– Мана, кўринг, уста ака! Қулочкашлаб отди денг пиёлани, шкафнинг ойнаси кунпоякун бўлди. Уйга кириб қаранг, бир кўзига парда тутиб қўйибман. Қизим Московдан олиб келиб берган ликопчалар ҳам синди, ойим раҳматликдан қолган мана бу жонон пиёла ҳам бир сиқим бўлди. Мана, мана! – у пиёла синиқларини устанинг олдига суриб қўйди. Ҳайдар ота собиқ пиёланинг бир бўлагини олиб, томоша қилди. Нозик мўйқалам билан чизилган суратда бир–бирига дон бераётган икки қушнинг калласи тасвирланган эди. Уста уларга маҳлиё бўлиб қолди. Назарали ота, бу кампиримнинг ёнини олмасин, деб қочириқ қилди:
– Саккиз еридан чегараланган сополни пиёла деб юрибди…
Ҳалимабону муросага келишни ўйлаб ўтирувди, бироқ чолининг кейинги гапи жон–жонидан ўтиб кетди. Назарали ота гўё пиёла баҳона, марҳум қайнонасини масҳара қилгандай эди. Ҳалимабону ҳам “отнинг бошини” қўйди:
– Ўн саккиз еридан чегараланган бўлса ҳам, яхшидан қолган ёдгорлик эди. Ҳар сафар лабимга оборганимда онагинамнинг нафаслари келарди… Ўргилай, уста, қирқига чидадим, қирқ бирига чидамадим. Ортиқ мажолим қолмади. Қилдан қийиқ ахтаради. Бир ёстиқ қўйсанг, паст дейди, икки ёстиқ қўйсанг, баланд дейди. Калишининг патаги йўқолса ҳам мендан кўради. Кучук ўлгур акилласа, овозини ўчир, деб бақиради. Мен кучукка ангилла, деб ўргатиб қўйибманми, жон уста, ит бўлгандан кейин ҳуради– да.
Ҳайдар ота бўшаган пиёлани Ҳалимабонуга узатди. Назарали ота шуни пойлаб турган эди, дарров ўз чойнагидан чой қуйиб чўзди. Уста илжайиб, иккинчи “рақиб”нинг чойини олди. Кампир пиёла синиғини латтага туга бошлади. Чоли устага имлади:
– Ўзининг айби йўқмикин, сўрачи? Нимага шўрвага сочидан қўшиб солиб бераркин? Идиш–товоқдан нуқул сузма ҳиди келади.
Кампир силтаниб ўрнидан турди.
– Айтинг ўртоғингизга! Сузма ҳиди келса, энди келгандир. Қиз вақтимда қанақа сочим бор эди. Нақ тўпиғимга тушарди. Сочингиздан атир иси келади, деб бармоғига ўраб ўтирарди ўзи. Бу кишини кимсан – Назарали домла қиламан, деб шу аҳволга тушдим. Ҳа, шундоғ деб айтинг, ўртоғингизга! Бўлди, жонимдан тўйдим!
Ҳайдар ота қараса, бўлмайдиган, иш чаппасидан кетаяпти. У сакраб турди:
– Уй– рўзғор бўлганидан кейин ҳар хил гап ўтади. Гоҳо пиёла синади, гоҳо овқат тагига олади. Арзимаган нарсадан бунақа бўлиб ўтирсанглар… Маҳалла–куй эшитса, кулмайдими? Ундан кўра мен ҳозир қулинг ўргилсин қилиб битта ош дамлай, бултурги мусалласдан қолган бўлса, Назарали ертўладан олиб чиқсин, яраш– яраш қилайлик, дока рўмолни қуритайлик. Нима дединг, Назар?
Чолнинг ярашгиси бор эди, негаки айб ўзидан ўтган, бунинг устига ҳадеб чой билан нон кавшайвериш жонига теккан эди. Шундай бўлса ҳам:
– Анави тиши йўқдан сўра, – деди ҳамон паст тушгиси келмай.
Ҳайдар ота кампирга қаради:
– Лаббай, Ҳалимахон?
Кампирнинг ҳам кўнгли эриб турибди. Сиртида койиса– да, ичида чолига раҳми келарди. Бироқ “рақиб”ига бирдан таслим бўлгиси келмади:
– Ошни еб, кучга минса, яна дўмбирасини чалади, биламан, – деди иккиланиб.
Булар муросага келмайди шекилли, деб Ҳайдар ота хўшлашди:
– Ҳай, майли, ўзларинг биласанлар. Омон бўлинглар. Апоқ– чапоқ пайтларингда кирарман.
У кўчага чиқиб ўйланиб қолди: “Ишқилиб, қариганда дардкашингдан айирмасин экан. Булар эллик йилдан бери бир– бирига суйкалиб, бир – бирини искаб ўрганиб қолишган. Бунақа ҳурпайиб ўтираверишса, эзилиб кетади– ку? Бир иложини қилмасам бўлмайди. Нима қилсам экан?.. Э, топдим.”
Назарали отанинг кенжа қизи Дилором қишлоқдан йигирма чақиримча нарида, кончилар шаҳарчасида турарди. Ҳайдар ота мактабга тушиб, Дилоромга телефон қилди. Даданг билан ойинг неварасини соғинибди, тез олиб келиб, кўрсатиб кетмасанг бўлмайди, деди. Кейин, мен тилпон қилганимни айтма, деб тайинлади.
Бу гап пешиндаги гап эди. Кечга яқин Дилоромхон ўғлини кўтарганча, ҳовлиқиб кириб келди. Гарчи Ҳайдар ота, тинчлик, деган бўлса ҳам, у ойимларга бир нарса бўлганмикин, деб хавотирда эди.
Чол тўрт қават кўрпача солиб, “Иброҳим Адҳам”ни ўқиб ётган эди, қизининг кирганини сезмади.
– Ассалом, ада… – Дилором боласини бир четга ётқизди– ю, югуриб бориб дадасини қучоқлади. – Яхши ўтирибсизларми? Жим бўлиб кетдинглар, бир хабар олай, дедим. Ойим кўринмайди?
– Юргандир–да, ивирсиб, – деди чол энсаси қотиб.
– Қарай–чи, ҳовлида бўлсалар керак.
Дилором чиқди. Чол чўзилиб неварасига қаради. Пишиллаб ухлаб ётибди. Аста туриб қўлига олди, суйиб эркалади. Чақалоқ уйғониб кетиб, йиғлади. Йўрғалаб кампир кирди. У “Вой, неварагинам келибди– ку!” деб чоли тарафга бир қадам босди, лекин аразлагани эсига тушиб, тўхтаб қолди. Бола чириллаб йиғлай бошлади. Кампир югургилаб келиб, неварасига қўл чўзди:
– Бу ёққа беринг! Бола кўтаришни ҳам билмайсиз, – деди зарда билан.
– Сен билсанг бўлди, – деди чол кампирининг гап очганига суюниб.
Бувисининг қўлига ўтган заҳоти невара тинчиди. Ҳалимабону бола баҳона, чолга гапира кетди:
– Неварагинамнинг қўлчасини қайириб қўйибсизда, бобоси… Нодир ўғлим, ботир ўғлим… Қани, бобонгга салом бер–чи. Ашшалом, бобожон, дегин, бувимни хафа қилшангиз, шоқолингизни юламан, дегин…
Бу – кампирнинг сулҳ таклиф қилгани эди. Чол бажонидил уни қабул қилди:
– Ваалайкум ассалом, ўғлим. Бобом энди тажанглик қилмайди, де бувингга. Ёзда сизни Тошкентга обориб, тилла тиш қўйдириб беради, дегин…
Дилором кирди. У ойиси билан кўришиб бўлиб, сўради:
– Қоринларингиз ҳам очгандир, мен овқатга уннаб юборай, нима пиширай, ойи?
Ҳалимабону неварасининг юз–кўзидан ўпа туриб, деди:
– Аданг бечора кечадан бери норинни соғиндим, деб ўтирувди. Гўштни мўлроқ солиб, норин қил, болам.
Назарали ота ҳам неварасига ёпишиб жавоб қилди:
– Йўқ, аччиққина шавла қилақол, қизим. Онанг шўрлик юмшоққина есин, қийналмасин… Айтганча, Ҳайдар отангниям чақир…
Муғомбирона илжайиб, Ҳайдар ота кирди. У ҳеч нарса билмагандай, Дилором билан ҳол–аҳвол сўрашди.
– Э, қуллуқ бўлсин, кўз ойдин! Дилоромхон қизим билан невара келиб, уйларингда офтоб чиққандай бўлибди–ку! Дуруст, дуруст…
Ҳайдар ота ўтириб, дуога қўл очди:
– Қани, омин, тўрт кўз тугал бўлсин, ишқилиб, ҳеч кимнинг офтоби ўчмасин, ҳамма вақт чарақлаб турсин!..
ЁСТИҚ ҚУЧОҚЛАГАН МЕҲМОН
Шомансурнинг ёши элликдан ошди. Сочи оқарди, тишининг ярми тўкилди. Кун ботганда оқ ип билан қора ипни ажратолмайдиган бўлди. У қирқ йил қишлоқда бош кўтармай меҳнат қилди: зовур қазди, ўт ўрди, ғўза чопди, пода боқди. Охири сўна чаққан бир сигирни қайтараман деб бир қояга йиқилди. Белидан лат еди. Энди қаддини подачининг калтагидай тикка тутиб туролмайди, янги чиққан ойдек эгилиброқ юради.
– Э, бўлди қилинг сардоба ишингизни!– деди бир куни хотини,– боқолмайдиган етти болангиз бормиди? Худо бизни бўбакдан қисди. Ҳамма этаклаб туққанда ман ўлгур ҳандалакдай бир болани думалатиб ташлай олмадим. Дорига кетказган пулингизни уйда еб– ичиб ўтиринг. Мен ҳамсояларимнинг кўрпа– тўшагини қависам ҳам икковимизни боқиб оламан.
Бу гапларим шунчаки даромад. Шомансурни чет қишлоқларга ҳам танитган, ҳатто бир замонгача одамларнинг дуосига, ундан кейин кулгисига сабаб бўлган ҳангома энди келади.
Шомансур йигирма йил подачилик қилиб, бирикки белбоғ пул жамғарган эди. Буни маҳалла– кўй биларди. Замон ўзгариб тижорат авжига чиқдию ҳаммага пул керак бўлиб қолди. Бироқ қани ўша пул? Ҳозир ким сизга, ма, йиртиғингни ямаб ол, деб бир сўм беради?
Не ажабки, ана шунақа бебилиска пул Шомансурда бор эди. Боя айтганимиздек бир– икки белбоғ эди. Бирдан ўзини тижоратга урганларнинг эсига Шомансур тушиб қолдию улар чопа– чопа келиб ғариб подачининг уйини шудгор қилиб юборишди.
– Яхшиямки кўпчиликнинг бахтига сиз бор экансиз, Шомансур ака! Пича қарз бериб туринг!
– Э, шоҳ Мансур! Барака топ! Дунёинг ошиб– тошиб илоё Қоратовдай бўлсин! Озгина қарз қиливор!
