Ҳаво очиқ бўлган октябрь кунларидан бирида Фрэнк ва рафиқаси Лилиан хоҳлаган Кэллоухил стритдаги Биринчи пресвитериан черковида меҳроб олдида туришарди. Лилиан Фрэнкни ҳайратда қолдириб, узун этакли қордек оппоқ тўр кўйлакда (бу тўқувчиларнинг бир неча ойлик меҳнатлари натижаси!) турар, жуда гўзал бўлиб кетганди. Маросимда Фрэнкнинг ота-онаси, жаноб Сенеканинг беваси Дэвис хоним, Лилианнинг акасингиллари ва бир нечта яқин танишлар ҳозир бўлишди. Шуларнинг ўзи ҳам Фрэнкка жуда кўпга ўхшаб туюлди, бироқ Лилиан шуни истаганди. Унаштириш давомида Фрэнк келиннинг хоҳиши билан қора сюртукда типпатик туриб берди, бироқ маросим тугаши билан костюм кийиб олди. У ўз ишларини шундай ташкил қилгандики, маросимдан сўнг ўзи ва Лилиан икки ҳафтага Нью-Йорк ва Бостонга боришини режалаганди. Кечқурун улар поездга ўтириб, беш соатдан сўнг Йью-Йоркка етиб келишди. Узоқ давом этган орзиқишлардан сўнг ниҳоят “Астор” меҳмонхонасининг ажойиб бир номерида Фрэнк аёлни қучоғига олди.
– Қандай мазза, ниҳоят ёлғизмиз! – хитоб қилди у. Лилиан унинг қизиққонлигига жавобан йигитни доим ҳайратга солган эркаланганнамо уялиш билан жавоб қайтарди; бироқ ҳозир бу уялиш унга Фрэнкдан ўтган хоҳиш билан бурканганди. Фрэнкнинг наздида у ҳеч қачон бу аёлга, унинг чиройли юзларига, нозик қўлларига, нафис баданига тўймайдигандек туюларди. Улар худди икки ёш болага ўхшардилар, гурунглашишар, шаҳар айланишар, бирга тамадди қилишар, чиройли манзаралардан завқланишарди. Фрэнк Нью-Йорк ва Бостоннинг молиявий марказларини кўришга ошиқаётганди. Бу иккала шаҳар уни тижоратдаги улуғворлиги билан ўзига тортарди. Биринчи шаҳарни кўргач, Фрэнк бирор кун келиб Филадельфиядан кета олармикинман деб ўйлади. Ахир, ўйларди у, у ерда мени энди Лилиан билан, кейинчалик эса бир тўда ёш Каупервудлар билан бахтли ҳаёт кутяпти. У кучини аямай ишлайди ва кўп пул топади. У ўз пуллари ва энди ихтиёрига ўтган хотинининг бойлиги билан яқин орада бой одамга айланишига умид қиларди.
10
Ёшлар “асал ойи”дан қайтиб келганида, уйларидаги шароит ҳашамдорлиги билан илгари Сэмпл хоним яшаган хонадондан анча фарқ қиларди. Улар вақтинча аёлнинг Фронт стритдаги уйига кўчиб ўтиб туришга келишганди.
Фрэнк ўша пайтда ҳамма нозик нарсаларга бўлган қизиқиши устун келиб, никоҳдан сўнг дарров уйдаги жиҳозларнинг услубига қаршилигини билдирди ва хоналарни ўз тушунчаси асосида безатишга изн сўради. Улғайиш йилларида унда бадиийлик ва нафосат ҳақида ҳам инстинктив равишда тасаввурлар пайдо бўлганди. У ота-онасиникидан кўра дидлироқ жиҳозланган кўп уйларни кўрганди. Ўша пайтларда Филадельфия кўчаларидан одамларнинг янада маданиятлироқ ва чиройлироқ яшашга интилаётганини ҳис қилган ҳолда бунга ҳавас қилмасдан ўтиб кетиб бўлмасди. Кўчалар бўйлаб қимматбаҳо муҳташам уйлар қуриб ташланган, боғдорчилик кенг ёйилган бўлиб, эшик олдини гулзор қилиш урфга кирганди. Жаноб Тай, жаноб Лу, Артур Райверс ва бошқа танишларининг уйларидаги бронза, мармардан нафис буюмлар, қимматбаҳо дарпардалар, суратлар, соат ва гиламлар сингари бир-биридан фарқ қилувчи санъат намуналари Фрэнкнинг диққатини тортарди.
Фрэнкка кўп пул сарф қилмасдан туриб ҳам уйини шинам ва қулай бошпанага айлантириш мумкиндек туюлди. Масалан, иккала деразасидан буталар ва дарахтлар ўсиб ётган ўтлоқ кўриниб турадиган ошхонани бундан кўра ёқимлироқ қилса бўлади. Ўткир учли қозиқдеворни олиб ташлаб, доим ям-яшил турадиган деворгул экиш мумкин. Ошхона ва меҳмонхонани ажратиб турадиган девордан эшик очиб, чиройли парда осиб қўйиш, иккита узун дераза ўрнига эса ромб шаклидаги ойна ўрнатилган икки табақали “ойнали туйнук” қўйиш ва ўтлоқни томоша қилиб ўтириш мумкин. Қаердан келгани номаълум бўлган – қисман Сэмплнинг оиласи, қисман Уиггин тарафдан келган ё ўзлари сотиб олган ҳамма эски жиҳозларни чиқариб ташлаб, ёки сотиб юбориб, ўрнига янгисини олиш керак.
Фрэнк яқингинада талаба бўлган қандайдир Элсуорт исмли архитектор билан танишиб қолганди: улар танишганлари заҳотиёқ бир-бирларига қизиқиб қолиб, ўрталарида ажойиб дўстлик уйғонганди. Уилтон Элсуорт ўйчан, вазмин, диди нозик, артистона табиатли инсон эди. Честнат-стритда қурилаётган уй ҳақида гаплаша туриб, (Элсуорт бу уйни даҳшатли деб атаганди) улар санъат, умуман, Америкада бундай нарсалар йўқлиги тўғрисида гаплаша бошлашди. Фрэнк шу заҳоти уйларини қайта қуриш тўғрисидаги фикрларини Элсуорт ҳаммадан ҳам кўра яхшироқ амалга ошира олади, деган хулосага келган, бу ҳақда Лилианга айтганида, аёл эрининг уй тўғрисидаги ҳамма фикрларига қўшилганидек, бунга ҳам дарров рози бўлганди.
Каупервудлар тўйдан кейинги саёҳатга жўнаб кетганидан сўнг Элсуорт уйдаги ўзгаришлар учун мўлжалланган сметадаги уч минг доллардан келиб чиқиб, иш бошлади. Худди Фрэнк хоҳлаганидек, ойнали туйнук бамисли майсалар устида осилиб турганга ўхшар, унинг ромб шаклидаги ойнасидаги қўрғошинли панжара жез таёқчаларга алмашганди. Таъмирлаш Каупервудлар қайтиб келганидан сўнг уч ҳафта ўтибгина тугаб, уй бутунлай таниб бўлмайдиган ҳолга келди. Меҳмонхона ошхонадан ҳаракатланадиган эшиклар билан ажратилган бўлиб, уларни энди Нормандияда бўладиган деҳқон тўйлари акс этган ипак пардалар билан безатиш кўзда тутилаётганди. Ошхона эмандан ишланган кўҳна инглиз мебели билан, меҳмонхона ва ётоқхоналар эса Чиппендейл ва Шератонларнинг америкача ўхшатмалари билан жиҳозланганди. Деворларга бир нечта акварель бўёқларда чизилган расмлар осилган, у ер-бу ерга Хосмер ва Паурсларнинг ижоди бўлган бронза ҳайкалчалар қўйилганди. Бундан ташқари яна ясатиб қўйилган Поттернинг (ҳозирда бутунлай унутилиб кетган ҳайкалтарош) мармардан ишланган “Венера”си ва яна бир нечта буюмлар бор эди.
Каупервуд хоним Венеранинг яланғочлигидан бироз хижолат чекди – бу нарса уйга Америкада кенг тарқалмаган европача беҳаёлик руҳини бериб турарди, бироқ аёл индамай қўя қолди: нима бўлганда ҳам, бундай безак одамга завқ берар, бундан ташқари аёл ўзини бу борада билимдон ҳисобламасди, Фрэнк буларни ўзи жуда яхши тушунади.
Хизматкорлар ёллашгандан сўнг Каупервудлар вақти-вақти билан зиёфатлар уюштира бошлади. Ўзининг турмуш қургандан кейинги биринчи кунларини яхши эслайдиган одам Фрэнк уйлангандан сўнг унда пайдо бўлган ўзгаришларни яхши сеза оларди. Чунки оиланинг таъсири никоҳ ришталари билан боғланган ҳар бир одамда сезилади. Йигитнинг табиатидаги баъзи хислатлардан келиб чиқиб, у одамшаванда, обрўли оила бошлиғи бўлади, деб ҳисоблаш мумкин эди. Кўринишидан Фрэнкка оилавий ҳаёт ёқаётганга ўхшарди. У кечқурунлари кўчанинг шовқин-сурони, ур-суридан сўнг уйига қайтишдан маза қиларди. Уйда эса дарров моддий ва жисмоний томондан хотиржамликни туярди. Ёзилган дастурхон, ёқиб қўйилган шамлар (Фрэнкнинг ғояси), ҳаворанг ёки яшил рангдаги ипакдан тикилган (хотини шундай рангли либосларни жуда ёқтирарди), этаклари ергача тегиб турадиган кўйлак кийиб олган Лилианнинг бағрига интилиши, чўғ бўлиб ёниб турган катта камин – ҳаммаси йигитнинг ҳали унча етилмаган ҳисларини асирликда ушлаб турарди. Юқорида айтиб ўтилганидек, китоблар Фрэнкни қизиқтирмасди, бироқ уни ўраб олаётган мураккаб молиявий комбинацияларга қарамай, ҳаёт, суратлар, дарахтлар, севган аёли билан жисмоний яқинлик ҳақидаги хаёллар унда ҳукмронлик қиларди. У бутун борлиғи билан интилаётган нарса бойлик ва қувончга тўла ҳаёт эди. Ёшларидаги фарққа қарамай, Каупервуд хоним ўша пайтларда унга жуда тўғри келадиганга ўхшаб кўринарди. Ўзининг ярим уйқудаги ҳаётидан уйғонган аёл эса энди Фрэнкка жуда боғланиб қолган, бутун борлиғи билан унинг хоҳишларини бажо келтирар ва у билан бирга орзу қилишни яхши кўрарди.
Икковлари ҳам фарзанд кўришни хоҳлаётганди. Бу қувончли хабарни эшитиш узоққа чўзилмади. Бир куни хотини Фрэнкнинг қулоғига ширин чақалоқ дарагини айтди. Лилианнинг ўзи чексиз шод эди, авваллари фарзандсизлигига ўзини айбдор ҳисоблаб сиқиларди, бу сафар эса тақдир уни бошқача сийлаганига ҳам ажабланиб, чексиз қувониб кетганди. Унинг олдида янги уфқлар – хавотирга ўрин йўқ бўлган бахтли келажак эшиклари очилаётганди. Ўзининг фарзанди орқали қайта дунёга келиши ҳақидаги фикр Фрэнкни ҳам беҳад мамнун қилди. У кичкина Каупервуд ҳақида фахр билан ўйларди. Кўп кунлар, ҳафталар, ойлар ва ҳатто йиллар – жуда бўлмаганда биринчи тўрт-беш йил – уйга қайтиш, ҳовлисида айланиб юриш, дўстларини меҳмонга чақириш, хотини билан шаҳар айланиш, уни режаларига шерик қилишдан йигит жуда завқланарди. Аёл унинг мураккаб молия комбинацияларида ҳеч нарса тушунмас, бироқ Фрэнк ундан буни талаб ҳам қилмасди. Бироқ севги, Лилианнинг ажойиб бадани, нафис лаблари, ўзини вазмин тутиши – буларнинг кучи ва турмуш қурганларидан кейин тўрт йил ичида дунёга келган икки фарзанд йигитни бутунлай қониқтираётганди. У биринчи фарзанди кичкина Фрэнкни тиззасида тебратиб ўтираркан, унинг дўмбоқ оёқларига, ҳали шаклсиздек, бироқ ғунчага ўхшайдиган оғзига қараб бола туғилишидек ажойиб жараён ҳақида ўйлаб кетарди. Уруғланиш, ҳомиланинг она қорнида ривожланиши ва бу билан боғлиқ ҳамма хавфлар бу занжир ҳақида ўйлаш учун битмас-туганмас манба. Каупервуд хоним кичкина Фрэнкни туғаётган пайтда йигит оғир дамларни бошдан кечирди, чунки Лилианнинг ўзи жуда қўрқаётганди. У хотинининг баданида бўладиган ўзгаришдан хавфсирар, уни йўқотиб қўйиши мумкинлиги ҳақидаги фикрдан қўрқар ва эшик олдида турганча боланинг туғилишини кутаркан, жуда ҳам кучли бўлмаса-да (бунинг учун у ўта босиқ бўлиб, ўзи билан ўзи жуда банд эди) ҳақиқий хавотирни ҳис қилди. Шундай бўлса-да, у хотиним ўлиб қолиши мумкин ва бу бахтли ҳаёт тугайди, деган фикрдан жуда қўрқиб кетаётганди. Кейин эса чинқириқ товушлари, ҳаммаси яхши деган хабар ва янги туғилган чақалоққа қарашига рухсат беришгани…
Шу куни бошидан кечирганлари Фрэнкнинг дунёқарашини ўзгартириб, унинг ҳаёт ҳақидаги мулоҳазаларини янада мустаҳкамлади. У ҳамма ялтираган нарса ҳам олтин бўлавермаслигига яна бир бор амин бўлди. Кичкина Фрэнк, кейинчалик эса кўзлари ҳаворанг, олтинсоч жажжи Лилиан вақтинча унинг хаёлларига эга чиқишди. Оила ўчоғи – яхши нарса! Ҳаёт шундай тузилган ва унинг асоси – оила. Бу ерда йиллар давомида майдадек туюлган, бироқ умуман олганда керакли бўлган ўзгаришларни тасвирлаб беришнинг иложи йўқ. Бу воқеалар шунчалик аста-секинлик билан содир бўлдики, одамга сезилмай ҳам қолди. Беш йил давомида Фрэнкнинг бойлиги, айниқса, у арзимаган пулдан бошлагани ҳисобга олинса, сезиларли даражада ошди. У аста-секинлик билан (тижорат ишлари йўл қўядиган даражада) Фи ладельфиянинг тинмай ўсиб бораётган молия дунёси вакиллари билан яқинлашди. Жаноб Тайникида ва биржада ишлаётган вақтида унга кўп бора шаҳар бошқарувининг озми-кўпми йирик вакилларини ёки “сиёсатдан пул топаётган” штат маъмуриятидагиларни ва “Дрексель энд Компани”, “Кларк энд Компани” ва ҳатто “Тай энд Компани” банкирлик уйларининг вакиллари билан учрашиш учун Вашингтондан келган давлат миқёсидаги ходимларни кўрсатишарди. Фрэнкнинг тушунишича, бу одамлар яқинда юз берадиган ва савдо тармоқларида албатта акс этадиган қонун чиқарувчи ислоҳотлар ҳамда иқтисодий ўзгаришлар ҳақида олдиндан биларкан.
Бир куни “Тай энд Компани” идорасида хизмат қиладиган ёш ҳамкасби Фрэнкнинг қўлидан тортди.
– Ҳозир хўжайиннинг хонасига кириб кетган одамни кўрдингизми?
– Ҳа.
– Бу Мэртаг – шаҳар ғазначиси. Менимча, у қимор ҳам ўйнаса керак! Давлатга қарашли ҳамма пуллар унинг ихтиёрида, у фақат асосий капитал тўғрисида ҳисобот беради, фоизлар эса унинг чўнтагига кетади!
Каупервуд йигитнинг нима демоқчи бўлаётганини дарров тушунди. Шаҳарнинг ва штатнинг ҳамма мансабдорлари чайқовчилик билан шуғулланарди. Улар шаҳар ёки давлат маблағини давлат ҳуқуқ бериб қўйган ёки ҳатто жамғармаларни сақловчи этиб белгилаб қўйилган маълум бир банкир ёки маклерда депозитга қўяди. Банклар бу жамғармалар бўйича ғазна вакилларидан бошқа ҳеч кимга фоиз тўламасди. Бу шахсларнинг махфий кўрсатмаларига кўра улар биржачиларнинг давлат пулларини қарзга берар, улар эса бу пулларни “ишончли” қоғозларга айлантирарди.
Филадельфияда бутун бир шайка ҳаракат қиларди: ҳиссага шаҳарнинг мэри, муниципалитетнинг бир нечта аъзоси, ғазначи, полиция бошлиғи, жамоатчилик ишлари бўйича вакил ва бошқа мансабдорлар кирарди. Уларнинг шиорлари ҳам оддий эди: “Сендан угина, мендан бугина”. Газеталар тинимсиз инсонийлик ва ватанпарварлик ҳақида бонг урар, бироқ бу турдаги фирибгарликлар ҳақида чурқ этмасди. Бу ишларни қилаётган одамлар эса ҳукумат органларида қолиб, ҳамманинг ҳурматига сазовор эдилар.
Кўплаб банкирлик уйлари – уларнинг доираси тинмай кенгайиб бораётганди – Фрэнкнинг мажбуриятларни ишонса бўладиган ва векселлар бўйича тўловларни ундира оладиган одам эканига ишончлари комил эди. У қандайдир йўл билан пул топиш учун қаёққа мурожаат қилиш кераклигини дарров сеза оларди.
Фрэнк биринчи кунларданоқ фойдали таклифларга ортиқча гап-сўзларсиз жавоб қайтариш учун қўлида нақд йигирма мингча ушлаб туришни ўзига одат қилди. Шу йўл билан у ўзига кўп ҳолларда “Ҳа, албатта, буни ўз бўйнимга оламан!” деб жавоб бериши мумкин бўлган шароит яратиб олганди.
Одамлар у ёки бу биржа операцияларини ўтказиш учун Фрэнкка илтимос билан мурожаат қиларди. У пайтда ҳали биржада Фрэнкнинг ўз ўрни йўқ бўлиб, унда аввалига жой сотиб олиш нияти йўқ эди, бироқ кейин ўйлаб кўриб, фақат Филадельфияда эмас, Нью-Йоркда ҳам жой сотиб олди. У бир қатор векселларини сотишга ёрдам берган мануфактура билан савдо қилувчи Жозеф Зиммермен деган кимса унга ўзининг кўнка темир йўлларига тегишли акцияларига эгалик қилишни таклиф қилди ва Фрэнк яна фонд биржасининг кунда-шундаси бўлиб қолди.
Бу пайтга келиб унинг уйдаги ҳаёти ўзгарган, оилавий қадриятлари мустаҳкамланган, туриш-турмуши ҳам анча ҳашаматли тус олганди. Каупервуд хоним вақти-вақти билан худди эри сингари ўз таниш-билишларига танқидий назар билан қараб қўйишга мажбур эди. Жаноб Сэмпл билан ҳаёти даврида Лилианнинг атрофидагилар одатда чакана савдогарлар ва бир нечта улгуржи олди-сотди билан шуғулланадиган одамлардан иборат эди. Бундан ташқари, Лилиан черковга бирга борадиган бир-иккита аёл билан ҳам борди-келди қиларди. Гоҳ-гоҳида улар кичкина зиёфатлар уюштириб турар ва эр-хотин бирга шу зиёфатларга ёки жаноб Сэмпл ёхуд Лилианнинг қариндошлариникига меҳмонга боришарди. Каупервудлар, Уотерменлар ва шу поғонадаги бошқа оилалар эса умумий ғира-шира фонда ажралиб турадиганлар эди. Ёш Каупервуд Лилианнинг қариндошларига жуда қизиқавермасди, улар эса ўз фикрларича, оилаларига муносиб бўлмаган никоҳ сабаб аёлдан анча узоқлашиб қолганди. Фрэнкнинг яқинлари аввалгидек улар билан жуда яхши, илиқ қариндошчилик алоқаларини сақларди, бироқ энг асосийси, Фрэнк бу пайтга келиб бир нечта кўзга кўринган муҳим одамларнинг назарига тушди. У бир неча тоифадаги одамларни – ҳар хил ишларга пул тикадиган банкирлар, бойлар ҳамда ҳозирги ва келажакдаги мижозларни – улар билан ишларни муҳокама қилиш учун эмас, (Фрэнк бундай ишларни ўзига эп кўрмасди) шунчаки меҳмонга таклиф қилиб турарди.
Скуилкил, Уиссахикон дарёларининг бўйида ва шаҳардан ташқаридаги бошқа кўп жойларда ресторанлар жойлашган бўлиб, дам олиш кунлари у ерларга бориш одамга завқ берарди. Фрэнк ва Лилиан Сенека Дэвиснинг бевасини, судья Китченни кўргани тез-тез бориб туришар, таниш юрист Эндрью Шарплесс, Фрэнкнинг шахсий ишончли вакили бўлган Харпер Стежер ва яна бошқа кўп танишлариникида ҳам меҳмон бўлишарди.
Ёш Каупервуднинг жуда яхши суҳбатдош бўла олиш иқтидори бор эди. Уни танийдиганлардан ҳеч ким, у эркакми, аёлми, йигитнинг табиати аслида қандайлигини яхши билмасди ҳам. Фрэнк доим ўй суриб юрар, лекин бу нарса унинг ҳаётдан завқланиб яшашига таъсир қилмасди.
Унинг болаликдаги илк қизиқиши ва чин дилдан севадиган машғулоти расм чизиш эди. Фрэнк табиатни жуда севар ва ўзи ҳам тушунмаган ҳолда қайсидир маънода худди ҳуқуқ ва сиёсат ҳақидаги ғояларимизни шахслар орқали олганимиздек, уни ҳам қандайдир изоҳловчи – рассом ёрдамида тушуниш мумкин, деб ҳисобларди. Лилианнинг эса тасвирий санъат билан иши йўқ, бироқ ҳамма кўргазмаларга эри билан бирга борар ва кўпинча ич-ичидан Фрэнкнинг ғалати одам эканлиги тўғрисида ўйлаб қоларди. Хотинини яхши кўрган Фрэнк унда ақл талаб қилинадиган нарсаларга қизиқиш уйғотмоқчи бўлар, бироқ Каупервуд хоним ўзини худди расмларга қизиқаётгандек кўрсатса-да, аслида бу нарсаларга бепарво эди: афтидан, тасвирий санъатни тушунишга салоҳияти етмасди.
Аёлнинг кўп вақти болалари билан ўтарди. Ёш Каупервуд бундан хафа бўлмас, у хотинининг фарзандларига бўлган бу боғлиқлигидан ҳайратланарди. Шу билан бирга Лилианнинг совуққонлиги, юзидаги доимий жилмайиш ва дунёдаги ҳамма нарсага (баъзи ҳолларда сунъийдек туюладиган – биринчи ўринда тинчлиги ва ҳаёти тўкислигидан келиб чиққан) бепарволигини ҳатто ёқтирарди ҳам. Улар қанчалар фарқли одам эдилар!
Аёл иккинчи турмушини худди биринчисидек қабул қилганди – бу унинг учун хаёлида ва ҳиссиётларида бўлиши мумкин бўлган иккиланишларни рад этувчи жиддий ҳодиса эди. Фрэнкка келсак, йигит ҳеч бўлмаганда молиявий томондан ўзгаришлардан ташкил топган, кутилмаганда содир бўладиган беқарорликларга тўла қайноқ ҳаёт ичида яшарди. У вақти-вақти билан хотинига диққатини қарата бошлади – жуда ҳам танқидий назар билан эмас, албатта, у хотинини севарди – унинг табиатига тўғри баҳо бериш учун шундай қиларди. У Лилианни беш йилдан бери биларди. Бироқ умуман олганда, у Лилиан ҳақида нимани билади? Ёшлик қизиққонлиги биргаликдаги ҳаётларининг биринчи кунларидаёқ йигитни кўп нарсаларга кўз юмишга мажбур қилганди, бироқ хотини энди бутунлай уники бўлгандан кейин…
Бу пайтга келиб Шимол билан Жануб ўртасидаги уруш эълон қилинган, гўё ҳаммани фақат шу нарса қизиқтираётгандек эди. Аввалига ақлга сиғмайдиган нарсалар бўлди. Кейин эса кўплаб одамлар қатнашаётган қизғин митинглар, кўчаларда тартибсизликлар бошланди. Жон Брауннинг[8 - 1800-1859; АҚШда қора танли қулларнинг озодлиги учун курашган жангчи. 1859 йили Виржинияда қўзғолонга бошчилик қилган, жангда мағлуб бўлиб, асир олинган ва ўлим жазосига ҳукм қилинган.] издошлари билан юз берган ҳодиса содир бўлди, Линкольн президентлик ўрнига ўтириш олдидан қасамёд қилиш учун Спрингфилддан Вашингтонга кетаётиб, Филадельфияга кириб ўтди. Булл-Рэне, Виксберг, Геттисбергдаги жанглар ва бошқа-бошқа воқеалар бўлиб ўтди.
Каупервуд йигирма беш ёшга тўлиб, совуққон ва аниқ мақсадли эркакка айланди. Унинг айтишича, қулдорликка қарши даъват инсонийлик нуқтаи назаридан тўғридир, балки шубҳасиз шундайдир, бироқ тижорат учун бу жуда хавфли. У Шимолнинг ғалаба қозонишини истар, бироқ ўзи ва бошқа сармоядорларга оғир бўлишини тушуниб турарди. Ўзида уришиш хоҳиши йўқ – бу нарса у каби одам учун кулгили машғулот эди. Бошқалар уришаверсин, дунёда кўкрагини ўққа тутиб берадиган тентаклар ва камбағаллар тиқилиб ётибди: улар устиларидан буйруқ бериш ва уларни ўлимга юборишга арзийди, холос. У эса ўз ҳаётини муқаддас деб билар, ўзини оиласи ва ишбилармонликка тегишли деб ҳисобларди.
У бир куни ишчилар уйга қайтаётган пайтда кичкина кўча бўйлаб кўк мундир кийиб олган одам ёлловчилар марш садолари остида одимлаб кетаётганини эсларди. Барабан садолари, АҚШнинг ҳилпираб турган байроғи – буларнинг ҳаммасидан мақсад битта эди: шу пайтгача бепарво бўлиб келган ёки иккиланаётган аҳолининг ҳамма ҳиссиётларини йўқотиб, у фақатгина мамлакат учун кераклигини миясига қуйиш, у ҳаммани: хотини, ота-онаси, уйи ва болаларини унутиб, уларга эргашишини истарди. Фрэнк қўлида кичкина қозончасини силкитиб кетаётган ва, афтидан, ўз иш кунининг бундай тугашини кутмаган ишчилардан бири тўсатдан тўхтаб, яқинлашаётган отряднинг қадам товушларига қулоқ солаётганини кўриб қолди. Аскарлар унинг ёнига яқинлашиб қолганда эса ишчи иккиланганча уларнинг қаторига қараб қолди ва бирдан юзида тантана ифодалари пайдо бўлиб, қаторнинг охирига қўшилди ҳамда одам ёллайдиган пункт томонга қараб кетди.
Бу ишчини нима ўзига тортди экан, ўз-ўзидан сўради Фрэнк. Нега у осонгина бировнинг иродасига бўйсуниб қўя қолди? Ахир у урушга бормоқчи эмасди-ку? Ишчининг юзидаги мой ва қоракуя излари кўриниб турарди. Бу йигирма беш ёшлардаги йигит бўлиб, афтидан пўлат қуювчи ёки темирчи эди. Фрэнк кўчанинг қайрилишида кўздан кўринмай кетгунча отряднинг изидан қараб турди.
Бу ишчида бирдан жанговар руҳнинг уйғониши ғалати! Фрэнкнинг наздида, одамлар барабан ва трубаларнинг товушидан бошқа нарсани эшитишни, елкаларида совуқ қурол билан фронтга йўл олган аскарлардан бошқа ҳеч кимни кўрмасликни, уруш ва уруш хабарларидан бошқа ҳеч нарсага қизиқишни хоҳламаётгандек кўринарди. Шубҳасиз, булар одамни ҳаяжонга соладиган буюк, бироқ бошидан ўтказаётган одам учун эса жуда ҳам фойдали бўлмаган ҳиссиётлар эди. Бу ҳиссиётлар одамни ўз-ўзини қурбон қилишга етаклар, бироқ Фрэнк буни тушунмасди. Агар урушга борадиган бўлса, уни отиб қўйишлари мумкин, бу ҳолда буюк ҳиссиётларидан нима фойда? Йўқ, у яхшиси пул тўплайди ва сиёсий масалалар билан, жамоат ишлари ва молиявий ишлар билан шуғулланади. Отряднинг охирига қўшилиб кетган бечора тентак ишчи! Йўқ, тентак эмас, Фрэнк уни тентак деб атамайди. Шунчаки ўзини йўқотиб қўйган бечора ишчи – унга Яратганнинг раҳми келсин! Уларнинг барига Яратганнинг раҳми келсин! Улар чиндан ҳам, нималар қилаётганини тушунмайди!..
Фрэнк бир куни Линкольнни кўришга муваффақ бўлди. Бу баланд бўйли, қўполроқ, кўринишидан оддийгина одам Фрэнкда унутилмас таассурот қолдирди. Ўшанда совуқ ва булутли февраль тонгларидан бири эди. Уруш даврининг буюк президенти эндигина ўзининг халққа мурожаатини тугатган бўлиб, у штатларни бир-бири билан боғлаб турувчи алоқалар таранг тортилгани, бироқ улар узилиши керак эмаслиги тўғрисида гапирганди. Президент Америка озодлиги туғилган машҳур бино – Мустақиллик Саройидан чиқиб келганида юзи қайғули ва ўйчан эди. Штаб зобитлари, маҳаллий ҳукумат вакиллари, изқуварлар қуршовида ачиниш билан қизиқиб қараб турган оломон орасига чиқиб келаётганида, Каупервуд ундан кўз узмай қараб турарди. Линкольннинг ҳеч кимга ўхшамаган қўпол шаклдаги юзига тикилиб туриб, йигит бу шахснинг ғаройиб тарздаги тозалиги ва ички буюклигини ҳис қилганди.
– Мана бу чинакам инсон! – ўз-ўзига деди Фрэнк. – Қандай ғаройиб шахс!
Президентнинг ҳар бир ҳаракатидан ҳайратда эди. Линкольннинг экипажга ўтираётганини кузатар экан: “Мана ҳамма ёқни, жамият негизини ўзгартирган собиқ қишлоқи адвокат қанақа экан! Яхши, оғир кунларда тақдир муносиб одамни танлабди!” – деб ўйлади Фрэнк.
Линкольннинг образи анча пайтгача Фрэнкнинг кўз олдида турди ва уруш йилларида бу ғаройиб инсонни кўп бора эсга олди. Бу дунёнинг чиндан ҳам энг буюк одамларидан бирини кўриш шарафига муяссар бўлганига Фрэнкнинг ишончи комил эди. Уруш ва ҳукумат фаолияти уни қизиқтирмасди, бироқ ҳар иккиси ҳам баъзида жуда муҳимлигини яхши тушунарди.
11
Уруш йилларида ҳам, бу уруш ҳали давом этиши яққол кўрингандан кейин ҳам, Каупервудда катта-катта ишларда ўзининг финансист сифатидаги иқтидорини намойиш қилиш имкони пайдо бўлди. Бу пайтга келиб бутун мамлакат, штат, шаҳар пулга жуда муҳтож эди. 1861 йил июль ойида конгресс йигирма йил давомида қайтариладиган ва эгаларига йилига етти фоиз фойда келтирадиган эллик миллион долларлик облигация шаклидаги ички заёмларни чиқариш тўғрисидаги қарорни имзолади. Ўз навбатида штат ҳам деярли шу шартлар билан уч миллионлик заёмлар чиқаришга санкция берди.
Биринчи заём сотилишини Бостон, Нью-Йорк ва Филадельфия сармоядорлари, иккинчисини эса фақат Филадельфия финансистлари амалга оширишди. Каупервуд бу ишларда иштирок этмади. У ҳали етарли даражада машҳур эмасди. У газеталардан ўзига шахсан таниш бўлган ёки номинигина биладиган молия корчалонлари томонидан мамлакат ёки штатга ёрдам бериш бўйича мақсадга мувофиқ тадбирлар муҳокама қилинган мажлислар ҳақида ўқиб қоларди. Улар Фрэнкни таклиф қилишмасди. Йигит эса жон-дили билан улар орасида бўлишни истаётганди. Бу пайтга келиб у ишнинг муваффақияти учун пул, кафолат ёки аниқ бир таъминот эмас – ҳеч нарса, фақат бой одамнинг бир оғиз сўзи кифоя қилишини тушуниб етганди.
Агар бирор ишнинг орқасида “Дрексель энд Компани”, “Жей Кук энд Компани” ёки “Гулд ва Фиск” тур гани тўғрисида гап тарқалган бўлса, демак, бу ишнинг муваффақиятига ишонса бўларди! Филадельфиялик ёш Жей Кук ажойиб операция ўтказганди: у Дрексель билан биргаликда штат чиқарган заёмларни сотишни бўйнига олган ва уларни номинал бўйича сотганди. Кўпчиликнинг фикрича, заёмни фақатгина тўқсон доллардан сотиш мумкин эди, холос. Кук бу фикрга қўшилмади. У ўз штати билан фахрланиш ва аҳолининг ватанпарварлиги заёмларни майда банклар ҳамда якка шахслар ўртасида сотишга ёрдам беради ва олиш суммаси, эҳтимол, заём чиқариш суммасини ортиғи билан қоплайди, деб ҳисоблаганди.
Бундан кейинги ҳодисалар Кукнинг ҳисоб-китоблари тўғри эканини исботлади ва бу нарса унинг обрўсини яна ҳам мустаҳкамлади. Каупервуд ҳам шунга ўхшаш нимадир қилишни жуда хоҳлаётган, бироқ Кукка ҳасад қилмаслик учун у етарли даражада омилкор эди – у доим фактлардан ва бор имкониятлардан келиб чиқиб ҳаракат қиларди.
Фрэнкнинг даври ярим йилдан кейин – Пенсильванияга анча-мунча пул кераклиги маълум бўлганда келди. Штат бўйича тақсимланган аскарларни кийинтириш ва едириб-ичириш керак эди. Бундан ташқари, бир қатор мудофаа тадбирлари ўтказиш ва бунинг устига ғазнани ҳам тўлдириш керак бўларди. Қонун чиқарувчи мажлис анча муҳокамалардан кейин ниҳоят йигирма уч миллион долларлик ички заём чиқаришга рухсат берди. Молиявий доираларда заёмларни сотиш кимга топширилади, деган саволни берилиб муҳокама қилишарди: бунда биринчи бўлиб Дрексель ва Жей Кукнинг компаниялари тилга олинаётганди.
Каупервуд бу тўғрисида жуда кўп ўйлади. Агар у заёмларнинг бир қисмини сотиш ҳуқуқини қўлга кирита олса (ҳали алоқалари етарли даражада бўлмагани учун бу ишни бутунлай ўзига олиш имкони йўқ), у ҳолда ўзининг биржа маклери сифатидаги обрўсини яхшигина кўтариб, айни пайтда анча-мунча пул ҳам ишлаб олган бўларди. Қанчасини олса бўлади? Муаммо шунда эди. Бу облигацияларни ундан ким сотиб олади? Отасининг банкими? Бўлиши мумкин. Уотерманнинг компаниясими? Унча кўп сотиб олмайди! Судья Китченми? Арзимаган қисмини олади. “Милс-Дэвид” компанияси-чи? Фрэнк бирор мақсаддан келиб чиқиб – кимдир шахсий дўстлигидан, кимдир бир вақтлардаги хизматига миннатдорлик белгиси сифатида етти фоизли бу облигациялардан сотиб олиши мумкин бўлган компанияларни бир-бир хаёлидан ўтказа бошлади. У ўз имкониятларини кўриб чиқиб, шу нарсага амин бўлдики, олдиндан сал “силаб-сийпалаб” қўядиган бўлса ва агар Филадельфиянинг нуфузли сиёсий арбоблари заёмларнинг шунча қисмини унга ўтишига ёрдам берса, катта эҳтимол билан у бир миллионлик облигацияларни тарқата олиши мумкин бўларди.
Фрэнк сиёсат дунёсида кўзга унча ташланмайдиган, бироқ кучли алоқалари бўлган Эдвард Мэлия Батлер деган кимсага катта умид боғлаётганди. Батлер канализация ва водопровод қувурлари ўрнатиш, пойдеворлар қуриш, кўчаларга тош ётқизиш ва шу кабилар бўйича пудратчи эди. Каупервуд у билан танишишдан анча илгари Батлер чиқиндини олиб чиқиб кетиш иши бўйича пудрат олишга таваккал қилганди. У пайтда шаҳарда, биринчи ўринда, албатта, чеккарокларида ва камбағалар тиқилиб ётган эски ҳудудларда кўчаларни тозалаш тизимли равишда йўлга қўйилмаганди. У пайтларда ҳали ёш бўлган ирландиялик камбағал йигит Эдвард Батлер фаолиятини чўчқа ва моллари учун ем бўладиган овқатларни текинга олиб кетиш орқали ҳудудни тозалашдан бошлаганди. Кейинчалик унга маълум бўлишича, бу хизматлар учун пул тўлашга тайёр одамлар ҳам бор экан. Ундан ҳам кейинроқ эса маҳаллий раҳбарлардан бири, муниципалитет аъзоси ва Батлернинг дўсти бўлган одам – иккиси ҳам като лик эди – бу масалага бутунлай бошқача назар билан қарай бошлади. Батлер чиқинди тозалаш бўйича расмий пудратчи қилиб белгиланса-чи? Бу мақсадлар учун муниципалитет йиллик маблағ ажратиши мумкин. Батлерга бир нечта чиқинди йиғувчи фургонларни ишга олиш имконияти берилади. Бундан ташқари, шаҳарда бошқа чиқинди йиғувчилар бўлмайди. Ҳозирча улар бор, албатта, бироқ Батлер билан муниципалитет ўртасидаги расмий келишув ҳар қандай рақобатга нуқта қўяди. Жуда даромадли бу ишдан келадиган пулнинг бир қисмини пудратчи бўлолмаган кимсаларни тинчлантириш учун қурбон қилишга тўғри келади. Сайловлар пайтида баъзи ташкилотлар ва алоҳида кимсаларга пул қарз бериб туриш керак бўлади, бироқ бу ҳеч нарса эмас, гап арзимаган пул ҳақида кетяпти.
Шундай қилиб, Батлер ва муниципалитет аъзоси Патрик Гевин Комисский ўрталарида (у албатта, ҳеч кимга сездирмаган ҳолда) иш бўйича келишув тузилди. Батлер энди чиқинди солинган фургонда юрмаётганди. У ўзига яқин жойда яшовчи ирландиялик йигит – Жимми Шихенни ишга олди ва бу йигит унинг ёрдамчиси, бошқарувчиси, отбоқари, бухгалтери – хуллас, ҳамма нарсасига айланди. Батлер тез орада тўрт мингдан беш минггача (у илгари машаққат билан зўрға икки мингга ишларди) топадиган бўлди ва шаҳарнинг жанубий қисмидан ғиштли уй топиб, кўчиб ўтди, болаларини мактабга берди. Батлер хоним ҳам совун қайнатиш ва чўчқа боқиш юмушларини йиғиштирди. Шу пайтдан бошлаб омад Эдвард Батлерга кулиб боқа бошлаган эди.
У илгари на ўқишни, на ёзишни биларди, энди эса, албатта, саводини чиқариб олганди. Жаноб Комисский билан бўлган суҳбатдан у шуни билиб олдики, пудратчиликнинг яна бошқа шакллари ҳам бор экан, яъни – канализация, водопровод, газ магистраллари ўтказиш, кўчаларга тош ётқизиш ва бошқалар. Бу ишларни Эдвард Батлер қилмаса, ким қилади? У муниципалитетнинг кўп аъзолари билан таниш. У бу одамлар билан пивохоналарнинг орқа хоналарида, шаҳар каттаконлари шанба, якшанба кунлари уюштирадиган пикникларда, сайловолди мажлисларида учрашиб турарди. Унинг назарида шаҳарнинг олийҳимматлигидан баҳраманд бўла туриб, унга нафақат пул билан, балки маслаҳат билан ҳам ёрдам бериши керак эди. Шуниси қизиқ бўлдики, тез орада Батлернинг сиёсий томондан олдиндан кўра билиш қобилияти борлиги намоён бўла бошлади. Бирор одам юқорига кўтарила оладими, йўқми, буни билиш учун Батлер унга бир назар ташласа кифоя эди. Унинг бухгалтерлари, ишбошилари ва табелчиларидан кўплари муниципалитет ёки қонун чиқарувчи йиғинлар аъзоси бўлиб кетишганди. Сайловларда у овоз берган кўп номзодлар одатда муваффақият билан ўтиб кетишарди. У аввалига ўз одами муниципалитетга номзодини қўйган районда, кейин ўз сайлов участкасида, кейин ўз партиясининг шаҳар мажлисларида (албатта, вигларда[9 - АҚШда Виглар буржуа партияси 1834 йилда, президент Эндрю Жексонга қарши курашда юзага келган.]) таъсирга эга бўла бошлади ва ниҳоят, уни алоҳида сиёсий ташкилотнинг бошлиғи деб ҳисоблай бошлашди.
Муниципалитетда қандайдир сирли кучлар унга ишларди. Батлерга йирик пудратлар келиб тушар, у ҳамма олди-сотдиларда қатнашарди. У энди чиқинди йиғиш ишлари тўғрисида ўйламай ҳам қўйганди. Жаноб Батлернинг катта ўғли Оуэн қонун чиқарувчи мажлиснинг аъзоси ва отасининг шериги эди. Иккинчи ўғли Кэлем эса шаҳар сув таъминоти бўлимида ишлар ва у ҳам отасининг ишларида қатнашарди. Ўн беш ёшли катта қизи Эйлин ҳали Жерментаундаги муқаддас Агата монастирининг пансионида ўқир, кейинги қизи, ўн учли ёшли Нора эса католик монахинялар тасарруфидаги хусусий мактабга қатнарди. Батлерлар оиласи Филадель фиянинг жанубидан аристократик кварталга яқинроқ бўлган Жирард авенюга кўчиб ўтишади: бу ерда қайноқ “юқори табақалилар” ҳаёти туғила бошлаганди. Батлерлар бу тоифага кирмасди, бироқ оила бошлиғи, деярли ярим миллион “турадиган” эллик беш ёшли пудратчининг сиёсий ва молиявий доираларда дўстлари кўп эди. Унинг ўзи ҳам энди аввалги “йўнилмаган таёқ” эмас, балки шамол ялаган юзлари қизил, елкалари кенг ва кўкраклари бақувват эркак – ҳақиқий ирландиялик эди; бой ҳаётий тажриба натижасида унинг юзида хотиржам, донишмандона ва қилт этмайдиган ифода пайдо бўлганди. Унинг катта қўл ва оёқлари ҳали инглиз мовутидан тикилган ажойиб костюмлар, сариқ ботинка киймаган пайтларини эслатар, бироқ ўзида “оддий”ликдан ҳеч нарса қолмаган, аксинча, у ўзини виқор билан тутарди. Тўғри, Батлер ҳали ҳам илгаригидек ирландча лаҳжада, бироқ тез-тез, мулойим қилиб ва ишонч билан гапирарди.
Кўнка темир йўллари қурилишига у Каупервуд ва бошқа кўплар каби биринчилардан бўлиб қизиқиб қолган ва бу келажаги бор иш, деган қарорга келганди. У сотиб олган акция ва улушлардан келган фойда бунинг энг яхши исботи бўлди. Батлер маклерлар орқали ҳаракат қилди, чунки илк корпоратив ташкилотларга киришга улгурмаганди. У ажойиб имкониятлар очилади деб бутун кўнка темир йўл компанияларининг акцияларини сотиб олди, бироқ энг муҳими, бу темир йўлнинг бир ёки икки линияси назоратини бутунлай ўз қўлига олишни хоҳларди. Шу хаёлда иқтидорли ва виждонли, кўрсатмаларига амал қиладиган ишончли бирон ёш йигитни қидираётганди. Кимдир унга Каупервудни тавсия қилди ва Батлер хат орқали йигитни олдига чақиртирди. Каупервуд куттириб ўтирмади, чунки у ҳам Батлер, унинг фаолияти, алоқалари ва таъсир доираси ҳақида кўп эшитганди.
Февраль ойининг совуқ, аммо баҳаво кунларининг тонгида Фрэнк Батлернинг олдига жўнади. Кейинчалик у бу кўчани – кенг, ғишт ётқизилган йўлка, бироз қор қўнган тошйўл, қип яланғоч дарахтлар ва фонарь устунларини кўп бора энтикканча эсларди.
Жаноб Батлернинг уйи, янги бўлмаса-да (сотиб олингандан сўнг таъмирланганди), ўз даврининг яхшигина меъморчилик намуналаридан бири ҳисобланарди. Бу узунасига эллик фут бўлган тўрт қаватли уйнинг асосий эшигига тўртта кенг оқ пиллапоядан чиқиб бориларди. Деразалар кенг равоқ шаклида эди. Ичкари томондан деразаларга тўр дарпардалар осилган ва улар ортидан хира кўриниб турган жиҳозларга қопланган қизил бахмал, айниқса, қор босган совуқ кўчадан келганларга жуда файзли кўринарди.
