– Сиз Рут Мерриэмни танийсизми? – сўради қиз Фрэнк уйига олиб борадиган тош ётқизилган кўчага қайрилай деганда.
– Йўқ, нега сўраяпсиз?
– Сешанба куни у зиёфат уюштиряпти… – деди қиз беихтиёр ёдига тушгандек.
– У қаерда яшайди?
– Йигирма саккизинчи уйда.
– Уникига боришга қарши бўлмасдим, – деб қўйди Фрэнк уйи томонга қайриларкан.
– Балки сизни ҳам таклиф қилар, – деди ораларидаги масофа узоқлашгани сари, ботирроқ бўлиб бораётган Пейшенс, – ундан сўраб кўраман.
– Раҳмат, – жилмайиб миннатдорчилик билдирди Фрэнк.
Қиз шодланиб югуриб кетди. Фрэнк жилмайганча унинг кетидан қараб қолди. Қиз чиройли эди. У дилида қизни ўпиш иштиёқи уйғонганини ҳис этди ва Рут Мерриэмникида бўладиган зиёфат ҳамда бу унга нима беришини кўз олдига келтира бошлади.
Бу ҳали вақти-вақти билан Фрэнкни чулғаб оладиган болаларча ўйинқароқлик ҳисси эди. У ўзига бошқа қиз топгунича Пейшенс Барлоу билан бурчакбурчакларда ўпишиб юрди. Пейшенс қиш оқшомлари қўшни қизлар билан қор ўйнагани кўчага чиқар ёки эрта коронғи тушадиган қиш кунлари эшигининг олдидаги ўриндиқда ўтирарди. Бу пайтларда уни учратиб, ўпиб олиш зиёфатларда унинг қулоғига ҳар хил бўлар-бўлмас нарсаларни гапиришдек бемалол эди. Cўнгра Пейшенснинг ўрнига Дора Фитлер келди. Бу пайтда Фрэнк ўн олтида, Дора эса ўн тўрт ёшда эди. Кейинчалик, Фрэнк ўн етти ёшга кирганида ўн беш ёшли Маржори Стэффорд пайдо бўлди. Дора қорачадан келганди, Маржори эса тонг каби оппок, ёноқлари ним қизғиш, кўзлари ҳаворангкулранг, сочлари майин ва дўмбоққина эди.
Ўн етти ёшга тўлганида Фрэнк мактабдан кетишга қарор қилди. У юқори синфда уч йилгина ўқиган, бироқ ўқиш унинг жонига текканди. Ўн уч ёшидан бери унинг фикру хаёли ўзи Учинчи кўчада кузатгани – молия ишларида эди. У вақти-вақти билан мўмайгина пул ишлаб олиш имконини берадиган юмушларни бажариб турарди. Сенека тоғаси юк портида тарозибон бўлиб ишга киришига ёрдам берди. Бу ерда давлат назоратчиларининг кўз ўнгида қисқа муддатга юк сақланадиган давлат божхона омборларига шакар солинган уч юз фунтлик қоплар тахланарди. Иши кўпайиб кетган пайтда эса йигитчани отаси ёрдамга чақирар ва у бунинг учун ҳақ оларди. Фрэнк ҳатто шанба кунлари дўконида ишлаб бериш учун жаноб Дэлримпл билан ҳам келишиб олганди, бироқ у ўн беш ёшга чиққанида отаси йилига тўрт минг доллар ойлик билан бош кассир лавозимига ўтди ва энди болакайнинг пештахта ортида туриши тўғрисида гап бўлиши мумкин эмасди.
Айни шу пайтда Филадельфияга олдингидан анча семирган ва янада ҳукмфармо бўлиб қолган Сенека тоғаси келиб қолди ва жиянига бир таклифни айтди:
– Фрэнк, менга қара, агар иш бошламоқчи бўлсанг, сен учун яхши жой тайёрлаб қўйганман. Биринчи йил маошсиз ишлайсан, бироқ ишни уддаласанг, мукофот пули беришса керак. Иккинчи кўчадаги “Ҳенри Уотермен энд Компани” фирмаси ҳақида эшитганмисан?
– Уларнинг идораси қаердалигини биламан.
– Ана ўшалар сени ҳисобчи қилиб ишга олишга рози бўлишди. Улар – дон олиб сотувчи ва даллоллик билан шуғулланувчи маклерлар. Бир пайтлар шу соҳада ишлаб кўришни хоҳлашингни айтгандинг. Ўқув йили тугаганида жаноб Уотерменнинг олдига бориб, исмимни айтсанг, ишга олишса керак деб ўйлайман. Кейин эса нимага келишганингиз тўғрисида менга хабар берарсан.
Сенека тоға бу пайтга келиб оилали бўлган, бойлиги айтарли кўп бўлмаса-да, бироқ Филадельфиянинг юқори табақадаги одамларидан бири саналувчи обрўли бир аёлнинг кўнглини забт этганди. Ҳамманинг фикрича, бу никоҳ натижасида Каупервудларнинг алоқалари мустаҳкамланиши керак эди. Ҳенри Каупервуд айни пайтда шаҳарнинг дарёга қараган, ажойиб манзара кўриниб турадиган ва келажакда чиройли уйлар қурилиши кўзда тутилаётган шимолий қисмидаги Фронт стритга кўчиб ўтишни режалаштираётганди.
Ўша пайтларга нисбатан – Гражданлар урушидан сал олдин – жаноб Каупервуд йилига оладиган тўрт минг доллар маош жуда яхши ҳисобланарди. Жуда оқилона иш юритадиган ва эҳтиёткор Ҳенри Каупервуд ҳеч қачон пулларини таваккал ишларга тикмас ва хизматдошларининг ўйлашича, ўзининг батартиблиги, эҳтиёткорлиги ҳамда пухталиги сабаб келажакда ўзи ишлаётган банкнинг директор ёрдамчиси, эҳтимол, кейинчалик директори бўла олишига ҳам умид қилса бўларди.
Сенека тоғасининг “Уотермен энд Компани” фирмаси тўғрисидаги таклифини Фрэнк иш бошлаш учун тўғри таклиф деб қабул қилди. Шунинг учун июнь ойида у Иккинчи кўчага қараб йўл олди ва катта Ҳенри Уотермен йигитчани хушмуомалалик билан кутиб олди. Маълум бўлишича, бу ерда йигирма ёшли кичик Ҳенри Уотермен ва катта Уотерменнинг укаси бўлган эллик беш ёшли Жорж Уотерменлар ҳам бор экан. У зарур бўлса, шаҳар ташқарисидаги мижозлар олдига чиқиб кетаркан. Бу одам укаси шахсан ҳал қила олмайдиган нарсаларга жавоб берар ва янги битимларни ҳал қилар, шериклари ва хизматчиларга эса уларни ҳаётга татбиқ қилиш қоларди, холос.
Кўринишидан лоқайдгина, оёқлари калта, кўзлари атрофини қуюқ ажин босган, қориндор катта Ҳенри Уотермен ишда жуда зукко, кўнгилчан, юмшоқ ва зеҳни ўткир эди. Табиатан берилган соғлом идроки ва хушмуомалалиги туфайли у мустаҳкам ва гуркираган бизнесни йўлга қўя олди. Йиллар ўтиб у янада кучайди ва агар ўғли ҳам чин дилдан ўзини бизнесга бағишлай олса, у билан ҳамкорликда ишлашга жон-жон деган бўларди. Бироқ буни орзу ҳам қилиб бўлмасди. Отасидек демократ бўла олмаган, фаҳм-фаросатда ҳам, ўз ишидан қониқиш ҳосил қилишда ҳам умуман унга ўхшамайдиган ўғилни тижоратчилик фаолияти ҳатто ранжитади, дейиш мумкин эди. Унга топширилган иш, албатта, касодга учраган бўларди. Отаси буни олдиндан англаб, хафа бўлиб кетар ва ишига қизиқадиган, бизнесини худди шу руҳда давом эттирадиган, шу билан бирга, ўғлини сиқиб чиқармайдиган бирорта йигит чиқиб қолар дея умид қиларди.
Ва мана, унинг олдида Сенека Дэвис берган тавсиянома билан ёш Каупервуд пайдо бўлди. Жаноб Уотермен йигитчага бошдан-оёқ кузатувчан назар билан қараб чиқди. Ҳа, ўйлади қария, тўғри келадиган йигит. Бу йигитдан бир иш чиқади.
Йигитча ўзини бемалол, виқор билан тутиб турар, ҳаяжонланаётгани ёки уялаётгани ҳеч сезилмасди. Унинг айтишича, нон-тижорат ишларининг нозик томонларини тушунмаса-да, ҳисоб-китоб ишларини олиб бора оларкан. Бу тармоқ уни қизиқтираркан ва у ўз омадини синаб кўрмоқчи эмиш.
– Бу йигитча менга ёқяпти, – деди Ҳенри Уотермен акасига, Фрэнк эртаси куни эрталабдан ўзининг янги ишга тушишига розилик олиб кетгач. – Унда нимадир бор! Бундай ёш, зеҳни ўткир, ҳаракатчан одам қачонлардан бери остонамизга қадам босмаганди.
– Ҳа, – унинг гапига қўшилди акасига қараганда ориқроқ ва бўйи баландроқ кўринадиган, ўйчан кўзлари хиралашган ва тухумга ўхшаган бошидаги сийрак жигарранг-қора сочи калини яна ҳам бўрттириб кўрсатаётган Жорж. – Жуда ёқимли йигит. Қизиқ, нега отаси уни ўз банкига ишга олмаётган экан?
– Ким билади, балки, бунга имкони йўқдир, – эътироз билдирди акаси. – Ахир у банкда бор-йўғи бош кассир, холос.
– Ҳа, тўғри. Майли, бу йигитчани синаб кўрамиз. Менимча, унинг қўлидан ҳамма нарса келади, шекилли. Кўп нарсани уддалай оладиганга ўхшайди!
Ҳенри Уотермен ўрнидан туриб, Иккинчи кўчага олиб чиқадиган эшик томонга юрди. Орасида унинг идораси ҳам бўлган қатор биноларнинг девори билан қуёшдан ҳимояланган тош ётқизилган йўлнинг салқини, от туёқларининг товуши, от-араваларнинг шовқини, у ёқдан-бу ёққа югураётган одамларнинг тўдаси – ҳаммаҳаммаси унга ёқарди. У кўчанинг нариги томонига қаради: деярли ҳаммаси кулранг тошдан қурилган уч ёки тўрт қаватли уйлар… У ерда ҳам ҳаёт қайнарди. Ҳенри Уотермен бир пайтлар ишини ана шундай жойда бошлаш хаёлига келгани учун Худога шукур қилди. Фақат… эсиз, ўша пайтда бу ердан яна бир нечта жой олиб қўймаган экан. “Бу ёш Каупервуд менга тўғри келадиган одам бўлиб чиқса зўр бўларди, – деди хаёлан қария ўз-ўзига . – Анчамунча ортиқча ишлардан озод бўлардим”.
Қизиғи, йигитчанинг ишбилармонлигига ишонч ҳосил қилиш учун беш дақиқалик суҳбат кифоя қилди. Ҳенри Уотермен умидларининг рўёбга чиқишига деярли шубҳа қилмаётганди.
4
Фрэнк Каупервуднинг ташқи кўриниши ўша пайтларда одамни ўзига тортадиган даражада жуда ёқимли эди. Табиат унга беш фут ва ўн дюйм келадиган барваста бўй ато этган, жингалак қуюқ сочлари тўқ каштан рангида бўлган йирик бошининг шакли жуда чиройли эди. Кўзларидан ақллилиги сезилиб турар, бироқ қарашлари сирли, нигоҳларидан ҳеч нарсани англаб бўлмасди. Фрэнк енгил, ишонч билан тез-тез қадам ташлаб юрарди. У ҳаёти давомида на бирор касаллик ва на қийинчиликдан азоб чекканди. Тўғри, атрофида ўзларидан ҳам бойроқ одамларни кўрарди, бироқ пайти келиб ўзи ҳам бойиб кетишига унинг ишончи комил эди. Оиласини ҳамма ҳурмат қилади, отаси яхши ишнинг эгаси. Фрэнк ҳеч қачон ҳеч кимдан қарз бўлмаганди. Фақат бир куни у банкка берган майда векселнинг муддатини ўтказиб юборганида, отаси уни шундай уришдики, бу воқеа бир умр эсидан чиқмайдиган бўлди.
– Мен оёқ ва қўлларим билан эмаклаб бўлса-да, векселим бўйича қарз тўланмаганини ошкор қилишларига йўл қўймаган бўлардим.
Шундан сўнг Фрэнк бундай гап-сўзларсиз ҳам тушуниш мумкин бўлган нарсани – кредитнинг аҳамиятини бир умрга эслаб қолди. Шу ҳодисадан сўнг унинг бепарволиги оқибатида бирорта ҳам банк векселининг муддати ўтиб кетмади.
Фрэнк “Уотермен энд Компани” савдо уйида шу пайтгача ишлаб келганларнинг ичида энг ишбилармони бўлиб чиқди. Аввалига уни яқинда ишдан ҳайдалган Томас Трикслернинг ўрнига бухгалтер ёрдамчиси қилиб қўйишди, бироқ икки ҳафта ўтиши биланоқ Жорж Уотермен:
– Каупервудни ҳисобчиликка ўтказсак-чи? – деб қолди. – У бизнинг Сэмпсон бир умр ўйланиб ўтирадиган ишини бир нафасда эпларкан.
– Яхши, Жорж, мен қарши эмасман, бироқ буни ҳаммага айтиб ўтирма. Каупервуд, назаримда, узоқ вақт ҳисобчи бўлиб қолмайди. Кўп ўтмай, кўрамиз, у баъзи ишларда менинг ўрнимни ҳам босиб кетиши мумкин.
“Уотермен энд Компани” савдо уйининг анчагина мураккаб бухгалтерияси Фрэнк учун болалар ўйинидек гап эди. У ҳисоб-китоб ишларини шу қадар осонлик билан тез ҳал қилардики, собиқ бошлиғи Сэмпсон ажабланганидан ёқа ушларди.
– Йўқ, бу болакай жуда эпчил экан, – деди у биринчи куннинг ўзидаёқ Фрэнкнинг ишлашини кузатиб бошқа хизматчига. – Қараб тур, у ҳали ёмон тушади. Мен бундайларни биламан. Қараб тур, ҳали маблағ ажратиш ва пул ўтказмалари пайти бошлансин…
Жаноб Сэмпсоннинг айтганларига қарши ўлароқ, Фрэнк чалкашиб кетмади. Бир ҳафта ҳам ўтмай, у Уотерменлар фирмасининг молиявий ҳолатини, агар фирма хўжайинларидан яхшироқ демаса, улардан камроқ билмасди. У ҳисоб варақаларини кимга юборишни, қайси ҳудудларда кўпроқ ишлар амалга ошишини, ким яхши ва ким ёмон мол олиб келишини яхши билиб олди. Бунга бир йил давомида нархларнинг тебраниб туриши гувоҳлик бериб турарди. У ўз тахминларини текшириб кўриш учун асосий бухгалтерия дафтарларидаги қатор эски ҳисобкитобларни қараб чиқди. Бухгалтерия уни фирма ҳаётини акс эттирувчи ёзув сифатидагина қизиқтирди, холос. Йигит бу ишда кўп қолиб кетмаслигини яхши биларди. У ёғини эса ҳаёт кўрсатади. Ҳозирча у нон-комиссион ишларни ипидан игнасигача ўрганиб чиққанди. У фирма хўжайинлари, тўғрироғи, уларнинг мижозлари – чунки фирма фақат даллоллик билан шуғулланарди, консигнацияга[5 - Молларни воситачиларнинг омборлари орқали сотиш шакли.] келиб тушадиган маҳсулотларнинг тезлик билан сотилмаётганидан, мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошқа комиссион фирмалар билан алоқалар яхши йўлга қўйилмаганидан жуда жиддий зарар кўришаётганини тушуниб етганди. Масалан, мижоз ўсиб бораётган эмас, балки бир маромда турган бозор нархини ҳисобга олиб, мева ёки сабзавотини юклайди. Бироқ бу нарсани бир пайтнинг ўзида ўнта одам қилса ёки бошқа даллолларнинг юклари тўхтаб қолса, нархлар шу заҳоти тушиб кетади. Юк айланмаси ҳеч қачон бирдек турмаган ва турмайди ҳам. Шу заҳотиёқ Фрэнк сайёр агент сифатида товарларнинг йирик партиясини сотиш билан шуғулланса, у фирмага кўпроқ фойда келтириши мумкинлигини англаб қолди. Бироқ вақти келмагунча бошлиқлар олдида бу масалани кўтармасликка аҳд қилди, чунки шу нарса яқин орада ўз-ўзидан ҳал бўлиб қолиши мумкин.
Ҳенри ва Жорж – иккала Уотерменлар – Фрэнк ҳисобкитоб ишларини соз олиб бораётганидан жуда шод эдилар. У ишхонада эканининг ўзиёқ ҳамма нарса жойидалигига ишонч туғдираётганди. Бироз вақт ўтиб Фрэнк “Жорж оға”нинг диққатини бир нечта ҳисоб варақаларга қаратди ва уларнинг баъзи бирларини баланслаштириш керак бўлса, бошқаларини бутунлай ёпишни тавсия қилиб, қарияни хурсанд қилди. Унинг қалбида бу йигитчанинг салоҳияти ишларини енгиллаштиришда ёрдам бериши мумкинлигига умид уйғонганди, айни пайтда эса Фрэнкка нисбатан ёқимли дўстона муносабат ҳисси ҳам ўсиб бораётганди.
“Ҳенри оға” эса йигитни ташқаридаги операцияларда синаб кўриш тарафдори эди. Фирманинг нақд захиралари доим ҳам буюртмачиларни қониқтира олмагани учун бошқа идора ёки биржаларга мурожаат қилишга тўғри келар ва бу ишни одатда фирма бошлиғи бажарарди. Бир куни эрталаб бозорда ун кўпайиб кетиб, дон етишмаётганидан хабар берувчи юкхатлар келди. Фрэнк буни биринчи бўлиб кўрганди, катта Уотермен уни ўз хонасига чақириб, деди:
– Фрэнк, сиздан бу вазиятдан қандай чиқиб кетишни ўйлаб кўришингизни илтимос қиламан. Эртага бизда ун тиқилиб кетади. Биз эса туриб қолган мол учун ҳақ тўлай олмаймиз, мавжуд буюртмалар эса кам. Бизда дон етишмаяпти. Балки, сиз ортиқча унни бирорта маклерга ўтказиб, буюртмаларни ёпиш учун етарлича дон топа оларсиз?
– Ҳаракат қилиб кўраман, – жавоб берди Каупервуд.
Фрэнк бухгалтерлик китобларидан ҳар хил комиссион идораларнинг манзилини биларди. Ва яна маҳаллий товар биржасида нималар борлигини ва шу тармоқда ишлайдиган даллоллар нима таклиф қилишлари мумкинлигини ҳам яхши чамаларди. Юзага келган тирбандликни бартараф қилиш вазифаси унга ёқиб тушди. Тоза ҳавода ва бу бинодан нариги бинога юришдан у завқланаётганди. Идорада ўтириб олиб перони қитирлатганча китоблар устида бош кўтармай ишлашга у қарши бўлган. Кейинчалик ўзи айтганидек, унинг идораси – унинг боши эди. Айни дамда у йирик олиб сотарларнинг олдига бориб, уннинг бозордаги нархини билишга, агар тахмин қилинганидек ортиқча товари бўлмаса, ортиқча унини ўзи кутган нархда таклиф қилиб кўришга ошиқарди. Олти юз баррел олий нав унни қирқ саккиз соатда етказиб бериш шарти билан дарҳол сотиб олувчи бормикин? У бир бочка учун тўққиз доллар нарх таклиф қилиши мумкин эди. Аммо харидор чиқмади. Шунда Фрэнк товарни майда партиялар билан таклиф қила бошлади ва бу фикри фойда берди. Бирор соат ўтгач, атиги икки юз бочкагина ун қолган бўлиб, Фрэнк уларни Жендермен исмли, аслида уларнинг фирмаси билан борди-келди қилмайдиган таниқли ишбилармонга таклиф қилиш учун кетиб борарди. Кулранг сочлари жингалак, чўзинчоқ юзи чечак излари билан тўла, қовоқлари остида кичкина кўзлари айёрлик билан ялтираб турган, йирик гавдали Жендермен Фрэнкка қизиқиш билан тикилиб қолди.
– Йигитча, фамилиянгиз нима? – ёғоч креслосига суянаркан, сўради у.
– Каупервуд.
– Демак, Уотерменларнинг фирмасида ишлайсизми? Ўзингизни кўрсатмоқчи бўлиб олдимга келдингизми?
Бу гапга жавобан Каупервуд жилмайиб қўйди.
– Майли, мен унингизни оламан. Керак бўлиб қолади. Ҳисоб варақаси ёзиб беринг.
Каупервуд кетишга шошилди. У Жендерменникидан тўғри Уолнат стритдаги ўз фирмаси билан ҳамкор маклерлик конторасига бориб, биржадан ўзига керак бўладиганча донни бозор нархида сотиб олишни буюрди ва ўз ишхонасига қайтиб борди.
– Вазифани жуда тез бажарибсиз, – деди унинг ҳисоботини тинглаган Ҳенри Уотермен. – Икки юз бочкани қария Жендерменга сотдингизми? Жуда яхши, жуда яхши. У бизнинг мижоз эмас, шекилли?
– Йўқ, сэр.
