– Ў– ў Мансур оға! Дўлдан қочган чумчуқдай сиздан паноҳ тилаб келдик. Бир сиқимгина ақчадан чўзиб туринг, жон ака, кузда икки сиқим қилиб қайтармаган номард!
Хуллас, биров ўртага отасини, биров мол– жонини, яна биров ўлган бобосининг арвоҳини қўйиб қасам ичди, ер ўпиб ялинди, ёлворди. Шомансур соддагина кўрингани билан ичидан пишган эди. У эшикма– эшик ошиҳалол йиғиб юриб ҳамқишлоқларининг феълатворини обдон чиғириқдан ўтказган, кимнинг оласи ичида, кимники сиртида – беш қўлдай биларди. Шунинг учун беш– олти кишига оз– оздан қарз бературиб биттагина шарт қўйди:
– Мен судхўр эмасман. Менинг ақчам туғмайди. Фақат пулимни вақтида қайтарсанглар бўлди. Агар сўзларингдан тонсанглар уйларингга бориб ўтириб оламан. Қарзимни узсанглар кетаман, бўлмаса жонларингга тегиб ётавераман.
– Э, майли, – деб кулди Дарвеш деган тили ҳам, қўли ҳам чаққон йигит, – уйимизнинг тўри сизники, менга деса бир йил турмайсизми!
Унинг гапига фаришта омин деган эканми, Шомансурнинг “ит ётиш мирза туриши» айнан шу Дарвешнинг уйидан бошланди. Дарвеш элдан бурун қарз олганлардан эди. Шомансур бир борди уникига, икки борди –Дарвеш турли баҳона кўрсатиб қарзини узмади. Кейин подачи айтганини қилди. Бир ёстиқни кўрпачага ўрадию Дарвешникига қараб кетди. Энди ўрик гулини тўкиб чигитдай– чигитдай довуччалар ялтираб қолган кунлар эди. Шомансур ўрик тагига кўрпачасини ёздию ёстиғи билан тўнини бошига қўйиб индамай ётиб олди. Дарвеш ҳазилкаш йигит эди, гап отди:
– Кўрпача юпқалик қилмаяптими, оға, яна бирон нарса тўшаб берайми?
– Қўлингдан келса, беш– ўн минг сўм тўша, бўлмаса гапни сиркалатма,– деди Шомансур. Дарвеш кула– кула нари кетди.
Пешин бўлди, кун оғди. Шомансур чанқади. Аммо Дарвешнинг у билан иши йўқ, кириб– чиқиб юмушини қилиб юрибди. Охири Шомансур чидамади:
– Мусулмонмисан ўзи? Бир пиёла чой берсанг ўласанми? деди аччиқланиб, – киши гадойга ҳам бир бурда нон беради– ку, ноинсоф?
Дарвеш қизариб кулди. Уйга кириб бир чойнак чой, суви қочган нон олиб чиқди. Дастурхон ёзди.
– Узр, ака, мен сизни ҳазиллашибди, ҳозир кетади, деб ўйлаб…
– Гапим гап! – чўрт кесди подачи, – қарзимни олмагунча бу ердан кетиш йўқ. Хомтама бўлма.
Подачи айтганини қилди. Уззукун ўрик остида чўзилиб ётади, боғ айланади, бирров уйига бориб келади. Тушда чой– нонга қаноат қилади, кечқурун бир коса оби– ёвғон ичади. Гоҳо Дарвеш узр сўрайди:
– Бугун эт сололмадик, оға, айб қилмайсиз…
– Биз ошиҳалол еб ўрганиб кетганмиз, – дейди Шомансур, – қозонда қайнаган бўлса бўлди. Сен томоқни эмас, қарзингни ўйла.
Уч кун ўтди, тўрт кун. Дарвеш кундуз кулгисидан айрилди. Худди яланғоч баданга жун чопон кийиб олган одамдай ўзини ноқулай сеза бошлади. Илгари уй ичидагилари билан ҳовлида, тоза ҳавода ётишарди. Энди уялади. Болаларни олиб, эр– хотин уйга кириб кетишди. Уй ичи дим, ташқарида эса подачи қоровул бор. Ҳатто хотинини эркаласа шивирлаб гапирадиган бўлди. Нима қилишга ҳайрон. Охири кўзини чирт юмди. Подачининг пошшосидан қутулишнинг ёлғиз йўли қолган эди. Дарвеш болаларининг эрмагидан воз кечмоқчи бўлди. Бир куни уйдан телевизорни қучоқлаб чиқиб Шомансурнинг олдига қўйди.
– Мана, оға, шуни олингу туёғингизни шиқиллатинг. Уйда димиқиб ўладиган бўлдик. Қолганини картишка кавлаганда бераман.
Подачи телевизорни кўтариб жўнади.
Навбат Сотим говники эди. Уни бекорга ҳўкиз дейишмасди. Бетимнинг қалини жонимнинг ҳузури деган гап атайин Сотим учун тўқилгандек эди. Ҳали қирққа ҳам бормаган бу олакўз хомсемиз йигит урсанг ҳам, сўксанг ҳам башаранга тикилиб тураверар, охири «Бўлдингми? Мана қарз!» деб икки бармоғи орасидан бош бармоғини кўрсатарди.
Шомансур уч, тўрт кун Сотим говнинг ҳовлисида, узумнинг остида ётиб юрди. Сотим унга қайрилиб ҳам қарамади. “Ўзи келар ёр – ёр, ўзи кетар ёр– ёр, бир куни зерикканда даф бўларсан, деб қўйди ичида. Шомансур мундоқ дўпписини олиб ўйлаб қараса, Сотимдан садо чиқмайдиган.» «Сен ҳўкиз шошмай тур, олдингга хашак солиб кетмасамми» деди ичида Шомансур ва уйига бориб молпичоғини обдон қайраб келди. Сотим билан хотини бир ёққа кетишди, болалари мактабга жўнади. Шомансур оғил тарафга ўтди. Сотимнинг ўн чоғли қўйи бор эди. Семизроғини танлади. Олманинг тагига олиб келиб, уч оёғини боғладию бўғзига пичоқ тортиб юборди.
Бирор соатда қўйнинг терисини шилиб, ичакчавоғини тозалади. Бир оёғини терига ўраб ошхонага олиб кириб қўйди. Қолган гўштни орқалаб гузарга кирди. Қассобга ўтказиб пулини олдию уйига равона бўлди.
Сотим гов оқшомлатиб меҳмондан қайтди. Қараса ошхонада бўрдоқига боқаётган қўчқорининг териси ётибди. У дарров бу Шомансурнинг иши эканлигини сезди. Қўйнинг оёғини кўтариб подачиникига қараб лўкиллади.
– Ма, иймони йўқ, буниям ол! Илоё тиқилиб ўл!деб гўштни остонага отди.
– Иштони йўқ тиззаси йиртиққа кулибди, – деди Шомансур, – сенда иймон бўлса лабзингдан тонмас эдинг. Бир ҳафтада қарзингни узмасанг, эчкингни сўйиб сотаман, билиб қўй.
Сотим гов одати бўйича қўлини мушт қилиб учинчи бармоғини кўрсатди;
– Мана сўясан, еб тўймас!
Қарздорлар орасида Айниддин пиёзчи ҳам бор эди. У Шомансур билан тенгқур, кўнглида кири йўқ ориятли киши эди. Бир этак боласининг оғзидан орттириб қарзини тўлай олмас, кўчада Шомансурга дуч келиб қолса, йўлини тескари солиб кетарди. Буни билгани учун ҳам Шомансур пулини қисталанг қилавермас, ўзига инсоф берсин деб қўйган эди.
Ёзнинг ўрталарида Айниддин подачининг уйига кириб келди.
– Қани, тақсирим, садағасини кўтарсинлар, далага кетдик! – деди кулиб,– хотиннинг этагини искаб ётишдан фойда йўқ. Туринг, тоза ҳаво шимириб, пиёзхўрлик қилиб келасиз.
Айниддин ҳар йили қишлоқнинг кунботаридаги ёвшанзор қирларда пиёз экиб деҳқончилик қиларди. Шомансур қарздорларнинг уйларидан безиб ҳовлисида оёғини осмондан қилиб ётувди, дарров ўрнидан турдию эшагини эгарлади. Икковлон далага қараб кетишди.
Дала яхши–да! Гувалакдан қилинган уйчанинг тешикларидан ғир–ғир шамол кириб бетингни силайди, қовунполиздан атир ҳиди келади, бўйрага ёйилган қовун қоқиларга ёпишиб ғужғон ўйнаётган ариларнингғўнғиллашиҳамқулоққаёқимли эшитилади. Дала яхши!
Чанқовбосдига қовунхўрлик қилишди. Кейин Айниддин кўнглини ёрди:
– Хафа бўлмайсиз, ошна, қарзингизни чўзиб юбордим. Лекин еб кетмайман, тўлайман. Саккиз болам бор, худодан қўрқаман. Икковимизнинг насибамиз, ана далада ётибди. Мана, пиёз туп боғлаб турибди. Ана, писта баркашдек бўлиб ерга салом бериб турибди. Ана мош, ана нўхат. Қозондай тўнкарилган палов қовоқларни кўрдингиз. Кафсан олинг.
Шомансур даладан бир– икки ҳовуч зира териб олди, бир қозонда ўзлари учун қовун қоқи қайнатди, лагандай писталарни тўқмоқлаб ғалвирда элади. Юмуш билан бўлиб, бир ҳафта қандай ўтганини ҳам билмади.
Бир куни кафсанларини хуржунга солдию эшагига минди.
– Қарзимдан кечдим, Айниддин, – деди у хурсанд бўлиб, – мен розиман, сен ҳам рози бўл. Топганларинг саккиз болангга буюрсин. Омон бўл!
Айниддин, ҳов девона, кузда бошпиёз сотганда тўлайман қарзингни деганча қолаверди.
Ёз ўтди, куз келди. Энди қиш ғамини ейиш керак эди. Ҳар кимникида ётиб юравериб Шомансурнинг ёнбоши оғриди, одамлардан қарзини сўрайвериб жағи толди. Охири бир тўхтамга келди. Бир куни азонлаб хотинини олдига чақириб кўнглидагини айтди:
– Оларда кирар жоним, берарда чиқар жоним деганлари рост экан, хотин. Энди биргина йўли қолди. Мени ўлди деб гап тарқатасан.
Хотиннинг кўзлари пешонасига чиқиб кетди:
– Вой шўрим! Нафасингизни иссиқроқ қилинг– е! Тавба! Тирик одамни ўлди дегани қандай тилим боради?
– Тилинг бормаса, шунча пулдан айриласан. Танангга ўйлаб кўр.
Манзура кўп ўйланмади. Негаки пул Шомансурдан кўра унга кўпроқ керак эди. Эртасига Манзура Одил жиянини чақиртирди. «Жанозага» айтгани уни атайин қарздорларнинг уйига юборди. Намози асрга яқин подачининг уйини одам босди. Бирин–сирин ваъдасидан тонганлар ҳам кўринди. Улар Манзурадан кўнгил сўрар, мана бу раҳматликнинг омонати эди, дея қоғозга ўроғлик ақча чўзишар эди.
Ниҳоят биттаси сўради:
– Жаноза эртага қолибди–да, янга?
– Ҳа, – деди кўзларини яшириб Манзура, – Термиздаги синглисини кутаяпмиз.
Эртаси пешинда савобталаблар тағин келишди. Қарашса, дарвозада қулф осиғлиқ. Ҳовли ўлик чиққан уйга ўхшамас эди. Чунки «марҳум» Шомансур бу пайт Қоратов этагида, бир қозоқ томирининг ўтовида қимизхўрлик қилиб ётарди.
ҚОЗОН БОШИДАГИ ХОТИН
Эрталаб бошланган базм тушга бориб, авжига чиқди. Нақш– нигорли улкан меҳмонхона. Ноз–неъматдан столнинг бели қирсиллайди. Тўрда, диванни тўлдириб уй бекаси – Опа ўтирибди. Ўртада икки аёл капалакдай чарх уриб ўйнайди. Опа магнитафоннинг қулоғини бураб қўйди. Насибахоннинг эрка овози янгради: “ёқасиз, жоним, ёқасиз…”
Қора кишмишнинг сувига тўйинган хонимлар қўшиқ шиддатидан эс– ҳушини йўқотиб қўйгандек бўлди. Озода билан Дилдора бир– бирига муқом қилиб, ер депсинар, рақс зарбидан шифтдаги ҳайбатли қандил тебраниб– завқланар, Опанинг биқинида ўтирган аёллар мастона қийқириб, чапак чаларди:
