– Агар компьютер кодни топганини ўзи сезмаса-чи?
Кутилмаган фикрдан Сьюзан стулдан йиқилиб тушаёзди:
– Нима-а-а?
– Агар Трансхабар тўғри калит сўзни узоқ муддат тахмин қилишда давом этса, бунга ягона сабаб у керакли калит сўзга дуч келганини англамаслиги бўлиши мумкин. – Стратмор бироз тин олиб, умидсиз оҳангда қўшиб қўйди. – Менимча, бу алгоритм айланма матндан ташкил топган.
Қизнинг оғзи ҳайратдан очилиб қолди.
Айланма матн тушунчаси биринчи марта 1987 йили венгриялик математик Жозеф Гарн томонидан ўртага ташланганди. Компьютер шифрланган матнни ўқиш учун хабардаги кўзга ташланувчи белгилар, уларнинг жойлашувини таҳлил қилишга таянишини ҳисобга олиб, Жозеф матндаги ҳарфлар ва рақамларнинг ўрнини маълум вақт оралиғида алмаштириб туришни таъминловчи алгоритм яратиш фикрини олға сурганди. Назарий жиҳатдан олиб қараганда, белгиларнинг доимий ўзгариши натижасида компьютернинг шифрни ечадиган калитни топиши мураккаблашарди. Муқобил калитни топган тақдирда ҳам хабар матни бошқача тус олиб, янги кўринишига эски калит мос тушмасди ва электрон ҳисоблаш машинаси уринишларни қайтадан бошлашга тўғри келарди. Бу жараённинг охири йўқ эди. Ўша даврда Жозефнинг ғоясига Марсни ишғол қилишдек иложсиз ҳодиса сифатида қаралган бўлса, ҳозирга келиб бу каби алгоритмни яратишга инсон салоҳияти ожизлик қилиши тан олинганди.
– Нима? – қиз анграйганча курсига суяниб қолди. – Бизнинг бўлимда дунёдаги энг моҳир дастурчилар йиғилган, шеф! Энг устаси фаранглар фақат Криптода фаолият юритади! Ўзингиз кўриб турибсиз, бир неча йиллардан бери айланма матн устида ишлаяпмиз, аммо ҳанузгача бирор натижага эришганимиз йўқ. Жамоатчилик орасидаги аллақандай чаласавод айланма матнни яратиш усулини топган бўлиши мумкин эмас! Бу бўлмаган гап!
Стратмор қизни тинчлантиришга уринди:
– Шахсан мен бу дастурчи йигитни чаласавод деб атамаган бўлардим…
Лекин Сьюзан эшитишни ҳам истамасди, унинг миясида турфа фикрлар чарх урарди. Трансхабар бу тарзда ишлашига бошқа изоҳ бўлиши керак. Балки вирус, балки ички аппаратлардаги кўз илғамас носозлик туфайли машина код калитини тополмаётгандир. Ҳар нарса бўлиши мумкин, бироқ ечиб бўлмас шифрни сабаб қилиб кўрсатиш ғирт бемаънилик. Бундай алгоритмнинг мавжуд эмаслиги кундек равшан, ахир…
Командор гапида давом этди:
– Бу алгоритмни шу вақтгача мен учратган энг зеҳни ўткир, алоҳида истеъдодга эга дастурчи тузган.
– Жин урсин, қанақасига? Ақлий салоҳияти юқори бўлган барча компьютер дастурловчилари менинг бўлимимдаку. Агар улардан бирортаси айланма матнни ёзганида эди, мен албатта хабар топган бўлардим бундан, – Сьюзан шубҳа аралаш эътироз билдирди. – Кимни назарда тутяпсиз, аниқроқ гапирсангизчи?
– Тахмин қилиб кўрчи… Бу одамнинг МХАга унчалик ҳуши йўқ эди.
– Оббо… Топишмоқ топишнинг айни вақтини топдингиз! – қиз асабийлашди, унинг сабр косаси тўлиб бораётганди.
Командор Флетчернинг киноясини беэътибор қолдириб, сўнгги изоҳини айтди:
– Бу одам Трансхабар лойиҳаси устида ишлаганди. Бироқ қоидаларга бўйсунмай, муаммо келтириб чиқаргани сабаб уни ишдан четлаштирганман… Ёдингга тушдими?
Шефнинг сўнгги сўзларидан кейин Сьюзаннинг ранги оқариб кетди:
– Эй Худойим…Ахир у…
Стратмор қиз ниҳоят ким ҳақида гап кетаётганини тушунганини кўриб, маъқуллади:
– У йил бўйи Трансхабарга чидамли код ёза олувчи алгоритм яратгани ҳақида жар солиб юрганди.
– Л-лекин… – дудуқланди Сьюзан. – Лекин мен унинг гаплари қуруқ оғиз кўпиртириш деб ўйлагандим. Ростдан ҳам яратибдими шундай алгоритмни?
– Шундай. – қисқача жавоб берди командор.
Сьюзаннинг нафаси ичига тушиб кетди:
– Ахир…бу дегани…
Стратмор қизнинг кўзларига маъносиз тикилди ва нафрат аралаш пичирлади:
– Тўғри ўйлаяпсан. Бу дегани Энзай Танкадо Трансхабарни кераксиз матоҳга айлантирди дегани!
Олтинчи боб
Энзай Танкадо Иккинчи жаҳон урушининг суронли йилларидан анча вақт ўтганидан кейин туғилган бўлса-да, урушни батафсил ўрганди. Айниқса, воқеалар ривожининг энг аянчли нуқтаси, юз минглаб ватандошининг ёстиғини қуритган атом бомбаси портлаши ҳақидаги тарихий маълумотларнинг деярли барчасини синчиклаб кўздан кечириб чиқди.
Ҳиросима. 08:15, 6 август, 1945 йил дунё тарихига аёвсиз бузғунчилик содир этилган сана сифатида муҳрланди. Атом кучи урушдаги ғолиблар ва мағлублар ким эканлигини белгилаб берди. Танкадо жангда мамлакатининг енгилганини ҳам, миллатдошларининг қирилиб кетганини ҳам қабул қила оларди. Лекин мана шу бомба портлаши онасининг умрига зомин бўлганини ҳеч ҳазм қилолмасди.
1945 йили портлашдан кейин кўпчилик дўстлари қатори Танкадонинг онаси ҳам Ҳиросима аҳолисига ёрдам кўрсатиш учун кўнгилли сифатида йўлга отланди. Ўша ерда ҳудуддаги кучли радиациядан заҳарланиб, дарди бедаво хасталик – нурланишга чалинди. Шу дард билан ўн беш йилдан ошиқроқ курашди. Ниҳоят, орадан ўн тўққиз йил ўтиб, ўттиз олти ёшида, ўзини муқаррар ажалга етаклашини билса-да, Танкадони дунёга келтирди ва фарзанди рўйи заминдаги илк нафасини чиқаришига улгурмасиданоқ вафот этди. Аёл ягона зурриёдининг мажруҳ туғилганидан бехабар ҳолда дунёдан ўтганди.
Энзайнинг дадаси хотинини йўқотгани етмагандек, ҳамширалар фарзанди деб кўрсатган нуқсонли мавжудотни кўриб, дардига дард қўшилди, ўша тундаёқ касалхонани тарк этди ва ҳеч қачон боласини қидириб қайтмади. Шифокорлар Танкадонинг бир кечадан ортиқ яшашига ишонмаганди, лекин митти гўдак ҳаёт учун курашиб, матонат билан нафас олишда давом этди. Орадан бироз вақт ўтгач, уни бефарзанд бир оила савоб илинжида асраб олди.
Эсини танигандан кейин ҳар кеча ёш Танкадо ўзининг буришиб кетган бармоқларига тикиларкан, онасининг ўлимига, майиб туғилишига, дадасининг ўғлидан воз кечишига сабабчи бўлган мамлакатдан қасос олишга қайта-қайта қасам ичарди. Болакайнинг мурғак қалбида интиқом алангаси гуриллаб ёнмоқда эди.
Энзай ўн икки ёшга тўлганида Токиодаги компьютер ишлаб чиқарувчи бир фирма унинг оиласини ҳузурига чақирди. Бундан мақсад фирма ишлаб чиқарган ногирон болаларга мўлжалланган клавиатура синовида Танкадонинг иштирокини сўраш эди. Қўшимча маблағ ишлаш илинжида тутинган ота-она болани олиб пойтахтга отланди.
Энзай Танкадо ўшанда умрида биринчи марта компьютерни кўрди. Олдин ҳеч қачон фойдаланмаган бўлса ҳам, бир қарашдаёқ уни қандай ишлатишни ўрганиб олди. Компьютер орқали у бутунлай ўзгача дунёни кашф қилганди. Кейинроқ эса ҳаётининг бир лаҳзасини ҳам компьютерсиз тасаввур қилолмайдиган бўлди, компьютер унинг доимий йўлдошига айланди. Улғайгач, Танкадо мактабни бутунлай йиғиштириб қўйди, компьютер ёрдамида ишлаб пул топишни бошлади, керакли маблағни йиққанидан сўнг Япониядаги энг машҳур олийгоҳ – Дошиша университетига ҳужжат топшириб, ўқишга кирди. Тез орада Энзай Танкадо бутун Япония бўйлаб «Мажруҳ даҳо» номи остида донг таратди.
Кунлардан бир куни тасодифан Энзай Япониянинг Иккинчи жаҳон уруши даврида АҚШнинг Пёрл-Ҳарбор кўрфазига қилган босқини ҳақида ўқиб қолди. Воқеалар силсиласини тарози палласига қўяркан, АҚШга бўлган нафрати аста-секин сўниб борди. Буддизмга меҳр қўйиб, художўй диндорга айланди, шу аснода болалигида ичган қасамини унутди; у кечириш маърифатга етакловчи йўл эканлигини англаганди.
Йигирмага кирганида Танкадо дастурчилар орасида ҳурматга сазовор инсонга айланганди. Унинг довруғини эшитган IBM зудлик билан ишга таклиф қилди. Имкониятдан унумли фойдаланган Танкадо Техасга учди. IBMда ишлаб, янада тажриба орттирган йигит уч йилдан кейин у ерни тарк этиб, Нью-Йоркка кўчиб ўтди ҳамда ўзи мустақил алгоритмлар ёзишни бошлади, шу орқали каттагина бойлик орттирди.
Шу зайлда тинчгина яшаб юрган Танкадонинг овозаси МХАнинг эътиборидан четда қолмади. Тақдирнинг ўйинини қарангки, Танкадо бир вақтлар ер билан яксон қилиш истагида ёнган мамлакатнинг қоқ юрагида, Миллий хавфсизлик агентлигида ишлаш имкониятини қўлга киритди. Иккилана-иккилана суҳбатга борган Энзай командор Стратмор билан кўришганидан сўнг барча шубҳалари барҳам топди. Интервью давомида улар Танкадонинг келиб чиқиши, АҚШга муносабати, келгуси режалари ҳақида дўстона суҳбатлашдилар. Беш ҳафта давом этган текшириш жараёнида йигит ёлғон детекторидан, турли психологик тестлардан муваффақиятли ўтиб, МХАнинг Криптография бўлимида иш бошлади. Унинг юрагида Америкага нисбатан зиғирча ҳам нафрат учқуни қолмаганди.
Катта маош олишига қарамасдан, Танкадо ишга эски мопедида қатнарди, ходимлар учун тайёрланган шоҳона тушликни рад этиб, қўлбола гамбургерини ошхонага ҳам кирмасдан, столида тановул этарди. Бўлимдаги бошқа криптографлар Танкадони жуда ҳурмат қиларди, чунки Энзай ҳақиқатан ҳам учратиш мумкин бўлган энг моҳир, уддабурон, зеҳнли дастурчи эди. Бундан ташқари, Танкадо ўзидаги меҳрибонлик, тўғрисўзлик, одоб каби юксак инсоний хислатлари билан ҳам эътирофга сазовор бўлганди. Йигит учун ахлоқий фазилатлар, ҳақиқатгўйлик жуда муҳим эди. Лекин айнан мана шу хислатлари МХАдан ҳайдалишига сабабчи бўлиши ҳеч кимнинг тушига ҳам кирмаганди.
* * *
Трансхабарни қуриш устида ишлаётган деярли барча муҳандислар-у дастурловчилар уни тўла қонун доирасида ишлайди деб ўйлашарди. Федерал қидирув бюроси кимнингдир телефонига «қўнғиз» – эшитиш датчиги ўрнатиши учун Федерал суднинг ижозатини олиши керак бўлганидек, МХА ҳам бирор электрон хабарни ўқиши учун албатта суд ҳокимиятининг рухсатномаси зарур деган фикр уларга уқтирилган эди. Шу сабаб Трансхабарга Федерал бюро ва суднинг тасдиғидан кейингина ишга тушишни таъминловчи махсус дастур ўрнатилиш кўзланганди. Айнан мана шу йўл билан МХАнинг дунёдаги исталган одамнинг маълумотларини рухсатсиз ўқишига чек қўйилиши назарда тутилганди.
Бироқ дастурни Трансхабарга жойлаштириш вақти келганда ишчи гуруҳга режада ўзгариш бўлганини айтишди. Ҳар бир хабар учун суд рухсатини кутиш баъзан узоқ вақт олиши мумкинлиги МХАнинг фавқулодда тезлик талаб қилувчи аксилтеррор ҳаракатлари ишини кечиктирарди. Шуни ҳисобга олиб, Трансхабар фақатгина МХА томонидан бошқариладиган код ечувчи машина бўлиши режалаштирилганди.
Бу хабарни эшитиб, Энзай Танкадо ғазабдан жунбушга келди. МХАга Трансхабарни бошқаришни тўлиқ топшириш шерни кийиклар лим ўтлоққа қўйиб юборишдек гап эди. МХА энди истаган вақтида, истаган одамнинг хабарларини берухсат, ўзига сездирмаган ҳолда ўқиш имкониятини қўлга киритганди. Бу ҳолат Танкадонинг ҳақиқатгўйлик, адолат тамойилларига асло мос келмасди. Стратмор йигитга Трансхабардан МХАнинг фойдаланиши жиноятчиликнинг кескин камайишига олиб келишини тушунтиришга уриниши бесамар кетди. Танкадо иш жойини тарк этди ҳамда Электрон хабарлар хавфсизлиги идораси билан боғланиб, бор гапни айтиб беришга уринди. Агар Энзай Танкадо дунёга барча компьютерларни яширинча ўқий оладиган махфий машина – Трансхабар мавжудлиги ҳақидаги ҳикоясини маълум қилса, бу қилиғи орқали МХАнинг хавфсизлигига жиддий зарар етказиши муқаррар эди. Бундан ваҳимага тушган Миллий хавфсизлик агентлиги бечора ҳақиқатпарвар йигитнинг оғзини қай йўл билан бўлса-да ёпишга мажбур бўлди, натижада Танкадони давлатга хиёнат қилишда айблаб, ҳибсга олишди.
Мажруҳ даҳонинг қамоққа олиниши ва мамлакатдан қувғин қилиниши оммавий муҳокамаларга сабаб бўлди. Стратморнинг қаршилигига қарамасдан, МХАнинг хавфсизлик бўлими мутахассислари Танкадонинг бош кўтариб, Трансхабарнинг мавжудлиги ҳақида гуллаб қўйишидан чўчишди ва дастурчининг обрўсини бир пул қиладиган ҳар хил миш-мишлар тарқатишди. Энзай Танкадо глобал компьютер жамияти олдидаги ҳурматини ва ишончини бир зумда йўқотди; энди одамлар ундан ўзини олиб қочарди, АҚШнинг код ечувчи машинаси борлиги ҳақидаги ҳеч қандай далил-исботга асосланмаган хабар тарқатиб юрган бу майиб дастурчининг елкасига хавфли жосус деган айбни ортмоқлаб қўйишганди.
Танкадо буларнинг барчаси жирканч сиёсий ўйиннинг бир қисми эканини англаб етди. Бошига тушган кулфатларга қарамасдан, жаҳлини ҳеч кимга кўрсатмади, фақат қатъий бир қарорга келди. Соқчилар суд залидан ташқарига олиб чиқиб кетар экан, у Стратморнинг рўпарасида тўхтади ва совуқ нигоҳини унга қадаб, деди:
– Ҳозирча барчамизнинг сир сақлашга ҳаққимиз бор. Бироқ бир кун келиб мен сизга барчамиз сир сақлашга имкониятимиз бўлишини ҳам исботлайман, командор!
Бу Стратмор ва Танкадонинг сўнгги суҳбати бўлди.
Еттинчи боб
Сьюзаннинг мияси қотиб қолди. Энзай Танкадо ечиб бўлмас шифрлар ёзувчи дастур яратибди деган ўй қизни музлатиб қўйганди.
– Рақамли қалъа, – Стратмор тилга кирди.
