəlmişkən, bu adam yalnız altı ay müddətinə seçilə bilərdi.
E.ə. 458-ci ildə Romanın üzərinə irəliləyən düşmənlə mübarizə aparmaq üçün romalı general Sinsinati diktator təyin edilir. O, müharibəyə yollanır, düşməni darmadağın edərək Romaya qayıdır və dərhal da vəzifədən gedir. Həmin general cəmisi on altı gün diktator olur.
Bizim zamanımızda da qanuni yolla seçilmiş, amma sonsuz söz-söhbət içərisində batıb qalmış dövlət orqanlarının əlindən hüquq və səlahiyyətlərini alan adamların mütləq hakimiyyəti altına düşən ölkələr var.
1922-ci ildə Benito Mussolini İtaliyada, 1933-cü ildə Adolf Hitler Almaniyada məhz bu yolla hakimiyyətə gəlmişdilər. Hər ikisi qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi, Hitler isə, üstəlik, ağlını itirmiş zalım hökmdar idi. İosif Stalin isə 1928–1953-cü illərdə Sovet İttifaqına rəhbərlik etmişdi. Köhnə Roma adəti ilə onların hamısını diktator adlandırırdılar, hərçənd heç biri Roma diktatorları kimi səlahiyyətlərini təhvil vermək haqqında heç vaxt düşünməmişdi.
Dollar
Hökumət sikkələrin buraxılışı zamanı xeyli vəsait qənaət edə bilər. Yəni təmiz gümüş sikkələrin yerinə tərkibində mis və qurğuşun olan pullar kəsmək olar. “Yaxşı” sikkələrlə vergilər ödənir, “pislər” isə dövriyyədə qalır. (Yeri gəlmişkən, Birləşmiş Ştatlarda qənaət naminə 25 və 10 sentlik sikkələrdə gümüşün miqdarı sıfra endirilmişdir. Maliyyə əməliyyatlarının əsas hissəsi onsuz da kağız pullar və çeklər vasitəsilə həyata keçirilir.)
Orta əsrlərdə, sikkələr dövriyyədə yeganə pul vahidi olan zaman pulun qiymətdən düşməsi ağır nəticələrə gətirib çıxarırdı. Tacirlər işlərini ancaq yüksək əyarlı sikkələrlə görməyə üstünlük verirdilər. Bu sikkələr başqa ölkələrin pul vahidi olsa belə, gümüş gümüşlüyündə qalırdı.
Avropanın kifayət qədər güclü və müstəqil olan hissəsi tərkibində müəyyən miqdarda gümüş olan sikkələr kəsmək üçün mümkün hər şeyi edirdi. Bu pulların geniş ərazilərdə dövriyyədə olması bu bölgələrin iqtisadi yüksəlişinə təkan verir və nüfuzunun artmasına yardım göstərirdi. Beləliklə, Venesiyanın dukatı (bax: “Dukat”), Bizansın bezantı və Florensiyanın florini beynəlxalq nüfuz qazandı.
1519-cu ildə Bohemiyanın Sen-İoahimştale şəhərində[8 - Müasir Yaximov, keçmiş Sankt-İoahimstal şəhəri. Şəhər müasir gerbində də müqəddəs Anna ilə birlikdə təsvir olunmuş müqəddəs İoakimin şərəfinə belə adlanırdı.] gümüş yatağı aşkar edildi. Bura Praqadan 80 mil[9 - Mil (ing. mile) – 1609 metrə bərabər uzunluq vahidi] qərbdə yerləşir. Buranın hökmdarı etibarlılığı ilə, yəni gümüş təminatı sayəsində bütün Avropaya ayaq açmış gümüş sikkələr kəsdirdi. Onları ioahimtaler, sonra, sadəcə, taler adlandırmağa başladılar. İngilislər bu sözü dollar kimi tələffüz edirdilər.
Bu ad həmin dəyərdə olan bütün sikkələrə aid edilməyə başlandı. Bu sikkələr XVII–XVIII əsrlərdə Şimali Amerikanın İspaniyanın nəzarətində olan bölgələrində yaşayan ispaniyalılar arasında tədavüldə idi. Bu dollarların hər biri dəyərcə daha kiçik olan səkkiz reala (və ya royala) bərabər sayılırdı. Dəniz quldurları haqda hekayələrdə bu “dollarlar” “səkkizə bərabər” adlandırılırdı.
1792-ci ildə Birləşmiş Ştatlarda dollar əsas valyuta kimi qəbul edildi. 1 dollar 100 sentə bölünür.
Dukat
“Ducere” latın sözü olaraq arxasınca aparmaq və ya istiqamətləndirmək mənasını verir. Roma imperiyasının son dövrlərində imperiya komandanını “dux” adlandırırdılar. Orta əsrlərin ilk çağlarında krallar alicənablıq rəmzinə çevrilmiş bu adı baş generallarına verirdilər. İtalyan dilinə bu söz “duca”, ingilis dilinə isə “duke” kimi düşdü. Mənası hökmdar, hersoq deməkdir.
Müasir dövrdə belə hələ də bu söz işlənir. 1922–1943-cü illərdə İtaliyaya rəhbərlik edən Mussolinini duçe, yəni lider adlandırırdılar.
Kral titulu böyük ərazilərdə hömkranlıq edənlər üçün nəzərdə tutulurdu. Kiçik əraziləri idarə edən, özü də bunu çox məharətlə bacaran hersoq (dyuk) isə qüdrətinə görə kralı arxada qoya bilərdi; məsələn, XI əsrdə Normandiya hersoqu nəzəri cəhətdən Fransa kralının vassalı sayılmasına baxmayaraq, ondan daha varlı və nüfuzlu idi.
1140-cı ildə özündə Cənubi İtaliya və Siciliyanı birləşdirən Apuliya ən varlı hersoqluqlardan (duchy) biri idi. İtalyan dilində bu, “Ducato di Apulia” kimi səslənirdi. Buranın hökmdarı II Roje geniş tədavüldə olan gümüş sikkələr kəsdirirdi. O vaxtlar öz sikkələrini kəsdirmək üçün gümüş ehtiyatına malik varlı monarxların sayı elə də çox deyildi. Bu hökmdarların kəsdirdikləri sikkələr isə aşağı keyfiyyətli olduğu üçün onlara dəyər vermir və şübhə ilə yanaşırdılar. Tacirlər, təbii ki, etibarlı pullarla iş görmək istəyirdilər. Belə pulların sayı isə az idi. Rojenin dukatları məhz belələrindən idi.
Venesiya hökmdarı da (doj adlanırdı – duce-nin daha bir törəməsi) tədavülə tezliklə məşhurluq qazanmış dukatlar buraxdı. Şekspirin sayəsində bu sözü ingilisdilli xalqlar da öyrəndilər. Böyük ingilis şairi və dramaturqunun “Venesiyalı tacir” pyesində Venesiyada yaşayan yəhudi Şerlok pulları da götürüb evdən qaçan qızı haqqında danışarkən ucadan belə deyir: “Ah, mənim dukatlarım! Ah, mənim qızım!”
Bu söz məşhurlaşmış və sonradan, ümumiyyətlə, bütün pulları belə adlandırmağa başlamışlar.
Eldorado
Orta əsrlər və yeni dövrün qovşağında yaşayan avropalılar üçün Şərq misli görünməmiş sərvətlərlə zəngin bir ölkə idi. Haradasa bu, həqiqətən də, belə idi. Sadə insanlar Avropada olduğu kimi yoxsulluq içində yaşayırdı, amma yüksək zümrənin nümayəndələri həddən artıq var-dövlətə sahib idilər. Qərb tacirləri üçün ipək və ədviyyat kimi məhsullar sərvətin sinonimi idi.
Bu səbəbdən də Hindistana getdiyini zənn edən Kolumb qərb istiqamətinə üz tutanda ilk növbədə orada var-dövlət qazanacağına ümid bəsləyirdi. Ondan sonrakı dövrlərin bir çox tədqiqatçıları da buna ümid edirdilər. Onlardan bəziləri hətta istəklərinə çatdılar. Belə ki, Fernando Kortes 1519-cu ildə Meksikada asteklərin qızılını mənimsədi, Fransisko Pisarro isə 1533-cü ildə Peruda inklərin qızıl ehtiyatlarını aşkar etdi.
Bundan sonra avropalı səyyahlar bitməz-tükənməz sərvətlər haqda danışılan hər nağılı ciddi qəbul edirdilər; məsələn, müasir Kolumbiya ərazisində yaşayan bir hindu qəbiləsinin başçısı haqda əfsanə dildən-dilə gəzirdi. Onun bayramlarda bədəninə müxtəlif yağlar sürtdüyü, sonra vücudunu qızılla bəzədiyi deyilirdi. Bayram qurtardıqda isə gölə girərək bədənindəkiləri yuması və digər qiymətli əşyaların da həmin gölə atıldığı söylənilirdi. Bu qəbilə başçısının adı El Dorado (qızılla örtülü) imiş.
Tədricən bu rəvayət şəklini dəyişdi və Eldorado (yaxud El Dorado) deyəndə artıq təkcə adam yox, həm də yer nəzərdə tutulurdu. Guya ucu-bucağı görünməyən qızıl və daş-qaşla zəngin xəyali bir ölkəni Eldorado adlandırmağa başladılar. Peru qızılı ilə doymayan Pisarro Eldoradonu axtarmağa yollandı. Digər ispan səyyahları da onun dalınca yola düzəldilər. İngilis Uolter Reyli də onlardan geri qalmadı.
Bu axtarışların yüz illərlə davam etməsinə baxmayaraq, həmin ölkəni tapan olmadı. O həmişə üfüqün arxasında qalırdı. Nəticədə El Dorado (yaxud Eldorado) əlçatmaz arzu, barmağınızı qaldırmaqla var-dövlət, cah-calalın başınıza töküləcəyi ölkə mənasını verməyə başladı.
1849-cu ildə Kaliforniyada qızıl aşkar ediləndə əvvəlcə hamıya elə gəldi ki, haqqında uzun zaman danışılan yer elə buradır. Kaliforniya qraflıqlarından biri hətta Eldorado adlandırıldı. Bu qraflıq indiyədək elə belə də adlanır.
Evrika
Arximed, ola bilsin, qədim dövrün ən dahi alimi olub. O, e.ə. III əsrdə Sirakuzada (bax: “Damokl”) yaşayıb və deyilənə görə, çar Hierona qohumluğu çatıb.
Zərgərin iş üçün ona verilən qızılı oğurlayıb əvəzində düzəltdiyi əşyalarda gümüş və misdən istifadə etdiyindən şübhələnən Hieron Arximeddən bunun, həqiqətən də, belə olub-olmadığına aydınlıq gətirməsini xahiş edir. Təbii ki, Arximed bunun üçün çarın tacına xələl vurmadan tərkibində gümüş və mis qatışığının mövcudluğunu yoxlamalı idi.
Arximed çaşbaş qalmışdı. Gümüş və mis sıxlığına görə qızıldan yüngüldür. Onları, həqiqətən də, qızıla qatsalar, eyni çəkidə olan təmiz qızıldan daha çox yer tutmalı idi. Əgər o, tacın həcmini bilsəydi, dərhal onun lazımi ölçüdən böyük olub-olmadığını söyləyər və beləliklə də, zərgərin düzgün və ya fırıldaqçı olduğuna aydınlıq gətirərdi. Ancaq tacı əridərək yekcins kütləyə çevirmədən onun həcmini necə öyrənə bilərdi?
Elə bu fikirlərlə də Arximed şəhər hamamına yollanır. Dərin xəyallara dalmış vəziyyətdə su ilə dolu vannaya uzanır və suyun vannanın qırağından daşmasını müşahidə edir. Vannadan sıxışdırılıb çıxardılan suyun həcmi vannaya salınmış cismin həcminə bərabər olmalıdır. Hər hansı bir cismin həcmini öyrənmək üçün, sadəcə, onun sıxışdırıb çıxartdığı suyun həcmini ölçmək kifayətdir.
Arximed vannadan çıxaraq elə çılpaq vəziyyətdə küçə ilə qaçmağa başlayır. Qaça-qaça elə hey bircə söz – “Evrika! Evrika!” (“Tapdım!”) deyə qışqırır. O lazım olan hər şeyi ölçüb-biçdikdən sonra zərgərin, həqiqətən də, dələduzluq etdiyi ortaya çıxır. Zərgəri edam edirlər. Arximed isə e.ə. 211-ci ilə qədər, Sirakuzanın alınması zamanı Roma əsgərləri tərəfindən öldürülənəcən yaşayır.
O vaxtdan “Evrika!” qəflətən ağlına gələn bir fikirlə nəyisə kəşf edən insanın sevinc hayqırtısına çevrildi.
Əlifba
Tarix e.ə. 3000-ci ilə yaxınlaşarkən indi İraq adlandırılan dövlətin ərazisində yaşayan şumerlər yazını kəşf etdilər. Ayrı-ayrı sözlər və anlayışların müvafiq işarələri (simvolları) var idi. Onların sayı bir neçə mini keçirdi. Təbii ki, belə bir yazı dilini öyrənmək həddən artıq çətin idi. Ona görə də bunu yazıb-oxumağı bacaranlara bizim dövrümüzdə universitet professorları kimi yanaşır və hörmət edirdilər.
Lakin e.ə. təxminən 1400-cü ildə bir finikiyalının ağlına dahiyanə fikir gəlir: hər bir səs üçün uyğun bir işarə (simvol) tapmaq, bundan sonra isə səs və onlara müvafiq simvollara əsasən sözlər yaratmaq. Belə olan halda minlərlə, hətta milyonlarla söz yaratmaq üçün cəmi 10–20 işarə kifayət edərdi. Bu fikir bizə çox sadə və adi görünə bilər, amma unutmayaq ki, həmin fikir tarixdə insanın ağlına cəmi bircə dəfə gəlib. Düşünmək olar ki, müəyyən səslərə müvafiq olan digər işarə sistemləri, sadəcə, həmin o finikiyalının ağlına gələn modelin törəmələridir.
Finikiyalılar simvol kimi əvvəllər sözləri işarə etdikləri elementlərdən istifadə edirdilər; məsələn, “Öküz” sözünün (finikiya dilində aleph) mənasını verən işarə finikiya dilində bu sözün əvvəlindəki “ah” səsini ifadə etmək üçün istifadə olunmağa başladı. “Ev” (beth) sözünü ifadə edən simvol “b”, “dəvə” (gimel) sözünün mənasını verən isə “g” oldu. Bu işarələr (simvollar) tədricən indi bizim hamımızın yaxşı tanıdığı hərflərə çevrildi.
Yunanlar finikiyalılardan bu sistemi, azacıq dəyişikliklər edərək hətta hərfləri belə mənimsəmişlər. Ancaq onlar yunan dilində heç bir məna verməyən sözləri təhrif etmişlər. Aleph alfaya (alpha), beth betaya (beta), gimel qammaya (gamma) və s.-yə çevrildi. Romalılar da, öz növbəsində, yunanların bu sistemini götürərək düzəlişlər etmişlər və onların əlifbası elə indi bizim də istifadə etdiyimiz əlifbanın əsasını təşkil edir – a, b, c və s.
Farisey
Makkaveylərin e.ə. II əsrdə yəhudi torpaqlarında Selevkilər imperiyasına qarşı qaldırdıqları üsyanın səbəbi yəhudilərin yunan mədəniyyəti naminə öz dinlərindən əl çəkmək istəməmələri idi. Babilistan köçü zamanı və ondan sonra yəhudi dini mürəkkəb qanunlar, həmçinin qadağalar sistemi yaratmışdı. Bu sistemin ətrafında xeyli sayda köməkçi mərasim və ayinlər əmələ gəlmişdi.
Üsyan müvəffəqiyyətlə başa çatdıqdan sonra əsası qoyulan Makkaveylər çarlığında yəhudilərdən ibarət və qeyd-şərtsiz həmin qaydalara riayət olunmasını tələb edən qruplar yarandı. Onlar özlərini ferişayya (perishayya) adlandırırdılar. Bu söz aramey dilindən “ayrılmış” kimi tərcümə olunur. Yəni onlar özlərini dünyadan ayıraraq həyatlarını Allaha xidmətə həsr edirdilər. Bu söz yunan dilində “pharisaikos”a çevrildi və başqa dillərə keçdi. Biz onları farisey adlandırırıq.
Çox güman, onlar e.ə. təxminən 100-cü ildə cəmiyyətdə vacib rol oynamağa başlayıblar. İsanın yəhudi torpaqlarına gəldiyi vaxt isə sayları artıq mini keçmişdi. Fariseylər yunan mədəniyyətinə münasibətdə güzəştli siyasət aparan yəhudi hökumətinə qarşı müxalifətdə idilər.
Fariseylər mərasimlərin son dərəcə dəqiq yerinə yetirilməsinə böyük önəm verirdilər. Özü də bu zaman mərasimlərin əsl mahiyyəti çox vaxt itirilirdi. İsa bunun bütün fariseylərə və dini kitabları yenidən köçürüb istədikləri kimi yozan ilahiyyatçılara xas olduğunu söyləyirdi.
Fariseylər İsanın nəzəriyyəsinin dini mərasimlərin yerinə yetirilməsinə aid olan hissələrinə qarşı çıxırdılar və “İncil”də İsanın buna görə onları qınadığı bildirilir; məsələn, Matfeyin “İncil”ində (23:13) belə deyilir: “Vay halınıza, ey ilahiyyatçılar və fariseylər – ikiüzlülər!”
Nəticədə, dindarlığın mənasına yox, zahiri tərəfinə daha çox fikir verən, özünə əmin, ikiüzlü, riyakar adama farisey deyilməyə başlandı.
Faşist
Adətən, hakimiyyətdə olan insanlar başqalarından seçilmək üçün hansısa fərqləndirici nişan taxır və ya müəyyən bir paltar geyinirlər. Belə olan halda məmur özü şəxsiyyət kimi nə qədər nəzərə çarpmayan olsa da, insanlar dərhal onu tanıya, təmsil etdiyi hakimiyyət orqanını müəyyənləşdirə bilirlər.
