Şəmsəddin Eldəniz
Əkbər N. Nəcəf
Tarixi yaradanlar
Bu kitabda Atabəy Şəmsəddin Eldənizin həyat və fəaliyyəti, eləcə də onun yaşadığı dövrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi və sosial-mənəvi mənzərəsi ilə bağlı bir-birindən maraqlı faktlarla tanış olacaqsınız.
Əkbər N.Nəcəf
Şəmsəddin Eldəniz
"Atabəy Eldəniz ağıllı və vicdanlı biri idi, xalqın arasında oturur, onun şikayətlərini dinləyir və ədalətli hökm çıxarırdı".
İbn əl-Əsir
I FƏSİL
ELDƏNİZİN GƏNCLİYİ
Qırxıncı qul
Rəvayətə görə, qıpçaqların qul bazarında belə bir qayda vardı. Əgər bir tacir bir dəfəyə qırx qulun hamısını alsaydı, qul alverçisi yalnız otuz doqquzunun pulunu alır, qırxıncı qulu ona bağışlayırdı.
Səlcuqlu hökmdarı Sultan Mahmudun zamanında (1118 –1131) iraqlı bir qul taciri eyni qayda ilə qırx qulu birdən aldı. Qul alverçisi də tacirdən otuz doqquz qulun pulunu götürdü, qırxıncını isə hədiyyə etdi. Həmin qul həddən arıq çəlimsiz olduğundan tacir onu könülsüz qəbul elədi. Sonra da qulları arabaya mindirib İraq yolunu tutdu.
İlin yay fəsli olduğundan karvan ancaq gecələr hərəkət edir, gündüzlər dincəlirdi. Qırxıncı qul yolboyu elə hey yuxuladığından arabadan üç dəfə yerə yıxılmışdı. İki dəfə onu qaldırıb arabaya qoysalar da, üçüncü dəfə tacir əmr elədi ki, onu yolda buraxsınlar. Nədə olsa bu qula pul verməmişdi, üstəlik, belə sısqa, çəlimsiz biri, çətin ki, tacirin işinə yarayardı. Əksinə, bu qulun qarnını doyurmaq boş yerə məsrəf demək idi.
Elə ki səhər açıldı, qul yuxudan ayıldı, sağa-sola boylandı, ətrafda kimsəni görməyib karvanın getdiyini yəqin elədi. Ayağa qalxıb arabanın izlərini təqib edərək qızmar günəşin altında bütün günü yol getdi, axırda axşama doğru karvanı haqladı. Qulun bu fərasəti və ağlı taciri çox heyrətləndirdi.
Qaydaya görə, Səlcuqlu dövlətinin ovaxtkı paytaxtı İsfahana gətirilən qul karvanlarını əvvəlcə dövlət adamları gözdən keçirirdilər. Onlar sağlam, bacarıqlı qulları seçib alır və orduya cəlb edirdilər. Haqqında danışılan tacir də qullarını sultanın vəziri Kəmalülmülkə təqdim elədi. Vəzir onları bir-bir gözdən keçirdi, aralarından bəzilərini seçdi. Seçmədiyi qullar arasında, şübhəsiz ki, barəsində bəhs elədiyimiz həmin sısqa, çəlimsiz qul da var idi. İşi belə görən qul vəzirin ətəyinə yapışıb yalvar-yaxar etdi ki, onu da özü ilə aparsın.
Aradan illər keçəcək, bu qul Səlcuqlu sultanlığının ən böyük əmirləri[1 - Əmir – ordu başçılarına, iqta olaraq aldıqları əyalətlərin başında dayanan komandanlara, eləcə də bəylərə verilən ad] və atabəyləri[2 - Atabəy – Səlcuqlu və digər türk dövlətlərində hökmdar övladlarının təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan, onlara gənc yaşlarda dövlət idarəçiliyini öyrədən, bilavasitə sultan tərəfindən vəzifələndirilmiş əmirlərə verilən titul. Türkcə «ata» və «bəy» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.] sırasında yer alacaq, tarixə Şəmsəddin Eldəniz kimi düşəcəkdi…
Qullar və qul yolları
Eldənizin qul kimi aparıldığı yol mübahisəlidir. Birinci ehtimala görə, onun olduğu qul karvanı indiki Türkmənistan torpaqlarından keçərək Xorasana, oradan da Həmədana gəlib. İkinci ehtimala görə, Eldəniz Qara dənizin şimalından Dərbənd yolu ilə Azərbaycana gətirilib. Hər iki ehtimal ağlabatan görünür. Lakin Eldənizin gətirildiyi karvan yolu haqqında mənbələrin verdiyi təsvirdən belə başa düşmək olar ki, söhbət Orta Asiya-Xorasan yolundan gedə bilər. Çünki məhz həmin yolun keçdiyi ərazilərdə bərk istilər olurdu. Belədə karvanlar gündüz dincəlib gecə hərəkət eləmək məcburiyyətində qalırdı.
O ki qaldı qul ticarətinə, bu, qədim dövrlərdən geniş yayılmışdı. Qədim Misir, Orta Şərq, Yunan və Romada istər dövlətlər, istərsə də mülkədarlar qul əməyindən geniş istifadə edirdilər. İslamın meydana çıxmasından sonra şəriət hüququ qul əməyindən istifadəyə ciddi məhdudiyyətlər qoydu. Məsələn, qədim dövrlərdən fərqli olaraq şəriətdə qullar müharibə əsiri və qeyri-müsəlmanların satın alınması yolu ilə əldə edilirdi. Əsir və ya satın alınan qul müsəlmanlığı qəbul etdiyi təqdirdə o, azad olunurdu.
Müsəlmanlar qul əməyindən Əməvi xilafətinin (661–750-ci illər) hələ ilk dövrlərindən faydalanırdılar. Qullardan öncə gündəlik işlərdə, bir müddət sonra isə bürokratiya və orduda istifadə edilməyə başlanmışdı.
Yunan və Roma dövrünün quldarlıq sistemindən fərqli olaraq müsəlman hüququnda qullara müəyyən imtiyazlar verilmişdi. Məsələn, qulu incitmək, işgəncə vermək, qeyri-əxlaqi və qanunsuz işlərə məcbur etmək qadağan idi. Belə hallarda qulun sahibini ağır cəza gözləyirdi. İslam cəmiyyətində silk[3 - Silk – feodalizm dövründəki sinfi münasibətlər əsasında meydana gələrək varislik hüquq və vəzifələri qanunən möhkəmlənmiş ictimai qrup, təbəqə] anlayışı yox idi, odur ki müsəlmanlığı qəbul edən qulun sahibkar, tacir, dövlət məmuru və hətta hökmdar olması yasaq deyildi.
Əməvilər dövründə hədsiz varlanan müsəlman ərəblər başda ordu olmaqla bir çox siyasi-hərbi mükəlləfiyyətlərdən boyun qaçırmağa başladılar. Nəticədə əsgər çatışmazlığı yarandı. Bu isə satın alınan qulların orduya cəlb edilməsinə gətirib çıxardı. Beləliklə, tədricən qulam adı verilən sistem yarandı. Satın alınan qulların təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olan həmin sistem onlardan peşəkar hərbçilər, əyanlar yetişdirilirdi. İş o yerə çatdı ki, Abbasilər xilafətinin hakimiyyətdə olduğu dövrün (750 – 1258-ci illər) ortalarında ordu və dövlət sistemi tamamilə qulamların əlinə keçdi.
Qulamlıq sistemi təkcə qullara olan tələbatı artır-madı, eyni zamanda İslam coğrafiyası xaricindən qulların müsəlman şəhərlərinə üz tutmasına səbəb oldu. Artıq IX əsrdə xilafətin bütün sahələrində təhsilli qul və qulamlar xidmət edirdilər. Bu dövrdə müsəlman aləmində musiqişünaslardan ədəbiyyatçılara, hərbçilərdən dövlət məmurlarına və vəzirlərə qədər qul kimi satın alınaraq böyük vəzifələrə yüksəlmiş çox sayda qulam vardı. Üstəlik, qulamlıq sistemi müsəlman olmayan ölkələrdə yaşayan insanlar üçün karyera baxımından ciddi fürsətə çevrilmişdi. Həmin ölkələrdə qul olaraq alınmaq üçün tacirlərə yalvaran yüzlərlə qul İslam coğrafiyasına gəlir, onların bir çoxu istəklərinə çatır, yüksək vəzifələr, mövqelər tutur, var-dövlət, şan-şöhrət sahibinə çevrilirdi. Şəmsəddin Eldənizin həyatı bunun tipik örnəklərindən biridir.
Əməvi və Abbasi xilafətləri zamanında Afrika, Orta Asiya, Xorasan və Azərbaycanda qul bazarları fəaliyyət göstərirdi. Qul dolu karvanlar İslam aləminə başlıca beş istiqamətdən gətirilirdi:
1. Azərbaycan: Volqa çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə sudan, Volqa ətrafından Xamliç-Səməndər-Dərbənd yolu ilə qurudan gətirilən qullar Dərbənddə cəmləşir və buradan cənub ölkələrinin bazarlarına aparılırdı. Bu marşrutdan ən çox xəzər, daha sonra qıpçaq türkləri istifadə ediblər. Eyni yoldan yararlanan ruslar minlərlə slavı[4 - Slavlar – Avropada ən böyük etnodilli icma. Bu icmaya ruslar, beloruslar, ukraynalılar, serblər, xorvatlar, boşnaklar, monteneqrolular, makedonlar, slovenlər, bolqarlar, çexlər, polyaklar və slovaklar daxildir (red.).] qul kimi müsəlman tacirlərə satırdılar.
2. Cürcan: Xəzərin şərq istiqaməti ilə Xarəzmə[5 - Xarəzm – Orta Asiyada (Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan) tarixi-coğrafi bölgə və Xarəzmşahlar dövlətinin yerləşdiyi ərazi (red.)], oradan isə Xorasana gedən karvan yolları əsasən Volqa bolqarları, oğuzlar və xarəzmlilərin nəzarətində idi. Xüsusilə Qafqaz marşrutu üzrə təhlükələr yarandıqda istifadə olunurdu.
3. Əndəlüs: yəhudi tacirlər vasitəsilə İspaniya bazarlarına gətirilən qullar oradan Şimali Afrika ölkələrinə və Orta Şərqə aparılırdı. Müsəlman coğrafiyasında ağdərili qullara tələbat yüksək olduğundan orta əsr Avropasında qul ticarəti böyük gəlir gətirirdi.
4. Bizans: paytaxt Konstantinopol bütün Balkan öl-kələrinin quru yollarının və Qaradəniz ilə Aralıq dənizi su yollarının birləşdiyi xəttin tam üstündə yerləşirdi. Odur ki bu şəhər qul ticarətinin də mərkəzinə çevrilmişdi. Buraya gətirilən qullar rum, erməni və yəhudi tacirləri tərəfindən cənuba, İsgəndəriyyə (Misir) və Şam (Suriya) bazarlarına aparılırdı.
5. Afrika: müsəlman olmayan Afrika ölkələrindən gətirilən qaradərili qullara «zənci» və «həbəşi» adı verilirdi. Qaradərili qulların əməyindən əsasən kənd təsərrüfatında, ev və təmizlik işlərində istifadə olunurdu. İslam coğrafiyasında ən çox istismara məruz qalanlar da qaradərili qullar idi. Bu səbəbdən xilafət zamanı bir neçə «zənci üsyanı» baş vermişdi.
Azərbaycandakı ən böyük qul bazarı Dərbənd idi. Bura uzun əsrlər boyu şimal ölkələri ilə müsəlman ölkələri arasında ticarət xəttinin əsas dayanacağı idi. Həm quru, həm də dəniz yollarının kəsişdiyi nöqtədə yerləşən Dərbənd eyni zamanda önəmli liman şəhəri idi. Bunun başlıca səbəbi Xəzər dənizi üzərində əlverişli mövqeyə sahib olması idi. Üstəlik, bu dənizin Dərbənd sahilləri gəmilərin quruya yanaşması baxımından çox əlverişli idi: orada gəmilərə əngəl yarada biləcək sualtı mərcan qayalıqlarına rast gəlinmirdi. Deyilənləri ümu-miləşdirdikdə güclü qala divarları ilə əhatə olunan şəhərin şimalla cənub arasındakı ticarətin birləşdiyi nöqtəyə çevrilməsi təəccüb doğurmur. Çox sayda bazarı ilə tanınan Dərbəndin bir başqa xüsusiyyəti isə şimal – cənub marşrutu üzrə qul ticarətinin də mərkəzi olması idi. Məşhur səyyah Yaqut əl-Həməviyə[6 - Yaqut əl-Həməvi (1178 – 1229) – Bizans əsilli ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı. Maraqlıdır ki, Yaqut əl-Həməvi də Suriya tacirlərindən birinin qulu оlmuş və müsəlmanlığı qəbul etmişdir.] görə, bu şəhər «hər cinsdən (millətdən – müəl.) qulun satıldığı» yer idi.
Şimal ölkələrindən gətirilən və tarixi mənbələrdə adları səkalibə, xəzəri, rumi, erməni, becenaki (peçeneq[7 - Peçeneqlər – 9 –11-ci əsrlərdə Cənub-Şərqi Avropada köçəri həyat sürmüş türk mənşəli qədim xalq]), burtasi olaraq qeyd edilən bu qulların sayı minlərlə idi. Qul alverçiləri Dərbənddən aldıqları qullarla birgə Aranın[8 - Aran ( və ya Arran) – antik yunan mənbələrində Albaniya, süryani mənbələrində Ran və ərəb mənbələrində ər-Ran (Arran) olaraq qeyd edilən ölkə. Aran indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisini bütöv şəkildə, həmçinin indiki Ermənistanın və indiki Gürcüstanın (Tiflisə qədər) yarısını əhatə edirdi. Tarix boyunca Aranın ərazisi bəzən genişlənmiş, bəzən isə kiçilmişdir. Aran Atabəyləri dövründə (1119 – 1154-cü illər) Aran böyük bir siyasi qurumun mərkəzi idi. Həmin dövrdə onun paytaxtı Gəncə idi. Eyni zamanda Səlcuqlu şahzadələrinin taxt mərkəzi sayılırdı. Yəni buradakı atabəylərin himayəsinə verilən şahzadələr hakimiyyətin ötürülməsində üstünlük qazanırdılar.] (Arran) ovaxtkı paytaxı Bərdəyə hərəkət edirdilər. Burada isə qul karvanlarının yolu iki istiqamətə ayrılırdı: onlardan biri Beyləqandan Azərbaycana və daha cənuba, digəri isə Dəbil (Divin) üzərindən Cəzirəyə (Cənub-Şərqi Anadolu ilə Şimali İraq) doğru xilafətin böyük şəhərlərinə yollanırdılar.
Sözün həqiqi mənasında dövrün beynəlxalq ticarət mərkəzi olan Dərbənddə müsəlman tacirlərlə yanaşı, rum (Bizans), erməni, rus-varyaq və yəhudi tacirlərinin də dükkanları, anbarları vardı. Xüsusilə rus tacirlərinin kobudluqları barədə müsəlman müəlliflərin əsərlərində geniş bəhs edilir. Rus-varyaqlar ağdərili və sarışın slavyan qullarını gəmilərlə İdil-Xəzər su yolu ilə Dərbəndə gətirirdilər. Slavyan qadınları və gənc oğlanları uzun əsrlər rus-varyaqların başlıca ticarət mənbəyi olmuşdur.
Tarixşünaslıqda «slavyan» kimi təqdim edilən ruslar əslində, varyaq tayfasıdır. Onlar IX əsrin ortalarında slayvan topraqlarına yerləşmədən əvvəl İsveçdə yaşayan və gəmiçiliklə məşğul olan bir qövm idi. Varyaq «talançı» deməkdir.
Müsəlman saraylarına, şəhərlərinə, xüsusilə ərəb zadəganlarının sosial həyatına daxil olan yüz minlərlə slavyan qul və cariyə[9 - Cariyə – keçmiş zamanlarda özgə ölkələrdən zorla qaçırılaraq azadlıqdan məhrum edilən, pulla alınıb-satıla bilən, hər cəhətdən sahibinin arzularına tabe olan qız və ya qadın (red.)] əsrlər boyu rusların özü tərəfindən xəzərlər, macarlar, uzlar, peçeneqlər, qıpçaqlar, franklar və bizanslar vasitəsilə müsəlman tacirlərinə satılmışdılar. Belə məlum olur ki, uzun əsrlər qul bazarlarını dolduran slavyanlar orta əsrlərin «ağ zənciləri» idilər.
Bu böyük «canlı sərmayə», yuxarıda da qeyd elədiyimiz kimi, tacirlər tərəfindən əsasən Dərbəndə yönəldilir, ardınca isə Azərbaycandan keçən tranzit yollar vasitəsilə müsəlman şəhərlərinə – Bağdad, Şam, Kufə, Bəsrə, Xama, Qahirə, Fustat, Məkkə və Mədinəyə göndərilirdi. İngilis əsilli amerikalı tarixçi Bernard Levisin də dediyi kimi, şimal ölkələri ilə müsəlman ölkələrinin əsası VII əsrdə qoyulan ticarət münasibətində Rus torpaqlarının məhsulu olan kürk və balla yanaşı, qullar da xüsusi yer tutur, onlar müsəlman bazarlarına çıxarılırdı. XIII əsr tarixçisi və coğrafiyaşünası Zəkəriyya Qəzviniyə görə isə bu qullara maraq o qədər böyük idi ki, Dərbənd qul ticarəti tənəzzül etdiyi zaman şərqdən, qərbdən, cənubdan və şimaldan gələn tacirlər üzlərini Bizans bazarlarına tutdular.
Müsəlman ölkələrinə axışan qul karvanları, sadəcə, Dərbənddən keçmirdi. Xəzərin şərqindən keçən ticarət yolu üstündəki başlıca dayanacaq Xarəzm idi. İdil-Ural üzərindən gələn qullar Xarəzmə gətirilir, buradan Cürcan və Xorasana nəql edilirdi. XI–XII yüzilliklərdə həmin ərazilər səlcuqların əlində idi. XI əsrdə səlcuqlularla qıpçaq, qay və qun türkləri arasında şiddətli döyüşlər baş vermişdi. Bu döyüşlər qul bazarlarında canlanma yaratmışdı. Xüsusilə də Şərqi Çin və Monqolustanda Qarakitay[10 - Qarakitaylar – 1125-ci ildə Orta Asiyada qurulan və 1211-ci ilədək mövcud olan monqol dövləti. Paytaxtı indiki Qırğızıstan ərazisində yerləşmiş Balasaqun şəhəri idi.] dövlətinin ortaya çıxması ilə həmin bölgələrdə məskunlaşan qun, sarı və qaylar yurdlarını tərk edib Mərkəzi Asiya ərazilərinə köç etməyə başladılar. Onların bir qismi Səlcuqlu torpaqlarına üz tutdular və indiki Əfqanıstan ərazisində yerləşən Bəlxdə məskunlaşdılar.
Həmin tarixdə Monqolustandakı yurdlarını tərk eləmək məcburiyyətində qalan və Sırdərya çayı ətrafına gələn tayfalardan biri də Şəmsəddin Eldənizin mənsub olduğu Uran tayfası idi. XII əsrdə uranlar Səlcuqlu dövləti ilə sərhəddə məskən salmışdılar. Onların Monqolustan ərazisində qalan hissəsi isə Çingiz xanın yaratdığı monqol ittifaqına daxil oldular. Yeri gəlmişkən, Çingizin aparıcı sərkərdələrindən biri Subutay da həmin tayfadan idi.
Səlcuqlu dövlətinin tənəzzülü ilə birlikdə Orta Asiyada güclənən Xarəzmşahlar uran tayfalarını da özlərinə tabe etdirdilər. Maraq üçün deyək ki, Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin (1169 – 1221) anası Tərkən xatun məhz uranlardan idi.
Qullar barədə başqa maraqlı faktlar
Qullar barədə danışarkən başqa maraqlı faktlara da göz atmaq pis olmazdı. Bu faktlar həm haqqında danışacağımız dövrlə bağlı təsəvvürlərimizi genişləndirər, həm də Eldənizin qulamlıqdan hökmranlığa yüksəlişini dərindən anlamağa kömək edərdi.
Orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində qullar daha çox keyfiyyətlərinə görə qiymətləndirilirdi. Bu mənada əsasən iki cür qul vardı:
1. Keyfiyyətli qullar;
2. Keyfiyyətsiz qullar.
Əgər satın alınan qul və cariyə hər hansı xüsusi qabiliyyətə sahib idisə, sənəti vardısa, yaxud ərəb dilində sərbəst danışır, bu dildə mahnı oxuya bilirdisə qiyməti 100 dinardan aşağı deyildi. Əksinə, satın alınan qul və cariyənin hər hansı bacarığı yox idisə, onun qiyməti 2 dinardan başlayırdı.
Qul alverinin də özünəməxsus xüsusiyyətləri vardı. Qul ticarətində ən mühüm şərtlərdən biri satılan cariyənin təmizliyi idi. Məhz bu səbəbdən slavyan cariyələrin qiyməti 2 dinardan yuxarıya qalxmırdı. Bunun səbəbini X əsrin əvvəllərində Volqa bolqarlarının ölkəsinə qədər səyahət edən müsəlman alim İbn Fazlan belə açıqlayır: «Ruslar Allahın ən murdar məxluqlarıdır. Böyük və kiçik abdəstdən sonra təmizlənmirlər. Cənabət[11 - Cənabət – qüsl (su ilə yuyunmaq) tələb olunan hal] olduqları halda yuyunmazlar. Yemək yedikdən sonra əllərinə su vurmazlar…»
Bir sözlə, cariyələrin natəmizliyi, dil bilməməsi, yaxşı rəqs etməməsi onların qiymətinə təsir edirdi. Lakin müsəlman tacirlər cariyələri ucuz alıb baha satmağın yolunu tapmışdılar. Belə ki, ərəb tacirlər 2 dinara satın aldığı cariyələrə bir il boyunca yaxşı təlim və təhsil verdikdən sonra onları 100–500 dinar arasında satırdılar. Cariyələrə əsasən dil, mahnı oxumaq və rəqs etmək tədris edilirdi. Bunu bacarmayanlara isə əl işləri öyrədilirdi.
Qul alverçiləri əsasən azyaşlı qullara üstünlük verirdilər. Bunun da səbəbi var idi: belə ki, həmin qulları yetişdirmək, qul alverçilərinin ifadəsi ilə desək, «əhliləşdirmək» asan idi.
Qulların etnik mənşəyi onlardan istifadə edilən zaman mühüm rol oynayırdı. Məsələn, türk əsilli qullar birmənalı şəkildə ordu sıralarına qəbul olunurdu. Slavyan cariyələr saraylara, malikanələrə xidmətçi kimi götürülür, onlar daha çox eyş-işrət, əyləncə məclislərinə cəlb edilirdi. Slavyan oğlanları isə xədim etdirilir və xacə adlandırılır, bundan sonra onlar sahiblərinin xidmətçilərinə çevrilirdi. Ərəblər nadir hallarda slavyan əsilli qul oğlanları orduya götürürdülər.
Afrikadan gətirilən qulların əməyindən mətbəx, ümumiyyətlə, məişət işlərində, əkinçilikdə, rum əsilli qullardan isə tikintidə istifadə olunurdu.
Xədim olunan qullar öz sahiblərinin ən sadiq adamları idilər. Belələri arasında hətta vəzirliyədək yüksələn qullar var idi. Onlar hökmdarların ən yaxın sirdaşları sayılırdı. Şərq ədəbiyyatında öz sahibləri üçün canını belə qurban verən onlarla xədim qulun hekayəsinə rast gələ bilərsiniz.
