Келинг, Аллоҳдан илм-маърифат, сабот, матонат, чидам ва сабр сўраб, ана шу Ўзлигимизга олиб борадиган йўл ҳақида озроқ тафаккур қилайлик. Фақат тафаккур!
II. ОЛАМНИНГ ЯРАТИЛИШИ
“У осмонлар ва Ерни ҳақ (ҳикмат) билан яратгандир. У кечани кундузнинг устидан ўрар, кундузни кечанинг устидан ўрар. У Қуёшни ҳам, Ойни ҳам (Ўз амрига) бўйин сундириб қўйгандир. (Уларнинг) ҳар бири маълум муддатгача сайрда бўлур. Огоҳ бўлингизки, У Қудратли ва (ўта) Кечиримли (зот)дир!” (Зумар сураси,5-оят).
“…Яратувчи Қудратли Қалам билан оламни аниқ бир режа остида бунёд қилди. У тўққиз фалакни айланувчи қилиб яратди ва бунинг сирини тушунишда идрокни ожиз этди. Кўкни кун ва тун билан ярқиратиб, уни қуёш ва юлдузлар билан безади. Унда ой гўё осмон тирноғига ўхшаш бўлиб, янги ой эса ўша тирноқдан олинган бир бўлакни эслатади. Осмонни бетиним ҳаракат қилишга бўйсундирди, Ерни эса унинг бўшлиғида турғун қилди, Ер юзини ёмғир билан ювди, натижада чанг ва чирклар ундан тозаланди. Қуруқликни (Ерни) денгиз юзидаги кемага монанд қилиб яратди; Тоғлардан бу “кема”га унинг мувозанатини сақлаб турадиган лангарлар ясади; Қуёш ўтидан сув қайнаб кетмасин, деган мақсадда денгиз юзига буғлардан парда тортди. Сувда мавжуд бўлган қурт ва қушлар ғамини ейишда адолат оламини кўрсатди. Найсон ёмғирига катта шараф ато этди, унинг эҳсони туфайли садаф ичида гавҳар ҳосил бўлди… Тонг насимини Исо нафасидек эстириб барча жонсиз нарсаларга жон бағишлади… Қуёшни кундузи порлатиб, ойни кечанинг шаъмига айлантирди.... Сувни оловга душман қилиб яратди, шамолни эса тупроққа зид қилди. Яратувчининг Қудрати билан ана шу бир-бирига зид нарса инсон вужудида бир бутун ҳолда бирлашди. Бутун оламни яратишдан мақсад – Инсон бўлиб, барча мавжудот ичида Унинг тенги йўқдир. Инсон кўнглини турли билимлар хазинаси қилди ва бу тилсим ичида Аллоҳ Ўзини яширди. Инсоннинг ажойиб жисми бир махфий сир хазинаси ўлароқ, ўзида ана шу ганж тилсимини сақлайди..”.
Улуғ Алишер Навоий Аллоҳ азза ва жаъалла Оламни қандай яратганлигини ва бу яратишдан мақсад инсон эканлигини мана шундай гўзал сатрларда битади.
Имом Абу Ҳанифа розияллоҳу анҳу даврида ўзларини “ат-таҳрия” деб атаган бир гуруҳ одамлар Оламнинг Яратувчиси йўқлигини исботлашга ва одамларни шунга ишонтиришга уриниб келишган экан.
Улар фикрича дунё ҳамма вақт бўлиб келган, бундан кейин ҳам бўлади ва унинг Яратувчиси йўқ. Одам ўлгандан сўнг бошқа ҳеч қандай ҳаёт бўлмайди. Мана шу гуруҳ имом Абу Ҳанифа розияллоҳу анҳу билан баҳслашмоқчи бўлади. Чунки бу Зот уларнинг ғояларини чиппакка чиқарар эканлар. Бир куни шу одамлар Абу Ҳанифа билан ҳаммани олдида баҳслашмоқчи бўлиб, ўзларининг ғояларини исботламоқчи бўладилар ва бир жойда йиғилишга келишадилар. Ҳамма келган, йиғилган, лекин имом Абу Ҳанифадан дарак йўқ. Шунда одамлар: “Имом баҳслашишдан қўрқди, шунинг учун келмаяпти, бўлди, у ютқазди”, деб гапиришни бошладилар. Имом Ҳанифа бир соатга кечикиб келадилар. Уларнинг бу кечикишларини “ат-таҳрия” гуруҳи одамлари назарида бу одамнинг бизга берадиган ҳеч қандай жавоблари йўқ, деб тушунадилар. Лекин имом Ҳанифа розияллоҳу анҳу ўз кечикишларини сабабини қуйидагича баён қиладилар: “ Мен бу ерга келишим учун дарёдан ўтишим керак эди. Бунинг учун менга қайиқ керак бўлди. Қирғоққа борсам, не ажабки, у ерда қайиқ йўқ экан. Мен қирғоқ четида ўтириб, табиат менга қайиқ яратишини кутиб ўтирдим. Мен бир нечта тахталар оқиб келишини кутдим, тахталар оқиб келганидан сўнг шамол пайдо бўлди, уларни бирлаштирди, кейин уммон тубидан михлар қалқиб чиқиб, тахталарни бир-бирига михлаб қўйди. Ва ниҳоят мен ана шу қайиқда сузиб келдим, шунинг учун ҳам кечикдим”, деб айтади. Бу гаплардан ҳамма кулиб юборади ва : “Сен ростдан ҳам бу гапларга бизни ишонади, деб ўйлайсанми?”деб айтишади. Шунда имом Ҳанифа розияллоҳу анҳу: “Сизлар барча мавжуд нарсалар йўқ жойдан, ўз-ўзидан Яратувчисиз пайдо бўлган, деб ишонасизлар-у, лекин шу билан бирга қайиқнинг ўзўзидан она табиатдан пайдо бўлганлигига ишонмайсизларми?” деб жавоб берган эканлар.
Имом Абу Ҳанифа шу билан яратилган нарсаларнинг Яратувчиси йўқ, деб ўйлашнинг ўзи пуч хаёл эканлигини исботлаб берган эканлар.
Абу Розийдан келтирилган ишончли ҳадисда пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан “барча нарсалар яратилгунга қадар Роббимиз қаерда бўлган?” деб сўрашган. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деган эканлар: “ Аввали ва Охири бўлмаган Аллоҳдан бошқа ҳеч нарса бўлмаган: Арш ҳам бўлмаган, Қалам ҳам бўлмаган, сув ҳам, осмонлар ҳам, булутлар ҳам бўлмаган, ҳаво ҳам бўлмаган. Фақат Аллоҳ бўлган. “ У осмонлар ва Ерни ҳамда уларнинг орасидаги (барча) нарсаларни олти кунда яратиб, сўнгра Арш узра “муставий” бўлган зотдир..”.( Фурқон сураси, 25-оят). Аллоҳ “Бўл!” амри билан Аршни яратди. Арш – фаришталардан, осмонлардан, ердан аввал, уларнинг тепасида, остида яратилган нарсалардан ҳам аввал яратилди”. Бундай манзарани тасаввур қилиш жуда қийин. Ҳозирги замон олимлари Оламнинг пайдо бўлиши Катта Портлаш туфайли юз берганлигини 50 йил аввал илмий талқин қилишди. Аллоҳ эса бундан 14 аср муқаддам Қуръонда аввалда Еру осмон яхлит бўлганлигини, Аллоҳ уларни ёриб юборгани айтади (Анбиё сураси, 30-оят). Яъни, ҳадисга мувофиқ, фақат Аллоҳ бўлган, ҳеч нарса бўлмаган. Бу манзарани бамисоли бир бутун атом деб тасаввур қилсак, ниҳоятда катта куч, катта қувват натижасида атом ёрилиб, парчаланган. Шундай қилиб, Буюк Қувват, Буюк Куч, Буюк Қодирлик натижасида илоҳий амр билан еру осмонлар яралади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръондаги Фотир сураси,15-оятга ишора қилиб: “Барча яратилган нарсалар Аллоҳга муҳтож, чунки аввал фақат Аллоҳ бор эди, Аллоҳдан бошқа ҳеч нарса бўлмаган, Аллоҳ – абадий, яратилган нарсалар эса ўткинчи”, деб айтган эканлар.
Бизнинг Галактика
Аллоҳ биз яшаётган сайёрани – Ерни гўзал қилиб яратди. Ер шари шу даражада улканки, ҳозирги яшаётган миллиардлаб одамлардан яна шунчаси бемалол яшайверади. Лекин бу дунё ташқарисидаги яна бошқа оламларни шундай яратган эканки, Ернинг улканлиги уларнинг олдида тариқ донасидек аҳамиятсиз бўлиб кўринар экан. Қуёш – битта юлдуз. Лекин ана шу юлдузнинг катталигини ҳисобласангиз, унинг ҳажмига 1 миллиондан ортиқ бизнинг Еримиздек планеталар сиғиб кетар экан. Лекин Қуёшдан ҳам миллион марта катта бўлган юлдузлар ҳам бор. Битта галактикани пайдо қилиш учун миллионлаб юлдузлар керак экан. Ахир миллиардлаб галактикалар мавжуд-ку!? Тасаввур қилаяпсизми? Биз коинот, галактикалар ҳақида, юлдузлар, сайёралар ва бошқа яралмишлар ҳақида гапирар эканмиз, булар бизга яқинроқ бўлган осмонда – биринчи осмонда мавжуд.
Аллоҳ етти осмонни яратган. Бир осмон билан иккинчи осмоннинг орасидаги масофа 500 йилга тенг экан. Қандай тезлик билан бу масофа босилади, буни Аллоҳ билади.
Ибн Касийр раҳматуллоҳи алайҳ “ал-Бидоя ва Ниҳоя” асарида (Умар Сулаймон дарсларидан) Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги ҳадисларини келтирганлар: “Бизларга яқин бўлган осмон, яъни – биринчи осмон кейинги иккинчи осмон олдида худди саҳрода ётган узукка ўхшайди”, деб айтганлар. Яъни, биз чексиз, деб ҳисоблаётган осмонимиз кейинги осмон олдида худди бепоён саҳрода ётган узук мисоли экан. Худди шундай, иккинчи осмон ҳам учинчи осмон олдида худди саҳрода ётган узукдек экан. Учинчи осмон ҳам тўртинчи осмон олдида ҳам мисоли худди шундай. Мана шундай ўхшатиш билан пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам еттинчи осмонга қадар тушунтирадилар. Еттинчи осмондан кейин эса Аллоҳнинг Курси келар экан. “ Унинг Курсийси осмонлар ва ерни ҳам ўз ичига сиғдира олур” (Бақара сураси, 255-оят). Еттинчи осмон ҳам Аллоҳнинг Курсийси олдида худди саҳрога ташланган узукка ўхшар экан! Барча осмонлару ерни ўз ичига сиғдира олган Курсийдан кейин Арш келар экан. Курсийнинг эса катталиги Арш билан солиштирганда худди саҳрога ташланган узук мисоли экан. Тасаввур қилаяпсизми? Биз биринчи осмоннинг катталигини тасаввур ҳам қила олмаймиз. Еттинчи осмонгача, ҳар қаватдаги осмоннинг ҳар бири кейингисидан катталиги, ундан сўнг Аллоҳнинг Курси ва ниҳоят, Арши Аъло… Буларни қандай қилиб тасаввурга сиғдириш мумкин? Аллоҳ яратган Арш ҳақида ҳар қанча фикр юритмайлик, Унинг бу даргоҳини тасаввуримизга сиғдиришга ожизмиз.
Олимлар бизнинг галактикамизда уч юз миллиарддан ортиқ юлдузлар, тахминан бир триллион планеталар борлигини тахмин қилмоқдалар. Бу фақат бизнинг галактикамизда! Бутун коинот бўйлаб юз миллиард галактикалар бор. Булар доимо ҳаракатда бўладилар. Коинотнинг нақадар катталигини тасаввур қилаяпсизми? 100 миллиард галактикани ўзига сиғдирган ва булар ўзаро ҳаракатда. Биз эса фақат биттасини биламиз, холос!
Шу билан бирга Аллоҳ нафақат коинот, осмонлар, ерни яратди, балки сувни, ҳавони яратганидан сўнг ўсимликлар оламини, ҳайвонотлар оламини яратди. У доимо Аллоҳга сажда қилиб итоатда турадиган фаришталарни нурдан яратди, жинларни оловдан яратди. Одамни эса лойдан яратди. Ҳозирги замон олимларининг хулосаларига кўра, одам танасидаги мавжуд бўлган кимёвий, биологик, минерал моддаларнинг барчаси тупроқ таркибида ҳам бор. Бу мўъжиза эмасми?
Олимлар томонидан сайёрамиздаги ҳаётни таъминлаш учун 200 та муҳим бўлган параметрлар борлиги, бу параметрларнинг ҳар бири идеал равишда бири-бирига ўзаро боғлиқ ҳолда таъсир қилиши исботланган. (Бу ҳақда бундан 14 аср муқаддам Қуръонда битилган: Ёсин сураси, 36-оят). Дарҳақиқат, Коинотдаги ва табиатдаги барча яратилган нарсаларни, жараёнларни таҳлил қилсангиз, ҳаммаси бир-бирига ўзаро боғлиқ ҳолдалигини, Аллоҳ буларнинг барчасини Инсон учун яратганлигини, коинот, ер ва инсоннинг ўзаро боғлиқлигини англай бошлайсиз. Инсон учун бу қадар нарсалар ҳам яратиладими? Наҳотки Аллоҳ барча оламларни яратиб, бир-бири билан ўзаро боғлантириб, ҳаракат қилиб туришини амр қилгани, бу ҳаётни таъминлаши замирида Инсонни яртишни мақсад қилиб олган бўлса?! Субҳоналлоҳ!
Чексиз Коинотнинг, барча яралмишлар Марказида Ўзингиз борсиз
Аллоҳ инсонлардан аввал фақат Унинг итоатида бўладиган, Унинг амрига бўйсунадиган фаришталарни яратди. Аллоҳ фаришталарни илоҳий нурдан яратди. Уларнинг бўй-бастлари жуда ҳам катта экан. Агар отлиқ одам бир кеча ва бир кундуз тўхтамай йўл босганида бу йўл фариштанинг битта қанотичалик ҳам келмас экан. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссаломнинг қиёфаларини кўрганларида бу фариштанинг битта қанотлари бутун уфқни қоплаган эди. Бу нурли фаришталар шу даражада кўп эканки, улар бутун осмону фалакни тўлдиришар экан. Улар доимо Аллоҳга ибодат қилиб турганлигидан осмонлар қарсиллаб кетар экан. Уларда нафс йўқ. Улар емайди, ичмайди, ухламайди. Уларда ўз ҳолича танлаш, эркинлик йўқ. Уларнинг эркинликлари Аллоҳнинг иродаси билан йўғрилган. Фақат Аллоҳ амрига итоатда ва ибодатда бўладилар.
Инсоннинг яратилишидан аввал Аллоҳ жинларни яратди. Ҳадисларда келишича, уларни тутунсиз оловдан, аланга, оташдан яратган. Қандай қилиб бу оловдан идрок қилувчи мавжудотнинг шаклини пайдо қилганини Аллоҳнинг ўзи билади. Ёруғлик физикаси қонуниятларига кўра, ўзидан 100 фоиз нурни ўтказадиган жисмлар кўзга кўринмас экан. Балки Аллоҳ жинларни ана шундай яратгандир. Фаришталардан фарқли ўлароқ, Аллоҳ жинларга эркинлик берди, танлаш ҳуқуқини берди, шу билан бирга Аллоҳ уларга маъсулият юклади – Аллоҳни таниш маъсулиятини юклади. Жинлар ейдилар, ичадилар, уйланадилар, бола-чақа қиладилар. Уларнинг орасида иймон келтирганлари ҳам, иймон келтирмаганлари ҳам бор. Жинларнинг яна бир хусусиятлари, улар фақат ер юзида эмас, осмонларга ҳам кўтарилиб, тушиб турганлар. (Фақат Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбар бўлиб келганларидан кейин улар бу ҳуқуқдан маҳрум бўлишган). Вақт ўтиши билан жинлар ер юзида адолатсизлик, бузғунчилик қила бошлайдилар. Тафсирларда келишича яна шуларга ўхшаган Нос-нос (титанлар) деган ва бошқа жинлар ҳам бўлган. Булар бир-бирлари билан душманлик қиладилар, кучлилар кучсизлар устидан ҳукмронлик қиладилар, зўравонлик қиладилар, бир-бирларини ўлдирадилар. Ёвуз жинлар яхши жинларни ўлдирадилар, Ер юзида адолатсизлик, ёвузлик, зўравонлик ҳукмронлик қила бошлайди. Шундан кейин Аллоҳ уларни жазолаш учун Ерга фаришталарни юборади. Фаришталар ва жинлар ўртасидан жанг бўлади. Охири фаришталар жинларни енгадилар, қолганларини қандайдир оролларнинг четигача ҳайдаб борадилар.
Жинлар орасида Аллоҳга минг-минг йиллар давомида сиғиниб, Унга ибодат қилиб келган бир жин бўлади. У Аллоҳга бетиним тоат-ибодатда бўлади, Аллоҳни улуғлайди. Аллоҳ бу жинни фаришталар даражасига кўтаради, унга фаришталик мақомини беради, фаришталар билан бир даргоҳда бўлишни амр этади. Бир неча минг йиллар давомида бу жин ҳам фаришталар қатори Аллоҳга ибодатда бўлиб келади, икки ракат намозни тўрт минг йил давомида ўқиган бўлади.
Юқорида айтиб ўтилганидек, Аллоҳ тоатда бўлган жинни юксалтириб, фаришталар даргоҳида, жаннатда яшашга амр этади.
Сиз Аллоҳнинг Илоҳий Қудрати билан яратган Ер, осмон, юлдузлар, галактикаларни, мана шу оламни, чексиз коинотни, фаришталарни, жинларни, махлуқотини қудратингиз етганича тасаввур қилаяпсизми? Мана шу чексиз коинотни ҳар қанча тасаввур қилманг, яралмишларнинг, чексизликнинг марказида Ўзингиз турибсиз! Аллоҳ шуларнинг барчасини сиз учун, сизга Ўзини танитиш учун яратди. Аллоҳ сизни ўз азму ихтиёрингиз билан фаришталар каби Унга итоатда бўлишингиз, ўз-ўзингизни (дилингизни) қайта кашф этишингиз учун яратди…
III. ОДАМНИНГ ЯРАТИЛИШИ
“Аллоҳ Одамни Ўз Суратида яратди”
Биз Яратувчи яратган мўъжизалар ҳақида, одамнинг, оламнинг яратилиши ҳақида, фаришталар, жинларнинг яратилиш ҳақида бир оз тафаккур қилдик. Энди Одамнинг яратилиши ҳақида ҳам бир оз тафаккур қилсак. Зеро, саволларимизга жавоб излашда бу ҳам бир асосий қадам.
Биз Аллоҳнинг барча оламни яратишдан мақсади Инсонни яратиш эканлигини англадик.
Аллоҳ яратган илк одамни биз Одам алайҳиссалом, деймиз. Одам алайҳиссалом биринчи одам ва биринчи пайғамбар бўлганлар. Биз Одам алайҳиссаломни отамиз, деймиз, чунки биз инсонлар Одам ато ва момо Ҳавводан тарқалганмиз, уларнинг зурриётларимиз.
Қуръонда келган Одам алайҳиссалом қиссаси ниҳоятда улуғ ва қизиқарли қисса. Шу ўринда айтиб ўтиш жоизки, Қуръонда келган оятлар, улардаги қисса ва масаллар ўша давр учун келган деб, ёки ўзимиз учун бирор-бир информация сифатида қабул қилишимизнинг ўзи ножоиз. Қуръондаги ҳар бир қисса, оят, ҳар бир ҳукм – ҳар биримиз учун то Қиёмат Кунигача дастуриламал бўлиб битилган, ўзимиз учун, ўз келажагимиз учун биз ушбу Огоҳлантириш, Эслатмани Аллоҳнинг бизга бўлган чексиз Марҳамати деб қабул қилиб, ундан ўзимиз учун хулоса чиқариб олишимиз керак. Қуръонда келган Одам алайҳиссалом қиссаси шундай воқеаларни ўз ичига оладики, бу қисса орқали Аллоҳ Улуғлиги, Буюклиги, Раҳмонлиги билан “тафаккур қиладиганлар учун” биз инсонларни тақдир ҳақида огоҳлантиради, инсонга “ўз дастурини”, ўз йўлини белгилашда Раҳнамолик кўрсатади.
Шундай қилиб, Аллоҳ фаришталарга “Мен Ерда халифа (одам) яратмоқчиман”, дейди. У Одамни халифа деб айтади. Тафсирларда айтилишича,“халифа” сўзининг маъноси ўринбосар маъносини билдирар экан. Яъни, аввал биттаси бўлади, кейин унинг ўрнига иккинчиси келади, иккинчисининг ўрнига учинчиси, тўртинчиси ва авлоддан-авлодга, наслдан-наслга ўтади, деган маънони билдирар экан. Биз ўз ота-онамиз учун халифа эканмиз, ота-онамиз ўз ота-оналари учун халифа бўлишган, ота-оналари ҳам ўз ота-оналари учун халифа бўлишган. Иккинчи маъноси эса бир жойни эгаллаган одам ўрнини бошқа одам келиб эгаллаши, маъносини билдирар экан. Аллоҳ “халифа яратмоқчиман” деб айтганида, Ер юзида энди жинлар эмас, уларнинг ўрнига авлоддан-авлодга, наслдан наслга ўтадиган, Ерни ва кўнгилни обод қиладиган (кўнгил ободлиги – ўз-ўзини англаш, камолга етказиш), тинчлик, адолат ўрнатадиган одамларни яратмоқчи эканлигини айтади (Бақара сураси, 30-оят). Бу Аллоҳнинг Ўз Қаламига олган режаси эди. Фаришталар эса “…Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, ноҳақ равишда қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва Сени Муқаддас деб биламиз,“ деган мазмунда савол сўрашади.
Сиз шу вақтда “Нима учун доимо итоатда бўладиган фаришталар бундай савол беришди, ҳали Одам яратилмасдан туриб, у Ер юзида бундай ишлар қилишини улар қаердан билишди”, деб ўйлашингиз мумкин. Муфассирлар буни шундай чиройли изоҳлашадики, биринчидан, фаришталар ер юзида яшаган жинларнинг қилган ишларини билишади, шунинг учун ҳам уларнинг наздида Ер юзида ихтиёри ўзига берилган, нафси бор махлуқотлар яшайди, натижада улар ўз нафси учун курашадилар, бир-бирларига адолатсизлик, ёмонлик қиладилар, ёвузликлар, бузғунчиликлар қиладилар, бир-бирларини хонавайрон қилиб, зўравонлик қиладилар, бир-бирларини ўлдирадилар, бир-бирлари билан уруш қилиб яшайдилар, деган тушунча қолган.
Шунинг учун ҳам фаришталар Аллоҳ шундайларни яна қайтадан яратмоқчи эканлигидан ҳайрон бўлишади ва бу режа замирида Аллоҳнинг қандай мақсади борлигини билмоқчи бўлишади. Яъни, билиш учун. Иккинчидан эса, ҳаттоки фаришталар Аллоҳга савол беришганлиги, бу бизга ҳам ўрнак эканлиги, билмаганимизни сўраб ўрганишимиз биз учун ҳам керак эканлигидир. Аллоҳ фаришталарнинг саволига “Мен сизлар билмаган нарсани биламан” ( Бақара сураси, 30-оят), деб жавоб қайтаради. Фаришталар эса жавобан Аллоҳга ҳамд айтишади.
Аллоҳ фаришта Жаброил алайҳиссаломга Ер юзининг турли бурчагидан тупроқлар олиб келишни буюради. Баъзи бир китобларда келишича эса, бир нечта фаришталарни Ер юзининг турли бурчакларидан, турли хил жойларидан тупроқ олиб келишга буюради. Олиб келинган тупроқларнинг ранги турли хил: қора, оқ, қизил, жигарранг бўлади. Аллоҳ бу тупроқларга сув қўшиб аралаштиради, лой ҳосил бўлганидан сўнг Одамни Ўз Қўли билан бунёд этади. Айтилишича, тупроқларнинг ранги ҳар хил бўлгани ва турли хил жойлардан келгани учун ҳам одамнинг танаси ҳам, феъл атвори ҳам турли хил экан.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръонга кўра: “Аллоҳ Одамни Ўз Суратида яратди”, деб айтганлар. (Бухорий ва Муслим. Абу Ҳурайрадан ривоят қилинган.) Бу ҳадиснинг тафсирлари жуда кўп. Улардан биз ўзимизга шундай хулоса қилиб олишимиз керак: Аллоҳнинг кўрадиган кўзлари, эшитадиган қулоқлари, гапирадиган забони, қўли, оёқлари – бизнинг тасаввуримиздан, моддийликдан ташқарида – ҳамма ёқни, бутун оламни ҳаводек, ёруғлик тезлигидек қамраб олган. Шунинг учун ҳам У Илоҳ! Аллоҳ ўзидаги ана шу илоҳий сифтларидан олиб, Одамни моддий ҳолда яратди. Аллоҳ Одам алайҳиссаломни Ўз Суратида, Ўз Қўли билан яратди, деганда ҳам бу жумла метофорик маънода келган, буни моддийликдан ташқари бўлган Аллоҳнинг Куч, Қудрати, деб тушуниш керак.
Шундай қилиб, Аллоҳ Одамнинг танасини яратади ва бир муддат ўз ҳолига қўяди. Бу давр Одам алайҳи васалламнинг шаклланиш даврлари бўлади. Баъзи манбаларда 40 кун, баъзи манбаларда эса 40 йил дейилади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтишларча (Бухорий, Муслим), Аллоҳ Одам алайҳиссаломнинг бўйларини 60 тирсак баробарида яратган экан. Бу бизнинг ҳисобимиз бўйича тахминан 30 метрга тенг келади.
Тақводор жин нега Иблисга айланди?
Фаришталарнинг Аллоҳ билан бўлган суҳбатини эшитган жин Аллоҳ қандай мавжудот яратмоқчи эканлиги ҳақида ўйлай бошлади. Фаришталар билан бирга бир неча минг йиллар давомида Аллоҳга сажда қилиб, Унинг розилигини топиш илинжида юрган жиннинг кўнглига ғулғула туша бошлайди. Энди у Аллоҳ ризолигини эмас, ўзи ҳақда ўйлай бошлайди. Аллоҳ унинг даражасини юқори қилди, Ўз Даргоҳига юксалтирди. Энди эса кимни яратмоқчи? Нима учун, нима мақсадда бу мавжудотни яратмоқчи? Минг йиллардан бери жин ўзини энг яхши мавжудот деб биларди. У фаришталардан ҳам кўра ўзини ортиқ кўриб, уларда танлаш ҳуқуқи йўқ, менга эса Аллоҳ танлаш ҳуқуқини берган, деб фахрланарди, жинлар орасида ҳам энг улуғи ўзимман, деб ўйларди. Энди эса Аллоҳ яна бир мавжудотни яратмоқчи. Унинг кўнглида рашк, ҳасад пайдо бўлган эди. У Аллоҳ яратган мавжудотнинг нима эканлигини кўриш учун унинг олдига боради. Лойдан ясалган тананинг ранги қора, ичи бўм-бўш эди. Бу танани кўрган жин аввалига уни менсимади, лекин ичидан қандайдир қўрқувни ҳис этди. Секингина оёғи билан туртди. Қўли билан уриб кўрди, шунда сопалакнинг тақиллаган товушига ўхшагандек товуш чиқди. Тафсирларда келишича, жин аввал тананинг атрофида тинмай айланади, бўш тананинг ичига кириб, чиқиб юради. У ўзича бу мавжудот заиф, у ҳеч қачон халифалик қила олмайди, бундай маъсулиятни олиш учун унда куч, қудрат йўқ, деб ўйлади. Шундай бўлса-да, у ҳар сафар ичи бўш танага қараб: “Мен сендан кўра яхшиман, Сен мендан ортиқ бўла олмайсан! У мендан кўра ортиқ бўла олмайди! Унинг нимаси бор?! Мен ҳамма вақт Аллоҳнинг суюклиси бўлиб қоламан! Мен Самун оловидан яралганман!” дея такаббурлик қила бошлайди. Такаббурлик, рашк жиннинг қалбини қорайтира бошлади. Уни ўз вақтида назорат қилмай, қалбига киришига йўл қўйиб берди, такаббурлик, рашк энди ҳасадга айланган эди. Ҳасадни ҳам назорат қилмагани учун, ҳасад унинг кўнглини бутунлай эгаллаб олди. Аллоҳ яратган мавжудотга ёмон назар билан, ёмон ният билан қаради, чунки унинг ичи ифлосланган – шайтон бўлган эди. Шу сабаб у Аллоҳнинг раҳматини унутди, натижада эса “иблис”га айланди. Одам танасига ҳали Руҳ кирмасдан бурун иблис инсониятга душман эканлигини билдирди. Жиннинг ўз исми тахминан Разозил бўлган. Баъзи манбаларда эса Азозил деб айтилади. Энди эса у иблис – шайтон номини олди. Бу ҳам инсоният учун бир яхшигина сабоқ. Унинг шу вақтгача қилиб келган ибодатлари қаёққа кетди? Ахир у икки ракат намозни тўрт минг йил давомида ўқиган эди-ку!?
Одам нафас ола бошлади
Шундай қилиб, тана анча муддат турди. Руҳ, жон, қалб бўлмаган қуруқ, бўш тананинг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Аллоҳ унга Ўз руҳидан уфурди, жон ато этди. Ва тананинг ҳар ерида эт ва қон пайдо бўлди, мияга жон кирди, кўзларга жон кирди, нафас ола бошлади. Одам ато бирдан кўзларнини очдилар. Кўзларини очишлари билан жаннатнинг гўзаллигини кўрадилар ва шу заҳоти унга ошиқиб, юрмоқчи бўлдилар, лекин ҳали оёқларига жон кирмаган эди. Одамнинг сабрсизлиги ҳам шундан пайдо бўлган экан. Оёқларига жон кириб бўлгач, Одам алайҳиссалом акса урадилар ва “Алҳамдулиллоҳ” деб айтадилар. Аллоҳ эса бунга жавобан: ярхамука Роббик! Роббинг сенга раҳм қилсин, деб жавоб беради.
Аллоҳ Одам алайҳиссаломга фаришталар ёнига боришларини айтади. Фаришталар ёнига борганларида Аллоҳ Одам алайҳиссаломга сажда қилаётган фаришталарга “Ассалому алайкум” дегин дейди. Одам алайҳиссаломнинг саломларига фариштлар: “Ваалайкум ассалому ва раҳматуллоҳ!” деб жавоб берадилар. Яъни, “Сенга ҳам тинчлик, саломатлик ва Аллоҳнинг раҳмати бўлсин”, деб жавоб беришади. Аллоҳ Одам алайҳиссаломга: “Бу Сени ва Сенинг авлодларинг саломлашуви бўлади”, деб айтади. Шунинг учун ҳам биз саломлашганимизда фаришталар қўшган “раҳмат” сўзини қўшиб саломлашишимиз даркор экан. Аллоҳ Одам алайҳиссаломга “Бу сенинг авлодларинг саломлашуви” деб айтганида, Одам алайҳиссалом уларнинг авлодлари ким экани ҳақида ҳали билмаган бўладилар ва буни Аллоҳдан сўрайдилар. Шунда Аллоҳ Одам алайҳиссаломнинг умуртқаларидан ( баъзи манбаларда белларидан) Одам алайҳиссаломнинг барча авлодлари руҳларини чиқариб олиб уларга кўрсатади (Молик, ат-Термизий, Абу Довуд. Умар ибн Ҳаттобдан ривоят қилинган). Барча авлод, наслларини, фарзандларини… Биринчи фарзандларидан бошлаб, то охирги Қиёмат кунини кўрадиган фарзандларигача кўрсатган экан. Одам алайҳиссалом кўз ўнгиларида неча минг йиллар давомида Ерда яшайдиган наслларни – Инсонлар руҳини кўрадилар ва Аллоҳдан: Эй Роббим! Булар кимлар? деб сўрайдилар. Аллоҳ: “Булар сенинг зурриётларинг, сенинг авлодинг”,деб жавоб беради. Аллоҳ Одам алайҳиссаломга бу дунёга келадиган ҳар бир авлодининг ким бўлишини, уларнинг исмларини таништиради. Ҳар биримизнинг пешонамизга неча йил умр кўришимиз ёзиб қўйилган эди. Бизнинг исмларимизни, ким бўлишимизни бу дунёга келмасимиздан аввал Одам алайҳиссалом билган эканлар.
Аллоҳ Одам алайҳиссаломнинг хилқатларига ҳамма бор нарсанинг номларини, нарсаларнинг латиф, нозик томонларини, хусусиятларини – билимларни солган эди. Табиат қонунлари илмини солди, турли хил ҳунарларни, иш қуролларидан фойдаланишни солди ва унинг авлодлари турли хил тилда гапиришлари учун турли хил тилдаги нутқларни солди. Одам яралганидан то шу вақтга қадар ривожланиб келинаётган илм, фан техника, ҳозирги замон техника, электроника тараққиёти, фазога учиш, уни тадқиқ қилиш Одам хилқатига солинган билимлар мевасидир.
Фаришталар Одамнинг Улуғлигини тан оладилар. Аллоҳ Одамни гўзал суратда яратди. Одам алайҳиссаломнинг бундай гўзал кўринишларидан фаришталар ҳайрон бўлиб қоладилар. Улар Одам сиймосида Аллоҳнинг Куч, Қудратини кўрган эдилар. Шундан сўнг Аллоҳ фаришталарга Одамга сажда қилишни буюради. Шу заҳоти барча фаришталар буйруқни бажаришади. Осмоннинг бир қарич ерини ҳам бўш қолдирмай саф тортиб турган, бўй-бастлари ниҳоятда катта бўлган нурли фаришталар шу заҳотиёқ иккиланмасдан сажда қиладилар Тасаввур қилаяпсизми? Катта-катта, бир қанотининг ўзи бутун уфқни тўлдирадиган фаришталар Одамга ҳеч бир иккинланмай, шу заҳотиёқ сажда қилишди.
Айрим хабарларда келишича, фаришталар сажда ҳолида 100 йил турган эканлар, бошқа манбаларда эса 500 йил дейилади. Кейин улар бошларини кўтарадилар, қарашса, иблиснинг Одам алайҳиссаломга кибр билан, мағрурона тикилиб турганини кўришади. Шунда улар Аллоҳнинг амрига итоат этганликларидан хурсанд бўлиб кетиб, бошларини яна саждага эгишади. Намозда бошимизни икки марта саждага эгишимиз ҳам шундан.
Шундай қилиб, барча фаришталар Одам алайҳиссаломга сажда қиладилар, фақат иблисгина кибрланиб, Одамга сажда қилмайди. Аллоҳ “Нима учун менинг буйруғимга итоат этмадинг, Ўз Қўлим билан яратган Одамга сажда қилмадинг, нима сенга монелик қилди?” деб сўраганида Иблис: “Мен ундан кўра устунман, мени оловдан, уни эса лойдан яратдинг. Олов лойдан кўра тоза, ёруғ ва ундан устун”, дейди.
Аллоҳ Одам атони жаннатга киргизади. Одам ато жаннатда узум, хурмо, анжирлардан тановул қиладилар, жаннат боғларини айланадилар, саройларини кўрадилар, нимаики кўнгиллари хоҳламасин, ҳаммаси шу заҳоти муҳайё бўлар эди. Лекин Одам ато ўзларига ўхшаган бир дўст, ҳамроҳ, бир суҳбатдош кераклигини ҳис этдилар. Аллоҳ Одам атога уйқу беради ва ухлаб ётганларида чап қовурғаларидан ўзларига билдирмай Ҳаввони яратади. Ҳавво жонли, деган маънони билдиради. Чунки онамиз Ҳавво жонли хилқатдан яратилганлар.
Одам алайҳиссалом уйғонганларида олдиларида гўзал бир аёлни кўрадилар ва ҳайрон бўлиб: “Сен кимсан, нима учун бу ердасан?” деб сўрайдилар. Онамиз эса: “Мен Ҳаввоман, кўнглинг хотиржам ва ҳузур топиши учун Аллоҳ мени яратди”, деб жавоб берадилар.
Аллоҳ Одам ато ва момо Ҳаввони жаннат неъматларидан хоҳлаганча истеъмол қилишларини, завқланиб, ҳузурланиб яшайверишларини айтади. Фақат биргина дарахтга яқинлашмасликни, унинг мевасидан тановул қилмасликни, шайтоннинг сўзига кирмасликни буюради.
Аллоҳга итоатсизлик
Одам Ато билан момо Ҳавво жаннатда яшай бошлайдилар. Лекин шайтон тинч эмас эди. У нима қилиб бўлса ҳам Аллоҳ ман қилган дарахтнинг мевасидан уларга едириши керак эди. Секин-асталик ва ниҳоятда усталик билан уларга яқинлашар, жаннатда фақат фаришталар абадий яшашини, шунинг учун ҳам Аллоҳ уларни Ерга юбормоқчи эканлигини айтади. Ман қилинган дарахтни кўрсатиб эса: “Ким шу дарахт мевасидан еса, жаннатда абадий яшайди, шунинг учун ҳам Аллоҳ бу дарахтни сизларга ман қилди, У сизларни Ерга туширмоқчи”, деб ана шу дарахт мевасидан ейиш керак эканлигига уларни ишонтира бошлайди. Шу даражада аврай бошлайдики, ахийри уларнинг диллари оғиб, ана шу дарахт мевасини истъемол қилишади. Биринчи марта Одам кўнглига ақл шубҳани солди, нафсни устун кўрсатиб қўйди. Шайтонга эса худди шу нарса – Одамнинг ақли, нафси устун келиб, Аллоҳга итоатсизлик қилиши керак эди.
Ана шу итоатсизлик сабаб Аллоҳ Одам алайҳиссалом ва момо Ҳаввони Ерга тушишга амр қилади.
Ушбу қиссани муфассир Нуъмон Али Хон жуда ҳам гўзал тафсир қилади ва бир нарсага эътиборни қаратади: Биринчидан Аллоҳнинг Қаламида Одам алайҳиссаломни Ерда халифа бўлиши битилган. Лекин у зотнинг ҳаётлари Ерда бошланмади, жаннатда бошланганлигини ва бу бежиз эмаслигини таъкидлайди. Жаннатда яшаганларида Аллоҳ Одам ато ва момо Ҳаввога жаннатда ниманики истасалар шу нарса муҳайё бўлишини, фақат биргина дарахт мевасига яқинлашмасликни, унинг мевасидан ейишни ман қилади. Шайтон эса уларни авраб йўлдан уради ва натижада Аллоҳ уларни ерга туширади. Бу бир тақдири азал ҳақида бўлиб, яхши тақдирга ҳам, ёмон тақдирга ҳам ўзимиз сабабчи бўлишимизга бир ишора эканлигини билдиради.
