– Сенинг асосий машғулотинг нима у ерда?
– Умуман олганда жуда оддий, мен кодларни ўрганаман, уларни миям ёрдамида ечаман ҳамда МХАга маълумотларни еткизиб бераман, – Сьюзан шундай деб бамайлихотир жавоб берса-да, севган инсонини алдаётгани учун ичини ит тирнади. Лекин қизнинг ўзини аслида нималар билан шуғулланишини айтишга имкони йўқ эди. Агар Девид бу саволни бир неча йил олдин берганида, Сьюзан ҳеч иккиланмасдан ҳақиқатни айтиб берган бўларди, лекин ҳозир МХАда кўп нарса ўзгарди. Криптография дунёси ўзгарди. Сьюзаннинг янги вазифалари шу даражада машаққатли эдики, бир нечта карвонга юк бўларди.
Сьюзаннинг хаёлларидан бехабар Девид кодлар ҳақида эшитиши биланоқ чеҳраси очилиб кетди:
– Ўзи нимадан бошлайсан кодларни очишни? Айтмоқчиманки, қандай қилиб уларни ечасан?
Сьюзан жилмайди:
– Бу худди хорижий тилни ўрганишга ўхшайди. Дастлаб кўрганингизда матнга тушунмайсиз. Лекин унинг тузилиши билан боғлиқ қоидаларни ўрганганингиздан кейин белгиларнинг асл маъносини чақишни бошлайсиз. Бу унчалик мураккаб эмас.
Беккер тушунгандек бош ирғади. Сьюзан Девиднинг бу ҳақда кўпроқ билгиси келаётганини сезиб, унга криптография бўйича кичик сабоқ бермоқчи бўлди. Стол устида ётган салфетка ва концерт афишаларидан ёзув тахтаси сифатида фойдаланаркан, қиз Юлий Цезарнинг «Тўғри квадрат» деб аталувчи махфий кодлаш тизимини тушунтиришга киришди.
– Цезарь тарихдаги энг биринчи кодли хабар ёзган одам бўлган, – изоҳ берди Сьюзан Цезарнинг исмини эшитиб ажабланган йигитга. – Императорнинг хат ташувчиларига ҳужумлар авж олиб, унинг махфий ёзишмалари ўғирланиши хавфи кучайгач, Цезарь ҳимоя чораси сифатида мактубларни шифрлаш усулини ўйлаб топди, бунга матннинг ҳарфлари ўрнини бегоналарга тушунарсиз бўлган тарзда ўзгартириб, бир қараганда маълумотни маъносиздек кўрсатиш ҳисобига эришганди. У кашф этган усул шундан иборат эдики, матннинг ҳажмига қараб ҳар бир ёзишмадаги ҳарфлар сони қатъий белгиланган бўлиб, улар фақатгина квадратга бўлинувчи сонлардан ташкил топарди. Масалан, ўн олти, йигирма беш, қирқ тўққиз, саксон бир, юз ва ҳк. Цезарь ишончли хизматкорларига ўзи юборган хабарни ўқиш учун матндаги ҳарфлар сони қайси рақамнинг квадратига тенг бўлса, уларни худди шунча қаторга кетма-кет тақсимлашларини ва ҳосил бўлган натижани юқоридан пастга қарата ўқишларини тайинларди. Масалан, – Сьюзан Девид осонроқ тушуниши учун қўлидаги қалам билан сочиққа чизишни бошлади:
М Н М Е Е Г И В Н И М И И С Д Д
– Тасаввур қилинг, Девид, бу сизга келган хабар. Унда ўн олтита ҳарф бор. Ўн олти тўрт рақамининг квадрати ҳисобланади. Демак, сиз ҳозир бу ҳарфларни тўртта қаторга тенг бўлиб чиқишингиз зарур. Мана бундай қилиб:
М Н М Е
Е Г И В
Н И М И
И С Д Д
Энди эса ҳосил бўлган квадратдаги сўзларни тепадан пастга қарата ёзиб, маъноли қисмларга ажратамиз:
МEНИНГИСМИМДEВИД
МEНИНГ ИСМИМ ДEВИД
– Кўриб турганингиздек, сим-сим очилди! – Сьюзаннинг маҳоратини ҳайрат оғушида кўзларини катта-катта очганича кузатиб ўтирган Девидга қараркан, қиз завқланганича энгашиб, унинг бурнидан ўпиб қўйди ва давом этди:
– Орадан вақтлар ўтди. Цезарь бошлаб берган ҳарфларни чалкаштириш орқали ёзишмаларни ҳимоялаш усули бошқалар томонидан ўзлаштирилиб, янада мураккаблаштирилди. Иккинчи жаҳон уруши даврида нацистлар томонидан қурилган кодлаш машинаси – Enigma ўз даврининг энг ноёб намунаси бўлиб қолди. Компьютерлашмаган бу аппарат ёзув машинкасига ўхшаб кетарди ва ўзига киритилган ахборотни саноқли дақиқалар ичида умуман уқиб бўлмайдиган, беўхшов белгилар тўпламига айлантириб чиқариб берарди. Enigma шифрлаган маълумотни фақатгина бошқа бир Enigma машинасигина расшифровка қила оларди…
Девид қизнинг шу каби ҳикояларини қулоқ қоқмасдан, итоаткор талаба сифатида тингларди. Ниҳоят, бир куни, университетда спектакль кўриб ўтиришганида қиз унга код ечиш бўйича илк топшириқни берди. Танаффус вақтида йигит қўлидаги ручкани уёқдан-буёққа айлантирганича қоғоздаги ўн беш ҳарфдан иборат мактубнинг маъносини чақолмай боши қотиб ўтирарди.
РЗЖ
ЛДМВЯ
ЕПЯРЗЖ
Матнни гоҳ юқоридан пастга, гоҳ ўнгдан чапга қарата ҳар хил усулда ўқишга сарфлаган аллақанча дақиқалари бесамар кетгач, Девид ўзини ҳақиқатан ҳам боши берк кўчага кириб қолгандек ҳис қилди. Қоғозга қанча тикилиб ўтирганини билмайди, лекин чироқлар ёруғи пастлаб, спектаклнинг иккинчи қисми бошланаётганидан дарак берганда, йигит сапчиб ўрнидан туриб кетди. У ҳаммасини тушунганди. Сьюзан хабарни кодлаш учун оддийгина қилиб ҳар бир ҳарфни алифбо бўйича ўзидан битта олдингисига алмаштириб қўйганди. Кодни ечиш учун Беккер шунчаки ҳарфларни ўзидан кейин келадигани билан алиштириши кифоя эди. Яъни хатдаги «a»ни «б»га, «б»ни эса «в»га айлантириб ўқиш керак эди. Ўзининг натижасидан ёш боладек қувониб кетган Девид ҳаяжонланиб, қизнинг мактубини охиригача ўқиди:
СИЗ МEНГА ЁҚАСИЗ
Кўз олдида намоён бўлган муҳаббат изҳори йигитга битмас-туганмас қувонч бағишлади. Шоша-пиша қўли қалтираб, жавоб хатини ёзди ва Сьюзанга тутқазди:
РДМ ФЯЛ ЛДМВЯ ЕПЯРЯМ
Ёзувни ўқиган Сьюзаннинг юзига табассум югурди. Уни кузатаркан, Беккер энтикиб кетди; у ўспирин йигитча эмас, балки эс-хушини йиғиб олган ўттиз беш ёшли ақли расо эркак эди, лекин, шунга қарамай, Сьюзан ҳақида ўйлаганида юраги қафасидан чиққудек бўлиб, потирлаб урарди. Беккерни умри давомида ҳеч қайси аёл ўзига бунчалик ром этмаганди. Сьюзаннинг нафис қомати, сип-силлиқ бадани, дуркун кўкракларига қараб туриб, унинг қачондир, узоқ ўтмишда бесўнақай ўспирин бўлганига ишонгиси келмасди, баъзан қизга ҳазиллашиб, «сен амалий математика ва сонлар назарияси бўйича докторлик унвонига эга мен учратган ягона модельерсан», деб таъкидларди.
Икки йил бир-бирини қувиб ўтиб кетди… Бу вақт давомида Девид ҳам, Сьюзан ҳам бир-бирига шундай боғланиб қолган эдики, келгуси ҳаётларининг бир лаҳзасини ҳам айро тасаввур қилишолмасди.
Кунлардан бир куни Девид қизни дам олиш кунларини мароқли ўтказиш учун тоғ сайрига таклиф этди. Шимолий Каролинанинг Смоки Маунтин тоғлари Сьюзанга жуда ёқди, ўзига ҳос услубга эга «Баҳайбат тош» меҳмонхонасидаги хонада ҳарир пеньюарга ўралиб, деразадан ташқаридаги пурвиқор тоғларнинг кечки гўзаллигига ошуфта бўлиб турган бир вақтда Девид яқинлашиб, қизни елкасидан қучди, унинг кўзларига тикилганича деди:
– Менга турмушга чиқасанми?
Расмиятчиликларни унча хушламайдиган Девиднинг қўлида узук йўқ эди, умуман, бу муҳим ҳам эмасди. Кутилмаган, бироқ ўта ёқимли бу таклифдан Сьюзаннинг кўзлари чақнаб кетди ва жавоб тариқасида йигитнинг лабига лабини босди. Эҳтирос билан узоқ ўпишишди. Шу алфозда Беккер қизни даст кўтариб, камин ёнида тўшалган чойшабга ётқизди, унинг нозик баданини кийимлардан бирма-бир халос этди, устига эгилиб, қулоғига секин шивирлади: «Мен бу бўсаларингни розилик белгиси сифатида қабул қиламан, жоним». Сьюзан бахтдан сархушланиб, йигитнинг қайноқ оғушига сингиб кетди. Олдинда уларни эҳтиросларга йўғрилган узун тун кутарди…
Ўша унутилмас кечага шу бугун роппа-роса олти ой тўлганди. Ва айнан бугун икки йиллик муносабатлари давомида биринчи марта ўрталарида тушунмовчилик юзага келганди.
Тўртинчи боб
Крипто эшиги очилиб, чийиллаган товуш чиқарди, Сьюзан ўзига келди ва хаёлларини бир четга йиғиштириб, ичкарига қадам ташлади. Махсус компьютер унинг кирганини қайд этиб, овоз берди. Гарчи Сьюзан Криптода уч йилдан бери яшаса-да, ҳанузгача бинонинг ҳашаматли кўринишидан ҳайратланарди. Беш қаватдан иборат улкан, айлана шаклдаги асосий залнинг баландлиги ўттиз олти метрни ташкил этарди. Икки мегатонна портлашга чидамли поликарбонат тўр билан маҳкамланган ойнаванд гумбаз ўзидан Қуёш нурларини фильтрлаб ўтказишга мослашганди. Шаффоф равоқдан офтобнинг кучсиз ёғдуси тушиб, деворларда ажиб жилваланарди. Залга ётқизилган кафель тиниқ, қора рангда бўлиб, ҳар қадам ташлаганда худди қоп-қора музни босаётгандек ваҳимали таассурот уйғотарди.
Хона марказида улкан ракетанинг тумшуғига ўхшаб кетадиган машина ўрнатилганди. Баландлиги етти метр бўлган бу машина бир қараганда қаҳратон қишда денгиз совуғига чидолмай музлаб қолган баҳайбат йиртқич китни эсга соладиган Трансхабар аппарати эди.
Трансхабар дунёда ягона нусхадаги энг қимматбаҳо компьютер жиҳози ҳисобланиб, МХА унинг мавжудлигини ҳеч қачон тан олмасди.
Айсберг ўзининг асосий массасини сув остига беркитгани каби, Трансхабарнинг юзада кўриниб турган қисми унинг ўндан бир ҳажмини ифодаларди холос. Аппаратнинг асосий манбаи, тўқсон фоиз қудрати бино остидаги олти қаватдан иборат бункерга яширилган эди. Бункер тубида жойлашган генераторларнинг тинимсиз ҳаракатидан ҳосил бўладиган доимий ғуввиллаган товуш Криптодаги ўлик сукунатни бузиб турарди.
* * *
Яратилган бошқа буюк технологик ихтиролар сингари, Трансхабар ҳам замона зайли билан вужудга келган. Кўпчилик 80-йилларда оммалашган интернетни энг сўнгги янгилик деб билса-да, аслида глобал тармоқ бундан қарийб 30 йил муқаддам Мудофаа вазирлигининг ташаббуси билан яратилганди. Ундан асосий мақсад эса келажакда содир бўлиши мумкин бўлган ядро уруши вақтида компьютерларнинг йирик тармоғи, яъни интернет ёрдамида ҳукумат ахборот алмашинув агентлигининг хавфсизлигини таъминлашдан иборат эди. 1980-йилларда интернетнинг, сўнгра электрон почтанинг оммага тақдим этилиши телекоммуникация соҳасидаги буюк инқилоб бўлди. Бу тўнтарилишга гувоҳ бўлган МХА бундан буёғига разведка, ахборот тўплаш ва юбориш қоидалари ҳам ўзгаришини тушуниб етди. Электрон почта мактубдек ишончли, телефондек тез эди. E-mail’дан юборилган хабарлар ҳаво орқали эмас, балки ер остидаги фибер-оптик симларда узатилгани сабаб уларни яширинча эшитиш, ўқиш мумкин эмас, демак, электрон почта ва интернет телефонларга қараганда минг марта хавфсиз, деган фикр омманинг хаёлига ўрнашиб қолди. Шу сабабли ҳам глобал ахборот алмашув воситаларининг янги турлари жиноятчилар, террорчилар ва жосуслар учун айни муддао бўлди, чунки уларни телефондаги махфий суҳбатларини яширинча эшитилиш хавфи доимо безовта қилиб келарди.
Шунга қарамасдан, МХАнинг техник мутахассислари учун интернет бўйлаб юборилаётган шахсий ахборотни топиб, ушлаб қолиш хамирдан қил суғургандек осон эди. E-mail орқали ноқонуний бизнес билан шуғулланаётган олғир кимсалар тез орада уларнинг шахсий сирлари ўзлари ўйлаганчилик шахсий эмаслигини тушуниб етдилар, чунки АҚШнинг Федерал қидирув бюроси, Наркотикка қарши кураш идораси, Солиқ қўмитаси каби бир қатор ташкилотлари МХАнинг хакерлар гуруҳи бузиб кириб, одамларнинг почтасидан тўплаган маълумотлар ва далиллар ёрдамида юзлаб, минглаб жиноятларни фош этаётганди.
Компьютер фойдаланувчилари АҚШ ҳукумати одамларнинг шахсий электрон почта хабарларини текширишга имконияти борлигидан воқиф бўлганидан сўнг бу маълумот уларни ғазаблантириб, оммавий норозиликларга сабаб бўлди. Сиёсат ва жиноятга алоқаси йўқ оддий халқ вакиллари ҳам электрон почтадан фойдаланишга хавфсираб қолишди. МХАга жавоб тариқасида уддабурон дастурчилар электрон почтани ҳимоялаш усуллари устида бош қотиришни бошлашди ҳамда оммабоп калит номли шифрни ўйлаб топдилар. Бу шифр фойдаланишга қулай компьютер дастуридан иборат бўлиб, унинг вазифаси юборилган хабарни ўқиб бўлмас даражада кодлаштириш эди. Энди хабар йўлловчи юборган мактуб қабул қилувчидан бошқанинг қўлига тушиб қолган тақдирда ҳам уни ўқишнинг сира иложи йўқ эди, чунки бегона экранда ёзишма ўрнига маъносиз белгилар жамланмаси намоён бўларди. Фақат хабар йўлланган шахсгина ҳеч муаммосиз уни ўқий оларди.
Бундай хабарларни ўқишнинг ягона йўли хат юборувчининг махсус калит сўзидан хабардор бўлиш эди. Калит сўз PIN-кодга ўхшаб кетса-да, унга қараганда узунроқ ва мураккаброқ бўлган белгилардан иборат бўлиб, ўзида қай усулда мактубни расшифровка қилиш тўғрисидаги маълумотни жамлаганди.
Дастлаб фойдаланилган калит сўзлар МХА ҳисоблаш машиналари тахмин қилиб топиши мумкин бўлган даражада қисқа эди. Масалан, агар керакли калит сўз ўнта рақамдан иборат бўлса, компьютерга 0000000000 дан 9999999999 гача сонларнинг барчасини калит сўз сифатида синаб кўришга буйруқ бериларди, натижада эртами, кечми тўғри шифрни топиш имкони бор эди. Расшифровканинг бу тури «шафқатсиз ҳужум» деб аталиб, кўп вақт талаб этадиган, лекин натижа бериши муқаррар бўлган усуллардан эди.
Лекин вақт ўтгани сайин калит сўзлар ҳам узунлашиб, мураккаблаша борди. 1990-йилларга келиб битта калит сўзнинг ўзи элликдан ошиқ белгиларга эга бўлиб, ASCII алифбосининг 256 та рақам ва рамзини ўз ичига оларди. Олдин электрон машиналар калит сўзларни тахмин қилиб топиши учун бир неча кун сарфлаган бўлса, эндиликда биргина калит сўзни топишга ой тугул йиллар ҳам етарли бўлмай қолганди. Тўғри калит сўзни аниқлаш эҳтимоли математик жиҳатдан амримаҳол бўлиб, бу худди беш километрга чўзилган қумлоқ соҳилдан керакли қум заррасини ахтаришдек гап эди. МХАнинг энг тезкор компьютери CRAY/JOZEFSON II «шафқатсиз ҳужум» ёрдамида кодни топиш учун ўн тўққиз йил сарфлаши аниқлангандан сўнг бу усул энди бефойда экани тан олинди. Компьютер калит сўзни топиб, кодни синдиргунча хабар ўз аҳамиятини йўқотиб бўларди. Тезкорликни ўзига шиор қилиб олган МХА учун эса бу шармандали ҳолат эди.
Олдида пайдо бўлган бундай тўсиқдан таҳликага тушиб қолган МХА муаммони ечиш учун Америка президентига ўта махфий таклиф билан мурожаат этди. Бу таклиф дунёдаги энг биринчи, универсал код ечиш машинасини яратиш билан боғлиқ эди. Давлат раҳбари бу ғояни нафақат маъқуллади, балки режанинг бекаму кўст амалга оширилиши учун МХАни тасаввурга сиғмас даражада беҳисоб маблағ ва картбланш ҳуқуқи билан ҳам таъминлади.
Кўплаб муҳандислар МХА тасаввуридаги код ечиш машинасини қуришнинг иложи йўқлигини таъкидласа-да, ташкилотнинг ўзи бундай фикрларга қулоқ илишни истамади. У «ҳеч нарса имконсиз эмас. Имконсиз туюлган ғоялар рўёби узоқроқ вақт олиши мумкин холос» деган шиорига содиқ қолиб, ишга киришди.
Орадан беш йил ўтиб, МХА ҳақ эканлигини яна бир бор исботлади. Сарфланган беш юз минг иш соати ва 1,9 миллиард доллар бесамар кетмади. Ишнинг сўнгги босқичи: жимитдек процессорларни қўл меҳнати ёрдамида аппаратга жойлаштириш, якуний ички дастурлаш тугатилгандан сўнг ниҳоят Трансхабар дунё юзини кўрди.
Гарчи Трансхабарни яратиш устида минглаб мутахассислар ишлаган бўлса-да, уларнинг иши шу даражада индивидуал тақсимландики, кўпчилиги аслида нимани яратиш устида меҳнат қилаётганидан бехабарлигича қолди. Трансхабарнинг ҳақиқий имкониятларидан бохабар шахслар жуда камчиликни ташкил этарди.
Машинанинг уч миллиондан ошиқ процессорининг барчаси бир-бирига параллель равишда кўз илғамас катта тезлик билан ҳаракатланиши натижасида ўта мураккаб калит сўзлар ҳам Трансхабардан қочиб қутулмасди. Мультимиллиард долларлик бу санъат асари калит сўзларни топиб, кодларни ечишда нафақат процессорлардан, балки эндигина юзага келаётган квант компьютерлаштиришдан ҳам қувват оларди. Бу технология ахборотни иккилик саноқ тизими тарзида эмас, аксинча, квант-механик ҳолатда сақлаш имкониятини яратиб берганди.
