Кенг тарқалган социалистик ташвиқот ва ислоҳотчилар томонидан ҳукуматга ишчилар синфининг позициясига нисбатан босимнинг кучайиши муносабати билан 1870-йиллардан бошлаб ижтимоий таъминот ва меҳнат тўғрисида бир қатор қонунлар киритилди: бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш, тиббий суғурта, ишсизлик ҳолати учун суғурта, қарилик пенсиялари ва бошқалар. Кўпгина мамлакатлар ёш болаларнинг (одатда 10-12 ёшгача) меҳнатини тақиқлади ва каттароқ болалар учун иш соатлари сонини чеклади (дастлаб фақат 12 соат).
Янги қонунлар аёлларнинг меҳнат шароитлари ва вақтларини ҳам тартибга солди. Афсуски, бу жасур ниятлар билан эмас, балки заиф жинс вакилларига нисбатан такаббур муносабат туфайли қилинган. Эркаклардан фарқли ўлароқ, аёлларда ақлий қобилиятлари йўқ, шунинг учун улар ўзлари учун ноқулай бўлган меҳнат шартномасини имзолашларига ишонишган, бошқача қилиб айтганда, аёлларни ўзидан ўзини ҳимоя қилиш талаб қилинган. Ушбу фаровонлик ва меҳнат қонунлари капитализмнинг қўпол ҳадларини юмшатди ва кўплаб камбағалларнинг ҳаётини бироз бўлса ҳам яхшилади.
Институционал ўзгаришлар иқтисодий ўсишга ёрдам берди. Масъулияти чекланган жамиятлар ва қарздорлар учун қулай банкротлик тўғрисидаги қонунлар бизнес юритиш билан боғлиқ хавфни камайтирди ва шу билан бойлик яратишни рағбатлантирди. Бир томондан, марказий банк, иккинчи томондан, ижтимоий ҳимоя ва меҳнат қонунчилиги ҳам мос равишда иқтисодий ва сиёсий барқарорликни ошириш орқали ўсишга ҳисса қўшди, бу эса кўпроқ инвестицияларни жалб қилиш имконини берди ва шунинг учун иқтисодиётнинг кейинги тикланишини тезлаштирди. Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1820-1870-йилларда энг юқори йилига 1 фоиздан 1870-1913-йилларда 1,3 фоизгача кўтарилди.
Маълум бўлишича, "либерал" олтин аср унчалик либерал эмас эди
Капитализм ривожланишининг чўққиси кўпинча глобаллашувнинг гўдаклик даври деб аталади. Ўшанда биринчи марта бутун жаҳон иқтисодиёти ягона ишлаб чиқариш ва айирбошлаш тизимига бирлаштирилди. Кўпчилик шарҳловчилар буни товарлар, капитал ва одамларнинг давлатлараро ҳаракатида сиёсий чекловлар кам бўлган даврда қабул қилинган либерал иқтисодий сиёсат билан боғлашади. Халқаро майдондаги бундай либерализм ички иқтисодий сиёсатга аралашмаслик ёндашувига мос эди (қуйида бу тушунчалар тушунтирилган). Умуман олганда, бизнес учун максимал эркинлик, мувозанатли бюджетга интилиш (бунда давлат харажатлари солиқ йиғимларидан ошмайди) ва олтин стандартни қабул қилиш асосий омиллар бўлган. Аслида, ҳамма нарса анча мураккаб эди.
Либерал – дунёдаги энг нотўғри таъриф
Бир нечта атамалар "либерал" сўзидан кўра кўпроқ чалкашликларни келтириб чиқарди. 19-асргача қўлланилмаган бўлса-да, либерализм асосидаги ғоялар ХVII асрдаёқ Томас Хоббс ва Жон Локк каби мутафаккирларнинг асарларида топилган. Ушбу атаманинг классик маъноси шахсий эркинлик энг юқори устуворликка эга бўлган вазиятни тавсифлайди. Иқтисодий нуқтаи назардан, бу шахснинг ўз мулкидан ўзи хоҳлаганча фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишни англатади, айниқса пул ишлашда. Энг яхши ҳукумат – қонун ва тартиб (либералистларнинг фикрига кўра) каби ҳуқуқларни амалга ошириш учун энг минимал шарт-шароитларни таъминлайдиган ҳукуматдир. Бундай ҳукумат (давлат) минимал давлат деб аталади.
Ўша давр либераллари орасида кенг тарқалган шиор "аралашмаслик" ("Ишлар ўз йўлида кетсин") эди, шунинг учун либерализм – аралашмаслик ҳақидаги таълимот, деб ҳам аталади. Бугунги кунда либерализм, одатда, демократик ташвиқот билан тенглаштирилади, чунки унинг сиёсий инсон ҳуқуқларига, жумладан, сўз эркинлигига урғу берилади. Бироқ 20-асрнинг ўрталарига қадар кўпчилик либераллар демократлар эмас эди. Илк либераллар анъана ва ижтимоий иерархия инсон ҳуқуқларидан устун туриши кераклиги ҳақидаги консерватив қарашдан аллақачон воз кечган эди. Аммо улар ҳамма ҳам бундай ҳуқуқларга лойиқ эмаслигига амин эдилар. Либералларнинг фикрича, аёлларнинг ақлий салоҳияти етарли эмас, шунинг учун улар овоз бермаслиги керак. Либераллар, шунингдек, камбағалларга овоз бериш ҳуқуқи берилмаслиги кераклигини, чунки улар хусусий мулкни мусодара қилишга чақирган сиёсатчиларни танлайдилар, дейишган. Адам Смит очиқ тан олдики, ҳукумат "Аслида бойларни камбағаллардан ёки бирон бир мулкка эга бўлганларни йўқлардан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган институтдир".
Ушбу концепцияни янада чалкаштириб юборадиган нарса шундаки, Қўшма Штатларда "либерал" атамаси чап марказчи партия позициясини ифодалаш учун ишлатилади. Тед Кеннеди ёки Пол Кругман каби америкалик "либераллар" Европада социал-демократлар деб аталади. Европада бу атама, масалан, Германиядаги Эркин Демократик партия тарафдорларини тасвирлаш учун ишлатилади, улар АҚШда либертарлар деб таснифланади. Кейин 1980-йиллардан бери ҳукмрон бўлган неолиберализм иқтисодий тушунча бор (пастга қаранг). У классик либерализмга жуда яқин, аммо барибир унинг аниқ нусхаси эмас. Иқтисодий нуқтаи назардан, неолиберализм минимал давлатни ёқлайди, лекин баъзи ўзгаришлар билан энг муҳим фарқ шундаки, у марказий банкни ва унинг банкноталарни чиқариш монополиясини тан олади, классик либераллар эса пул ишлаб чиқаришда ҳам рақобат бўлиши керак, деб ҳисоблашган.
Сиёсий жиҳатдан неолибераллар классик либераллар каби очиқдан-очиқ демократияга қарши чиқмайдилар. Аммо уларнинг аксарияти хусусий мулк ва эркин бозор номидан демократияни қурбон қилишга тайёр.
Неолиберализм, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда, Вашингтон консенсус ёндашуви сифатида танилган, чунки у Вашингтонда жойлашган дунёдаги энг кучли учта иқтисодий институт, яъни АҚШ Молия вазирлиги, Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ) ва Жаҳон банки томонидан доимий равишда тарғиб қилинган. Аслида, 1870-йилдан 1913-йилгача халқаро майдонда универсал либерализм мавжуд эмас эди. Капитализмнинг юрагида, Ғарбий Европа ва АҚШда савдо протекционизми пасайган эмас, балки ошди. 1865-йилдан бери давом этаётган фуқаролар уруши натижасида АҚШ аввалгидан ҳам протекционист давлатга айланди. 1860—1870-йилларда эркин савдо шартномаларини имзолаган Ғарбий Европа давлатларининг кўпчилиги уларни янгиламади ва муддати тугаганидан кейин божхона тўловларини сезиларли даражада оширди (одатда охиргиси 20-йил эди). Бу қисман Янги Дунёдан (айниқса АҚШ ва Аргентинадан) ва Шарқий Европадан (Россия ва Украина) янги арзон импортлар билан курашаётган қишлоқ хўжалигини ҳимоя қилиш истаги билан боғлиқ эди, лекин бу асосан, оғир ва кимёвий янги саноат тармоқлари ривожланишни ҳимоя қилиш ва рағбатлантириш учун қилинган. Германия ва Швеция бу "янги протекционизм"нинг энг яхши намунаси бўлиб, немислар уни "темир ва жавдарнинг никоҳи" деб аташган.
Мустақилликка эришгунга қадар Лотин Америкаси давлатлари томонидан имзоланган тенгсиз шартномалар 1870-1880-йилларда тугагач, иккинчиси анча юқори протекционистик мажбуриятларни (30-40 фоиз) юклади. Бироқ бошқа "чекка" мамлакатларда биз илгари айтган мажбурий эркин савдо анча кенгайди.
Европа давлатлари Африка қитъасининг бир қисми учун кураш олиб боришди ва кўплаб Осиё давлатлари мустамлакаларга айланди (Малайзия, Сингапур ва Мянма Буюк Британиянинг, Камбоджа, Ветнам ва Лаос Франциянинг мустамлакаларига айланди). Буюк Британия империяси ўзининг саноат қудрати билан қўллаб-қувватланиб, ақл бовар қилмайдиган даражада ўсди ва бу мамлакатда қуёш ҳеч қачон ботмайди, деган машҳур иборани келтириб чиқарди. Унга илгари мустамлакачиликда унчалик қаттиқ иштирок этмаган Германия, Белгия, АҚШ ва Япония каби давлатлар ҳам қўшилди.
Бу давр империализм даври сифатида танилгани ажабланарли эмас. Асосий капиталистик мамлакатларда ички майдонда ҳам давлат аралашуви билан ёмонлашган эмас, балки сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Бу фискал сиёсат (мувозанатланган бюджет доктринаси) ва пул-кредит сиёсати (олтин стандарт)нинг эркин бозор доктриналарига қатъий риоя қилишда намоён бўлди. Бироқ давр меҳнат қонунлари, ижтимоий таъминот тизимлари, инфратузилмага (асосан темир йўллар ва каналларга) ва таълимга (айниқса, АҚШ ва Германияда) давлат инвестициялари билан давлат ролининг кескин ўсиши билан тавсифланади.
Маълум бўлишича, 1870-1913-йиллардаги либерал олтин давр биз ўйлаганчалик либерал бўлмаган.
Ички ва халқаро сиёсат нуқтаи назаридан, асосий капиталистик мамлакатларда вазият камроқ либерал бўлиб борди. Либераллаштириш асосан кучсизроқ мамлакатларда ва мустамлакачилик ва тенгсиз шартномалар орқали эркин танлаш эмас, балки мажбурлаш орқали амалга оширилди. Ушбу даврда тез ўсишни бошдан кечирган ягона периферик минтақада, яъни Лотин Америкасида, тенг бўлмаган шартномалар муддати тугаши билан протекционизмнинг кенг тарқалиши кузатилди.
Муаммолар (1914-1945-йиллар)
Капитализмни йиқитиш: биринчи жаҳон уруши ва либерал олтин асрнинг охири
1914-йилда Биринчи жаҳон урушининг бошланиши бутун капитализм даврининг тугашини кўрсатди. Ўша вақтларгача камбағал аҳоли қўзғолонлари (1848-йил Европадаги инқилоблар, 1871-йил Париж коммунаси ва бошқа шунга ўхшаш воқеалар) иқтисодий муаммолар (1873-1896-йиллардаги узоқ давом этган депрессия) ва доимий таҳдидларига қарамай, капитализм чегараларини кенгайтиришнинг ягона йўли эди.
Бироқ Биринчи жаҳон уруши (1914-1918) бу қарашларни қайта кўриб чиқишга мажбур қилди ва бутун дунё бўйлаб капитализм қураётган савдо тармоғининг ривожланиши ва мустаҳкамланиши, ўзаро давлатлар ўртасида урушлар бўлиши мумкин эмаслиги ва бу имконсизлиги ҳақидаги (ўша пайтдаги) машҳур фикрни бутунлай обрўсиз қилди.
Бир томондан, капитализм чўққиси даврининг глобаллашувини бозор кучлари эмас, балки империализм белгилаганини ҳисобга олсак, Биринчи жаҳон урушининг бошланиши ажабланарли эмас эди.
Бу эса етакчи капиталистик мамлакатлар ўртасидаги халқаро рақобатнинг ҳарбий тўқнашувларга айланиб бориши учун катта имкониятга эга эканлигини англатарди. Баъзи назариётчилар бундан ҳам узоқроққа боришди: улар капитализмнинг доимий ташқи экспансиясиз барқарор бўлиши мумкин бўлмаган, эртами-кечми капитализмнинг тугашини билдирувчи босқичга етиб боришини таъкидлардилар.
Капитализмнинг рақобатчиси бор:
Россиядаги инқилоб ва социализмнинг юксалиши
Бу фикр, 1917-йилги рус инқилоби етакчиси Владимир Лениннинг “Империализм – капитализмнинг энг юқори босқичи сифатида” эссесида энг яхши очиб берилган. Бу воқеа капитализм ҳимоячилари учун Биринчи жаҳон урушидан кўра кўпроқ зарба бўлди, чунки у капитализмнинг барча асосларини бузадиган иқтисодий тизимнинг пайдо бўлишига олиб келди.
Россияда инқилобдан кейин ўн йил ичида ишлаб чиқариш воситаларига (ускуналар, завод бинолари, ер) хусусий мулкчилик тугатилди. Қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш 1928-йилда, бой деҳқонлар“қулоқ”ларнинг ерлари тортиб олиниб, совхозларга айлантирилганда катта муваффақият келтирди.
Қишлоқ камбағаллари эса совхозлардан фақат номи билан фарқ қилмаган қишлоқ хўжалиги кооперативларига (колхозларга) киришга мажбур бўлдилар. Бозорлар охир-оқибат тугатилди ва 1928-йилга келиб, биринчи беш йиллик режа ишга туширилгандан сўнг, улар тўлиқ марказий режалаштириш билан алмаштирилди. 1928-йилга келиб Совет Иттифоқида капиталистик бўлмаган иқтисодий тизим мавжуд эди. У ишлаб чиқаришда хусусий мулкчиликсиз, фойда кўзламай ва бозорларсиз ишлади.
Капитализмнинг бошқа пойдевори бўлган иш ҳақига келсак, ҳолат бироз мураккаброқ эди.
Албатта, назарий жиҳатдан совет ишчилари ёлланма ишчилар эмас эди, чунки улар давлат мулки ёки кооперативлар орқали барча ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилишган.
Бироқ амалда уларни капиталистик иқтисодиётдаги маош олувчилардан фарқлаб бўлмас эди, чунки улар ўз корхонаси ва кенгроқ иқтисодиётнинг қандай ишлашини назорат қила олмадилар ва бир хил иерархик муносабатлар ҳали ҳам уларнинг кундалик ишларига бўйсунди. Совет социализми оммавий иқтисодий (ва ижтимоий) тажриба эди. Ундан олдин ҳеч қачон марказлаштирилган режали иқтисодий тизим бўлмаган. Карл Маркс тафсилотларни жуда ноаниқ баён қилган ва Совет Иттифоқи ўз-ўзидан тизимни ўйлаб топиши керак эди.Ҳатто кўпгина марксистлар, хусусан, Карл Кауцкий ҳам бу тизимнинг истиқболига шубҳа билан қарашган; Маркснинг фикрича, социализм энг ривожланган капиталистик мамлакатлар иқтисодиётидан туғилиши керак эди. Унинг таъкидлашича, бундай иқтисодлар тўлиқ режалаштирилган иқтисодиётдан бир қадам узоқда эди, чунки уларнинг иқтисодий фаолияти йирик компаниялар ва ушбу компанияларнинг картеллари томонидан юқори даражада режалаштирилган эди.
Совет Иттифоқи иқтисодиётида, Ҳатто капитализм билан энг ривожланган Европа қисми ҳам жуда қолоқ эди, шунинг учун социализм пайдо бўлишига ҳеч қандай сабаб йўқ эди. Ҳаммани ҳайратда қолдирадиган бўлсак, дастлаб Совет саноатлашуви катта муваффақият бўлди, бу Иккинчи Жаҳон уруши даврида СССРнинг Шарқий фронтдаги фашистик ҳужумини қайтариш қобилиятини энг аниқ исботлади. Ҳисоб-китобларга кўра, 1928-йилдан 1938-йилгача Совет Иттифоқида аҳоли жон бошига даромад йилига 5 фоизга ўсган, бу даромад одатда йилига 1-2 фоизга ошган дунё учун жуда юқори кўрсаткичдир.
Бу ўсиш сиёсий қатағон ва 1932-йилдаги[26 - Мухтасар қилиб айтганда, 1932 йилдаги очарчилик қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришдан кейин қишлоқдан жуда кўп озиқ-овқат олиб кетилганлиги сабабли содир бўлди. Тез ўсиб бораётган шаҳар аҳолисини озиқлантириш керак эди. Бундан ташқари, ғалла экспорт қилиниб, хорижий валютадан тушган маблағга Совет Иттифоқига саноатлаштириш учун зарур бўлган илғор ускуналар сотиб олинди/] очарчиликдан миллионлаб ўлимлар ҳисобига келди. Бироқ ўша пайтда очарчиликнинг кўлами номаълум эди ва кўпчилик Совет иқтисодий фаолияти натижаларидан ҳайратда эди, айниқса 1929-йилги Буюк Депрессиядан кейин капитализм тиз чўккан эди.
Капитализмнинг таназзулга учраши:
1929-йилги Буюк Депрессия
Буюк Депрессия капитализмга ишонувчилар учун социализмнинг юксалишидан кўра кўпроқ даҳшатли воқеа эди. Бу, айниқса, 1929-йилдаги машҳур Уолл-стрит ҳалокати билан бошланган ва у энг кўп зарар кўрган Қўшма Штатларда сезиларли бўлди. 1929-1932-йилларда АҚШда саноат ишлаб чиқариш ҳажми 30 фоизга камайди, ишсизлик даражаси эса 8 бараварга ошди: 3 фоиздан 24 фоизгача.
Фақат 1937-йилга келиб, Қўшма Штатлар ишлаб чиқаришни 1929-йил даражасига кўтара олишга муваффақ бўлди. Германия ва Франция ҳам жиддий зарар кўрди, бу мамлакатларда саноат ишлаб чиқариши мос равишда 16 ва 15 фоизга камайди.
Неолиберал иқтисодчилар гўёки катта, аммо мукаммал тарзда бошқарилиши мумкин бўлган молиявий инқироз жаҳон савдосининг бузилиши туфайли Буюк Депрессияга айланди, деган нуфузли фикрни тарқатади. Бу ҳолат Қўшма Штатлар томонидан Смут-Ҳоуле қонунига мувофиқ ҳимоя тариф ставкаларининг қабул қилиниши муносабати билан "савдо уруши" туфайли юзага келганлиги айтилади. Бу воқеа танқидга ҳам дош беролмайди.
Смут-Ҳоуле қонунига биноан[27 - Смоот-Ҳаwлей қонуни божхона тарифлари тўғрисидаги қонун бўлиб, импорт қилинадиган 20 000 дан ортиқ маҳсулот учун бож ставкаларини оширди. Бир версияга кўра, натижа бошқа штатларнинг жавоби бўлиб, Aмерика товарларига божларни оширди, бу эса Қўшма Штатлар ва Европа мамлакатлари ўртасидаги савдонинг кескин қисқаришига олиб келди ва ниҳоят иқтисодиётни Буюк Депрессияга олиб келди. Эслатма. бошига.] божхона тарифларининг ошишини кескин деб аташ мумкин эмас. У АҚШда ишлаб чиқарилган маҳсулотларга ўртача тарифни 37 фоиздан 48 фоизга кўтарди. У оммавий божхона урушининг сабаби ҳам эмас эди. Италия ва Испания каби бир неча иқтисодий заиф давлатлар бундан мустасно, бошқа мамлакатларда Смут-Ҳоуле қонунининг қўлланилиши туфайли савдо протекционизмининг кучли ўсиши кузатилмади. Ва энг муҳими, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 1929-йилдан кейин халқаро савдонинг таназзулга учрашининг асосий сабаби божхона тўловларининг ошиши эмас, балки асосий капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари томонидан мувозанатли бюджет концепциясини жорий этилиши натижасида юзага келган халқаро талабнинг пасайиш спирали эди.
1929 ёки 2008-йиллар каби йирик молиявий инқироздан сўнг, хусусий сектор харажатлари пасайиб бормоқда. Қарзлар тўланмайди, бу эса банкларни кредитлашни қисқартиришга мажбур қилади. Қарз олишга қодир бўлмаган корхоналар ва жисмоний шахслар ўз харажатларини камайтиради ва бу ўз навбатида бошқа компаниялар ва жисмоний шахсларнинг маҳсулотларига бўлган талабни камайтиради (компаниялар харидорларга маҳсулот ва бошқа компанияларга ускуналар сотади, ишчилар ўз меҳнатларини компанияларга сотади). Иқтисодиётда талаб даражаси пасаймоқда. Бундай шароитда давлат даромадидан кўпроқ маблағ сарфлаш, яъни бюджет тақчиллиги ёрдамида талаб даражасини сақлаб қолишга қодир ягона хўжалик субъекти бўлиб қолади. Бироқ Буюк Депрессия даврида мувозанатли бюджет таълимотига бўлган кучли ишонч бундай ҳаракатларга тўсқинлик қилди. Иқтисодий фаоллик даражаси пастлиги сабабли солиқ тушумлари камайиб бораётганлиги сабабли, бюджетни мувозанатлашнинг ягона йўли харажатларни қисқартириш эди. Шундай қилиб, талабнинг пастга силжишини тўхтатадиган ҳеч нарса қолмади.
Энг ёмони, олтин стандарти марказий банкларга пул эмиссиясини оширишга имкон бермади, чунки бу ҳолда валютанинг қадрсизланиши хавфи мавжуд эди. Чекланган пул массаси шароитида кредит жуда камдан-кам ҳолга келди, бу эса хусусий сектор фаолиятига тўсқинлик қилди ва шу билан талабни янада пасайтирди.
Ислоҳотлар бошланди:
АҚШ ва Швеция ўрнак кўрсатмоқда
Буюк депрессия капитализм тарафдорларида унутилмас таассурот қолдирди. Ундан кейин аралашмаслик доктринасини умумий рад этиш ва иқтисодий тизимни ислоҳ қилишга жиддий уринишлар бошланди. Депрессия энг кучли таъсир кўрсатган ва энг узоқ давом этган Қўшма Штатлардаги ислоҳотлар айниқса катта ва кенг кўламли бўлди. Президент Франклин Рузвельт даврида қабул қилинган "Биринчи янги битим" деб номланган дастур (1933-1934) банкларнинг тижорат ва инвестиция бўлинмаларини ажратди (1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунига биноан), кичик омонатчиларни банк инқирозидан ҳимоя қилиш учун суғурта тизимини яратди. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш кучайтирилди (Қимматли қоғозлар тўғрисидаги Федерал қонунга биноан), қишлоқ хўжалиги кредит тизимини кенгайтирди ва мустаҳкамлади, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархларни белгилади, инфратузилмани ривожлантиришга кўмаклашди (масалан, Гувер тўғони қурилди. Буни 1978-йилда Кристофер Рив бош ролни ижро этган"Супермен" фильмида кўриш мумкин) ва бошқалар.
Иккинчи янги келишув (1935-1938) янада кўпроқ ислоҳотларни амалга оширишга муваффақ бўлди, жумладан, ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонун (1935), кекса ёшдаги пенсия ва ишсизликдан суғурталашни жорий қилди ва Вагнер қонуни (1935) касаба уюшмаларини мустаҳкамлади. Яна бир муҳим ислоҳотларни амалга оширган давлат – Швеция. Аҳолининг 5 фоизини ишсиз қолдирган либерал иқтисодий сиёсатдан жамоатчиликнинг норозилигидан фойдаланган социал-демократик партия 1932-йилда ҳокимият тепасига келди. Бу ерда даромад солиғи бугунги кунда ушбу солиқнинг асоси ҳисобланган мамлакат учун ҳайратланарли даражада кеч жорий этилган (таққослаш учун, Буюк Британия 1842-йилда даромад солиғини жорий қилган ва, Ҳатто қатъий равишда солиққа қарши бўлган АҚШ ҳам 1913-йилда уни ундира бошлаган).
Шу тариқа олинган даромадлар фаровонлик давлатини барпо этишга (1934-йилда Швецияда ишсизликдан суғурта жорий этилди, кексалик пенсияси оширилди) ва майда фермерларга ёрдам беришга (фермер кредитлари кенгайтирилди ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархлар белгиланди). 1938-йилда марказлашган касаба уюшмалари ва ишчилар уюшмалари саноат можароларини тинч йўл билан ҳал қилиш йўлини ўрнатган Салтьшебаден битимини имзоладилар. Бошқа давлатлар капитализмни ўзгартиришда Қўшма Штатлар ва Швеция каби узоққа бормадилар, аммо уларнинг ислоҳотлари Иккинчи жаҳон урушидан кейинги келажак қиёфасини олдиндан белгилаб берди.
Капитализм заифлашмоқда: унинг ўсиши секинлашмоқда, социализм эса капитализмдан устундир
1914-1945-йиллардаги тартибсизликлар Иккинчи Жаҳон уруши бошланиши билан энг юқори чўққисига чиқди, унда жуда кўп одамлар, ҳам аскарлар, ҳам тинч аҳоли (60 миллионгача) ҳалок бўлди. Уруш 19-аср бошидан бери иқтисодий ўсишнинг биринчи марта пасайишига олиб келди.
Капитализмнинг олтин даври (1945-1973)
Капитализм барча жабҳаларда яхши ишлайди: даромаднинг ўсиши, бандлик ва барқарорлик
Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин 1945-йил ва биринчи нефт зарбаси содир бўлган 1973-йил орасидаги бўшлиқ, кўпинча, капитализмнинг олтин даври деб аталади. Бу давр ҳақиқатан ҳам шундай номга лойиқдир, ўшандан бери тарихдаги энг юқори ўсиш суръатларига эришилди. 1950-1973-йилларда Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад йилига 4,1 фоизга ҳайратланарли даражада ўсди. Қўшма Штатларда бу секинроқ эди, лекин бу ерда ҳам ўсиш мисли кўрилмаган бўлиб, йилига 2,5 фоизни ташкил этди. Ғарбий Германияда даромадларнинг ўсиши 5 фоизни ташкил этди. Бу ҳодиса "Рейндаги мўъжиза" деб номланди, Япония эса 8,1 фоизга тезроқ ўсди, шу тариқа кейинги ярим аср давомида Шарқий Осиёда "иқтисодий мўъжизалар" занжири бошланди.
