Дадамнинг талабалик суратларини, альбомларини кўп кўрганман, ҳозир худди ўша ёшлигига қайтиб қолгандек ётибди. Тикилиб туриб:
– Дадажон, бемаврид кетиб қолдингиз, – деб юрагимдан ўтказиб турган эдим, акам:
– Кўп термулма, майит безовта бўлмасин, – деб юзларини ёпиб қўйди.
“Майит” деган сўз миямга оғриқ берди. Дадам… майит… марҳум…
Амаким қайтиб кириб, деворга суяниб ўтирди. Аҳён-аҳён “Ҳа, акажоним-а!” деб қўяр, бу нолиш озурда дилимни баттар вайрон қиларди.
Вақт ярим кечадан оғган бўлса-да, дадамнинг синфдошлари, яқин ўртоқлари тўп-тўп бўлиб келаверди. Ўн чоғли одам хобгоҳга кириб видолашиб чиқди. Хонада амаким ва акам қолдик. Амаким:
– Бор, Бону, ётиб дамингни ол, эртага сенга кўп куч керак бўлади, дадангни ёнида биз қоламиз, – деди.
– Йўқ, дадам охирги кун меҳмоним ахир, – деб унамадим.
Тонг оқариб кела бошлади.
Ғассол келгач, мени чиқариб юборишди. Дадамни охирги бор кўрганим шу бўлди.
Таомилга кўра эркаклар овоз олишди… Иккинчи томондан аёллар… Бошим айланиб, кўзим тиниб кетди. Нима бўлганда ҳам келим-кетим вақтида одамлар орасида бўлиш керак экан.
Негалигини билмайману, ҳеч додлаб, бақириб йиғлай олмадим. Ичикиб, унсиз йиғлайман. Бу йиғи ҳисобга ўтмас экан. Қишлоқнинг кайвониси келиб:
– Овоз олиб йиғланг, одамлар айб қилади, – деб қулоғимга пичирлаб кетди. Уриниб кўрдим. Эплолмадим. Аммам келиб:
– Нега овоз чиқармаяпсан? Акам сени ҳаммадан кўп яхши кўрарди, овоз қўйиб йиғла, – деди. Ҳеч нима демадим. Биқинимдан қаттиқ бураб чимчилаб олди, – овоз чиқариб йиғла-е, одамлар айб қилади!
Астағфируллоҳ, жинни бўлганми булар, мени йиғимни кўриш учун келишганми нима бало! Эй художоним, фаросат бер бандаларингга, деб ичимда яна калима ўгиравердим.
Бир вақт деразадан тобутни олиб чиқишди. Олдинда акам… тўнни сириб белбоғ боғлаган, бошида дўппи, кўзлари қизариб, шишиб кетган… кейин амаки-тоғалар…
Тобутни ҳовлига қўйиб жаноза ўқишди.
Юрагим қон бўлиб оқиб тушди…
Атрофга қарадим, ҳовлида оёқ қўядиган жой йўқ… Тобутга етиб олиш иложсиз, елкалардан-елкаларга ўтиб, қайиқдек чайқалиб боряпти… Шунда телбаларча дод солиб, фарёд кўтарибман:
– Мен шўрликни кимга ишониб ташлаб кетяпсиз, дадажон!
* * *
…Кўзимни очсам, тепамда онам, холамлар, опам, акам туришибди.
– Эртага дадамга бегойи жума, тур, Бонужон, бунча ухладинг, – деди опам.
– Дадамни қабрга ким қўйди? – сўрадим. Акам:
– Мен қўйдим, ўзим қўйдим, – деди…
Ҳа, ўғил ана шу кунга керак экан-да… Оталар шунинг учун ўғил фарзанд сўраркан-да, деб ўйладим.
– Ҳай, борингизга шукур, раҳмат сизга, – деб пичирладим.
– Нима учун раҳмат? Дадам мениям дадам-ку! Ўғилман менам, – деди акам елка қисиб…
* * *
19 октябрь
Шундай қилиб, тўй номаълум муддатга сурилди. Бу ҳақда гапириш тугул ўйлаш ҳам кўнгилга сиғмасди.
Дадамни жойларига қўйганимиздан кейинги куни Олмос амакилари билан кўнгил сўрашга келди. Албатта, ёнига боролмадим. Узоқдан кўрдим, бошида дўппи, қадди эгик… Дарвозахонадаги ёғоч эшакда ўтириб узоқ тиловат қилишди.
У кунлар, назаримда, бировнинг ҳаётидан олинган парчадек, қайсидир асарда ўқиганим лавҳадек бегона туюлади. Ўша китобда: “Отаси ўлган эркак тўлақонли эркин ва мустақил бўлади, аёл эса баттар ожиз ва қарамга айланади”, деган аччиқ сўзлар ёзилгандек эди…
* * *
20 октябрь
Учлик маърака берилди. Ундан кейин еттилик…
Йиғи оддий машғулотга айланиб, мотам моҳиятини йўқота борди. Энди эшикдан оёқ товуши келса, аёллар беихтиёр ўринларидан туриб, бириси тиззасига шапатлаб, бошқаси қўшқўллаб бошини тутганча йиғи-сиғини бошлаб юборар, ора-чора “Фалончи кўринмадими, пистончининг кийиб олган кўйлагини қара!” каби мавзуларда гап ташлашиб олишарди.
Дадамнинг тобути ердан узилган куни мен учун ҳам ҳаёт тугагандай, қиёмат қойим бўлгандай туйилган, ҳовлида ивирсиб юрган одамлар ўта аҳамиятсиз, майда кўриниб қолган, ўтин ёриб, сув ташиётганларга қараб нега буларнинг кўнглига бу қадар икир-чикирлар сиғяпти, нега булар осмонни ёриб фарёд кўтаришмаяпти, деб ҳайрон бўлардим. Билсам, бу қайғу меники, бу андуҳ фақатгина менга қарашли экан.
Хонадон дадамнинг йўқлигига кўникиб бўлган, бир-бирини етаклаб келадиган маърака, расм-русум ўз маромида ўтиб борарди.
Ўлдинг – ўчдинг экан.
Кунлар захкашнинг сувидай ортига қайрилмай сокин кетаверди…
* * *
– Бу йил Наврўз бўлмайди. Янаги йилга қолдирилди, – деди қишлоқ вакили.
Амакию аммамлар:
– Акам тадбирларни, маъракаларни яхши кўрарди, ўтказаверинглар, – деб розилик беришди…
Йигирма биринчи март куни эрталаб бир челак ҳалим келтириб ташлаб кетишди…
Дадам ҳалимни яхши кўрарди. Қишлоқ вакилининг ўғли байрам учун солим пулига келганида:
– Эрта билан бориб бир коса ҳалиса еб, битта йўрғалаб ўйин тушиб келаман, – деб ҳаммани кулдирган эди…
Афсуски, насибаси қўшилмаган экан.
Ҳар Наврўзда чоллар билан вақтли бориб исми-расмини қилиб, ҳалим қозонини очдирар, аввал байрамга келолмайдиган қарияларга, дардмандларга, етим ва қаровчисини йўқотганларга бир коса-бир коса тарқаттириб, кейин тадбирни бошлашга фотиҳа бериб келарди. Биз шеър ва қўшиқ билан давом эттирардик…
